Mantik tariHİnde râZİ İbrahim Çapak* Giriş

---

39
MANTIK TARİHİNDE RÂZİ
İbrahim ÇAPAK*
Giriş
VI. (XII) yüzyılın en büyük düşünürlerinden bir olan Fahreddin Râzi 
(ö.1209)
1
, kelam, fıkıh usulü, tefsir, Arap dili, felsefe, mantık, astronomi, tıp ve 
matematik gibi ilimleri öğrenip, bu alanlarda eser yazan çok yönlü bir âlimdir.
2
Gazâlî’nin, 11. asırda İslâm’ın müceddidi kabul edilmesi gibi, Fahreddin Râzi 
de 12. asırda İslâm’ın müceddidi olarak kabul edilmiş ve birçok yönden ikinci 
Gazâlî, hatta Aristoteles ve Fârâbî’den sonra “üçüncü muallim” olarak anılmış-
tır.
3
Ayrıca Fahreddin Râzi, Aristoteles geleneğindeki felsefeyi tüm yönleriyle 
hazmeden ve onu kelamî konularla birlikte sunan çok önemli bir kelamcıdır. O, 
felsefeyi kelamda kullanmakla kelama, Aristoteles geleneğine göre bir yön ver-
miş, bu durum İslâm dünyasında Eş’ariliğin daha çok yayılmasına, Maturidiliğin 
ise gerilemesine sebep olmuştur.
4
Gazâlî ve Râzi’nin ortaya koydukları tavır/eserler sonucunda delilin 
inkârıyla medlulün inkârının gerekmediği görüşünün yanı sıra aklî terkîb, tü-
meller (külliyat), mâhiyet konularında mantıkçıların görüşleri kabul görmüştür. 
Mantığın, dini inançları ispat konusunda öğrenilmesinin zorunluluğu ortaya çık-
mıştır.
5
Nitekim Gazâlî’nin İslâmi ilimlere, özellikle kelama mantığı sokmasın-
* İstanbul Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, Prof. Dr. [e-mail]
1 Fahreddin Râzi’nin tam ismi ve künyesi Ebu Abdullah Muhammed b. Ömer b. el-Hüseyn b. 
el-Hasan b. Ali’dir. Fakat daha çok İbnu’l-Hatib, İbnü Hatibi’r-Rey, Fahreddin Râzi ve Fahr-i 
Rey şeklinde bilinir. Râzi, 25 Ramazan 543 (5 Şubat 1149)’da büyük Selçuklu devletinin 
başkentliğini yapan Rey’de dünyaya gelmiştir (544/1150’de doğduğu rivayeti de vardır). Ailesi 
aslen Taberistan’lıdır. Râzi, 606/1209 tarihinde Herat’ta vefat etmiştir. (Bkz. Süleyman Uludağ, 
Fahrettin Râzî, Ankara 1991, s. 1, 9). 
2 
Y. Şevki Yavuz, “Fahreddin er-Râzi”, DİA, C. 12., s. 89.
3 
Seyyid Hüseyin Nasr, “Fahreddin Râzi” (Çev. Burhan Köroğlu), Klasik İslam 
Filozofları ve Düşünceleri (Editör, M. M. Şerif) içinde, İstanbul 1997, s. 327, 330.
4 
İbrahim Çoşkun, “Nazari Bilgi ve Fahreddin er-Râzi’nin Bilgi Sisteminde Nazari 
Bilginin Yeri” Kelamda Bilgi Problemi Sempozyumu içinde, Bursa 2003, s. 110. Bkz. 
Seyyid Hüseyin Nasr, agm., s. 330.
5 
Tahir Harimi Balcıoğlu, “Büyük İslam Mütefekkiri Fahrüddin-i Râzi”, Diyanet İşleri 
Başkanlığı Dergisi, 1963, c. 2., sayı 5., s. 10.
Felsefe Dünyası, 2013/2, Sayı 58

---

Felsefe Dünyası
40
dan sonra Fahreddin Râzi, felsefe ile kelamı birleştirmiş, kelamı okumak için 
felsefeyi de okumak gerekmiştir.
6
 
Râzi, el-Mebâhisu’l-meşrikiyye adlı eserinde yer yer İbn Sînâ’yı eleştir-
mekle beraber genellikle onu savunmuş, hatta tıpkı onun gibi atomu red, zama-
nın ezelî olduğunu kabul etmiş, kelamdan çok felsefeye yönelmiştir. O, daha 
sonraki dönemlerde yazdığı Lübâbu’l-işârât’ta da bu yolu takip etmiştir. Bu ba-
kımdan onun el-Mebâhisu’l-meşrikiyye’si ve Lübâbbu’l-işârât’ının Gazâlî’nin 
el-Makasidu’l-felâsife’sine benzediği söylenebilir. Yine Râzi, İbn Sînâ’nın el-
İşârât ve’t-tenbihat isimli eserine yazdığı şerhte sık sık İbn Sînâ’ya karşı çıkmış 
ve onun bazı görüşlerini çürütmeye çalışmıştır. Bu nedenle Râzi’nin bu eseri de 
Gazâlî’nin Tehafüt’üne benzetilmiştir.
7
Böylece Râzi, bir yandan felsefeyi ve filo-
zofları tenkit ederken, diğer yandan onlara sahip çıkarak anlaşılmalarını kolaylaş-
tırmaya çalışmıştır. Birinci tutumu onun kelamcı yanını, ikinci tutumu ise filozof 
yanını oluşturmaktadır. Kelamcı ve filozof olma özelliğini kendisinde birleştiren 
Râzi, bu tavrı ile kelamcı filozofların ilk temsilcisi olmuştur. Felsefî kelam gele-
neğini kurduğu için kendisinden sonra dini hayat ve akideler felsefî ve mantıkî 
dille ifade edilmiştir.
8
Hüseyin Atay, Râzi’nin İslâm Sünnî felsefe ve kelamında oynadığı rolü iki 
noktada toplamanın mümkün olduğunu ifade etmektedir. Ona göre;:
1. Fahreddin Râzi, Aristoteles geleneğindeki felsefeyi hazmeden ve onu 
kelama ilk sokan kişidir. Râzi, kelamı Aristoteles geleneğindeki anlama göre fel-
sefeleştirmiş ve başka bir deyimle bu felsefeyi kelamlaştırmıştır. Bunun sonucu 
olarak felsefe ile kelam Sünnilerde birbiri ile birleşmiştir.
9
Fahreddin Râzi’den 
sonra onun yolu takip edilmiş, felsefe ayrı bir ekol ve sistem olarak değil, kelam 
ilmi içinde, onunla mezcedilmiş olarak yer almıştır. 
2. Fahreddin Râzi, felsefeyi kelama sokmakla, kelama Aristoteles ge-
leneğine göre bir yön vermiştir. Böylece İslâm dünyasını etkilemiş ve Eş’ari 
mezhebi’nin yayılmasına sebep olmuştur. Özellikle Maturidi mezhebinin dış-
lanmasına ön ayak olmuş, Maturidilerin mezheplerine bağlılıkları sadece kuru 
bir ikrar ve itiraftan ibaret kalmış, gerekçe ise okudukları ve okuttukları Râzi 
sistemi olmuştur. Bunun için Maturidilerin en büyük kelamcısı olan Ebu’l-Muin 
6 
Fahreddin Râzi, Kelam’a Giriş (el-Muhassal), (Çev. Hüseyin Atay), Ankara 2002, 
Çevirenin Önsözü, s., XXXV.
7 
Bkz. Süleyman Uludağ, Fahrettin Râzî, Ankara 1991, s. 30; Y. Şevki Yavuz, a.g.md., 
s. 90. Fahrettin Olguner, Üç Türk İslam Mütefekkiri, İstanbul 1984, s. 12.
8 
Süleyman Uludağ, age., s. 73-74.
9 Râzi, age., Çevirenin Önsözü, s., XXXI. Bkz. E. Sharqawi, “F. Râzi”, The Encyelopaedia of 
Religion, Ed. M. Eliade, London 1987, XII. 222 ; Yusuf Şevki Yavuz, a.g.md., s. 90.

---

41
Felsefe Dünyası
Nesefi’den (ö.1114) sonra onun yolunu ve sistemini takip eden pek kimse yetiş-
memiştir.
10
Bu kısa girişten sonra Râzi’nin İslâm mantık tarihindeki önemine ve onun 
mantıkla ilgili bazı görüşlerine yer verebiliriz. Takdir edilir ki Râzi’nin mantık 
anlayışı bir makaleye sığdırılamayacak, bir çok doktora tezinin yapılabileceği 
genişliktedir. Bu nedenle bu yazıda Râzi’nin kimi görüşlerine (kavram ve tanım 
gibi) kısaca yer vermeye çalışırken bazı konular hakkında da (önermeler gibi) 
makalenin sınırlarını aşmamak için değinemeyeceğimizi ifade etmek istiyorum.