Məmmədov N. R.,Aslanov Z. Y.,Seydəliyev İ. M.,Hacızalov M. N.,Dadaşova K. S



Yüklə 7,93 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə1/46
tarix24.05.2020
ölçüsü7,93 Mb.
#31490
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   46
Zabit-Aslanov metrologiya


 

Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi  



Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti 

 

 

Məmmədov N.R.,Aslanov Z.Y.,Seydəliyev    

 İ.M.,Hacızalov M.N.,Dadaşova K.S



 

 

 

 



 

M E T R O L O G İ Y A , 

S T A N D A R T L A Ş D I R M A  V Ə 

S E R T İ F İ K A T L A Ş D I R M A 

 

 



                          

D   Ə   R   S   V  Ə  S  A  İ  T  İ 

 

 



Prof. N.R. Məmmədovun redaktəsi ilə  

 

 



                                  Azərbaycan Respublikası    

                        Təhsil Nazirliyinin ...... 2014-cü 

                      il tarixli ..... saylı əmri ilə təsdiq    

                      edilmişdir 

 

 

     



B a k ı – 2 0 1 5  

 

 



 

 


 

   Rəy  



verənlər: 

t.e.d.,prof. 

E.B.İskəndərzadə 

(AzTU-nun 

“Metrologiya və standartlaşdırma” kafedrasının professoru)  

t.e.d., prof. F.Ə.Vəliyev (ADİU-nun “Texnoloji maşınlar və 

avadanlıqlar” kafedrasının professoru) 

t.e.n.,dos.  E.M.Əfəndiyev  (ADİU-nun  “Standartlaşdırma  və 

sertifikasiya” kafedrasının dosenti) 

Məmmədov  N.  R.,  Aslanov  Z.Y.,  Seydəliyev  İ.  M., 

Hacızalov  M.  N.,  Dadaşova  K.  S.  Metrologiya, 

standartlaşdırma və sertifikatlaşdırma: 

Ali məktəb tələbələri üçün dərs vəsaiti.  

 

 



Dərs  vəsaitində  metrologiyanın,  standartlaşdırmanın 

və 


sertifikatlaşdırmanın 

ə

saslarına 



baxılır. 

Burada 


metrologiyanın  əsas  müddəaları,  ölçmələr,  etalonlar,  

yoxlama  sxemləri,  dövlət  metroloji  xidmətinin  strukturu 

şə

rh 


edilir. 

Standartlaşdırmanın 

ə

saslarına 



baxılır: 

standartlaşdırmanın  məqsəd  və  vəzifələri,  standartların 

kateqoriyaları və növləri, İSO Beynəlxalq standartları təhlil 

edilir.  Sertifikatlaşdırmanın  məqsədi  və  obyektləri, 

məhsulun  keyfiyyət  xarakteristikaları,  kvalimetriyanın 

ə

sasları, 



keyfiyyətin 

qiymətləndirilməsinin 

ekspert 

metodları,  sertifikatlaşdırma  sistemi,  sertifikatlaşdırma 

orqanları,  sınaq  laboratoriyalarının  akkreditləşdirilməsi, 

xidmətlərin  sertifikatlaşdırılması  və  digər  məsələlər  şərh 

edilmişdir. 

Dərs  vəsaiti  “Metrologiya,  standartlaşdırma  və 

sertifikasiya mühəndisliyi” ixtisası üzrə bakalavr hazırlayan 

ali  məktəblərdə  təhsil  alan  tələbələr  üçün  hazırlanmışdır. 

Lakin  ondan  nəzəri  biliklərini  artırmaq  istəyən  müvafiq 

mütəxəssislər də istifadə edə bilərlər. 

 

 

 



 

GİRİŞ 



 

Ölçmə  -  real  həyatı  dərketmə  alətlərinin  əsaslarından 

biridir.  Hələ  qədim  zamanlarda  insanlar  obyektləri  öz 

aralarında  müqayisə  edərək  və  intuitiv  olaraq  obyektlərdən 

bir neçəsini ölçü vahidi kimi qəbul edərək uzunluğu, kütləni, 

həcmi, zamanı ölçürdülər. 

Ölçmələr öyrənilən hadisələrin miqdarı nisbətlərini və 

qanunauyğunluqlarını  təyin  etməyə  imkan  verir  ki,  bu  da 

müxtəlif alimlərin tədqiqatlarının və kəşvlərinin nəticələrini 

obyektiv müqayisə etməyə şərait yaradır.  

Xüsusi  ölçülərin  (etalonların)  köməyi  ilə  müxtəlif 

kəmiyyət  vahidlərinin  ölçülərinin  təzələnməsi  ,  saxlanması 

və  ötürülməsi  üçün  XIX  əsrdə  bir  neçə  ölkədə  xüsusi 

metroloji təşkilatlar yaradıldı. İlk yaradılan bu təşkilatlardan 

biri 1842-ci ildə Sankt-Peterburqda Nümunəvi ölçü və çəki 

Deposu  idi.Bu  təşkilat  1893-cü  ildə  ölçü  və  çəki  Baş 

Palatasına  çevrildi.Burada  uzun  illər  saxlayıcı  alim    kimi 

D.İ. Mendeleyev işlədi. 

Beynalxalq 

ə

məkdaşlığın 



inkşafı 

ancaq 


mal 

mübadiləsi yox, həmçinin elmi biliklərin mübadiləsi zərurəti 

bir neçə etalonların işlənib hazırlanması və saxlanılması ilə 

məşqul  olan  beynəlxalq  təşkilatların  yaradılmasına  gətirib 

çıxardı.  Peterburq  Elmlər  Akademiyasının    təşəbbüsü  ilə 

1875-ci ildə  Parisdə Metrik konvesiya imzalandı ki, bu da 

ölçmələr sahəsində əməkdaşlığın başlanğıcını qoydu. 

Müxtəlif ölçmə vasitələrinin geniş istifadə olunmasına 

baxmayaraq,  ölçü  vahidlərinin  vahid  ümumqəbul  olunmuş 

sistemi  yox  idi.  Ona  görə  də  müxtəlif  eksperiment 

aparanların  aldıqları  nəticələr  çətin  müqayisə  olunurdu.  Bu 

problem 1881-ci ildə Parisdə Elektrikləşdirmə üzrə  Birinci 

konqresdə  həll  olundu.  Rusiyanı  bu  Konqresdə  professor 

A.Q.  Stoletov  təmsil  edirdi.    Bu  alimin  təşəbbüsü  ilə 

vahidlərin  vahid  sistemi  (elektromaqnit  və  elektrostatik)  

qəbul  edildi.  Praktiki  məqsədlər  üçün  konqres  tərəfindən 



 

hələ  1832-ci  ildə  K.Qaus  tərəfindən  təklif  edilən  mütləq 



vahidlər sistemi qəbul edildi. 

Ölçü texnikasının inkişaf səviyyəsi istehsalatın inkişaf 

səviyyəsi ilə bilavasitə əlaqəlidir   və məhsulun keyfiyyətini 

birbaşa  təyin  edir.Qarşılıqlı  əvəzolunma  problemlərinin, 

standartlaşdırma  problemlərinin  həlli  texniki  cəhətdən 

inkişaf etmiş ölçmə bazası olmadan mümkün deyildir.  

Vahid  iqtisadı  və  istehsalat  məkanının  yaradılması 

zərurəti,  əməyin  beynəlxalq  bölünməsi  standartlaşdırma 

sisteminin (dövlət və beynəlxalq standartlar) yaradılmasına, 

həmçinin sertifikatlaşdırma sisteminə (məhsulların, malların 

və  xidmətlərin  elan  edilmiş  tələblərə  uyğunluğunun 

təsdiqlənməsinə) gətirib çıxardı. 

Dərs vəsaiti dörd bölmədən ibarətdir. 

Birinci bölmədə metrologiya haqqında əsas anlayışlar 

və  təriflər  şərh  edilir,  fiziki  kəmiyyətlərin  ölçülmələri 

haqqında  ümumi  məlumatlar  (ölçmələrin  sinifləşdirilməsi, 

ölçmə  xətalarının  sinifləşdirilməsi,  ölçmələrin  nəticələrinin 

təqdimolunma  formaları,  ölçmə  nəticələrinin  işlənməsi), 

ölçmə vasitələri və onların metroloji xarakteristikaları verilir 

və bu xarakteristikaların normalaşdırılması göstərilir. 

İ

kinci  bölmə  elektrik  ölçmə  vasitələrinə  həsr 



edilmişdir.  Burada  ölçülər,  miqyas  ölçmə  çevriciləri, 

elektromexaniki  cihazlar,  körpülər  və  kondensatorlar, 

elektron  analoq  ölçü  cihazları,  rəqəmsal  ölçmə  qurğuları, 

proqramlaşdırılan  ölçmə  çevriciləri  və  informasiya  ölçmə 

vasitələri  haqqında  geniş  məlumatlar  verilir  və  bu  ölçmə 

vasitələrinin iş prinsipi şərh edilir. 

Üçüncü  bölmədə  elektron  kəmiyyətlərinin  ölçülməsi, 

maqnit  kəmiyyətlərinin  ölçülməsi  metodları  və  vasitələri, 

qeyri-elektrik  kəmiyyətlərin  ölçülməsi  metodları  geniş  şərh 

edilir. 


Dördüncü 

bölmə 


standartlaşdırma 

və 


sertifikatlaşdırmanın  əsaslarına  həsr  edilmişdir.  Burada 

standartlaşdırmanın məqsədi və prinsipləri, standartlaşdırma 



 

və  keyfiyyət  üzrə  beynəlxalq  təşkilatlar,  uyğunluğun 



təsdiqlənməsinin 

prinsipləri, 

forma 

və 


obyektləri, 

sertifikatlaşdırma 

üzrə 

orqanların 



və 

sınaq 


laboratoriyalarının 

akkreditləşdirilməsi, 

beynəlxalq 

sertifikatlaşdırma, 

keyfiyyət 

menecmenti 

sisteminin 

sertifikatlaşdırılması geniş şərh edilmişdir. 

 

 

 



  

 

 



 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

BÖLMƏ 1 



METROLOGİYANIN ƏSASLARI 

Fəsil 1 

METROLOGİYA. ƏSAS ANLAYIŞLAR VƏ 

TƏRİFLƏ

 

1.1.Müasir Metrologiya 

 

Metrologiya-ölçmələr,onların 



vəhdətinin 

təmin 


olunma  metodları  və  vasitələri,  tələb  olunan  dəqiqliyə  nail 

olma  üsulları  haqqında  elmdir.  Daha  geniş  planda 

metrologiya fiziki obyektlərin kəmiyyət xarakteristikalarının 

müəyyənləşdirilməsi (təyin edilməsi) haqqında elm kimi də 

təyin  oluna  bilər.Metrologiyanın  predmeti  ölçmə  metodları 

və vasitələri, həmçinin lazımi dəqiqliyə nail olma metodları 

və vasitələridir.  

Ölçmələr  həmişə  fiziki  eksperiment  kimi  özünü 

büruzə verir. Ölçmələr texniki vasitələrlə yerinə yetirilir. Bu 

vasitələrin  xassələrinə  müəyyən  edilmiş  şəraitdə  lazımi 

dəqiqliyə zəmanət verən tələblər qoyulur. 

Bütövlükdə  metrologiya  –  həm  ölçmələrin  riyazi, 

fiziki  və  texniki  aspektlərini,  həm  də  qoyulmuş  dəqiqliyin 

təmin olunma problemini əhatə edən kompleks elmi fəndir. 

Ə

hatə  dairəsinə  uyğun  olaraq  metrologiya  nəzəri 



metrologiyadan,  qanunverici  metrologiyadan  və  praktiki 

(tətbiqi) metrologiyadan ibarətdir. 



Nəzəri  metrologiya  –

  metrologiyanın  fundamental 

ə

saslarını işləyib hazırlayan metrologiya bölməsidir. Nəzəri 



metrologiya ölçmələrdə istifadə olunan fiziki proseslərin və 

hadisələrin  analizinin  nəticələrini,  obyektlərin,  şəraitin, 

prosedur  və  ölçmə  vasitələrinin  formalaşdırılmış  aparatını, 

metroloji təhlilin və metroloji sintezin alqoritmik təminatını, 

ölçü  vahidlərinin  seçilmə  və  təyin  edilmə  prinsiplərini, 

onların  təzələnməsi  və  etalonlardan  işçi  ölçmə  vasitələrinə 

ötürülməsi məsələlərini  özündə birləşdirir. 


 

Qanunverici  metrologiya

  –  metrologiyanın    o 

bölməsidir ki, onun predmeti cəmiyyətin maraqlarına uyğun 

ölçmələrin  vəhdətinin  və  dəqiqliyinin  təmin  olunmasına 

yönəldilmiş fiziki kəmiyyət vahidlərinin, etalonların, ölçmə 

metod  və  vasitələrinin  tətbiqi  üzrə  məcburi  texniki  və 

hüquqi tələblərin təyin olunmasından ibarətdir. Qanunverici 

metrologiya ölçmə vasitələrinin yaradılması və istifadəsinin 

normativ bazasının formalaşdırılmasını təmin edir.  

Rusiyada  qanunverici  metrologiyanın  müddəaları 

Rusiya Federasiyası konstitusiyası (səh.71) və 27.04.93-cü il 

tarixli  №4871-1  “Ölçmələrin  vəhdətinin  təmin  edilməsi 

haqqında” Federal qanunla tənzimlənir.   

 

Praktiki  (tətbiqi)  metrologiya

  –  metrologiyanın  o 

bölməsidir  ki,  onun  predmeti  nəzəri  metrologiyanın 

işlənmələri, praktiki (tətbiqi) və qanunverici metrologiyanın 

müddəaları və məsələlərindən ibarətdir. Tətbiqi metrologiya 

işlənib  hazırlanmış  metodların  ölçmə  vasitələrinin  köməyi 

ilə  praktiki  realizə  edilməsini    və  ölçmələrin  vəhdətinin 

təmin olunması sisteminin yaradılmasını təmin edir. 

 

1.2.ƏSAS MÜDDƏALAR VƏ ANLAYIŞLAR 

 

Fiziki  kəmiyyət

  –  keyfiyyətcə  əksər  fiziki  obyektlər 

üçün ümumi, lakin kəmiyyətcə hər bir obyekt (fiziki sistem, 

hadisələr  və  ya  proseslər)  üçün  ayrıca  qiymətə  malik  olan 

xassədir. 



Fiziki  kəmiyyətin  ölçü  vahidi

  –  vahidə  bərabər  şərti 

ə

dədi  qiymət  verilmiş  fiziki  kəmiyyətdir.  Bu  kəmiyyət 



onunla eynicinsli olan fiziki kəmiyyətin kəmiyyətcə ifadəsi 

üçün tətbiq olunur.  



Fiziki  kəmiyyətlərin  vahidlər  sistemi

  –  fiziki 

kəmiyyətlərin  verilmiş  sistemi  üçün  prinsiplərə  uyğun 

yaradılan  əsas  və  törəmə  fiziki  kəmiyyət  vahidlərinin 

məcmuudur. 


 

Fiziki  kəmiyyətin  ölçüsü

  –  konkret  maddi  obyektə, 

sistemə, hadisəyə və ya prosesə aid edilən fiziki kəmiyyətin 

miqdari xarakteristikasıdır.  

Fiziki  kəmiyyətin  qiyməti

  –  fiziki  kəmiyyətin 

ölçüsünün  onun  üçün  qəbul  olunmuş  bir  neçə  vahidlərlə 

ifadəsidir. 



Fiziki  kəmiyyətin  əsl  qiyməti

  -    müvafiq  fiziki 

kəmiyyəti  keyfiyyətcə  və  kəmiyyətcə  ideal  şəkildə 

xarakterizə edən fiziki kəmiyyətin qiymətidir. 



Fiziki  kəmiyyətin  həqiqi  qiyməti

  –  eksperiment  yolu 

ilə  tapılan  qiymətdir.  Bu  qiymət  əsl  qiymətə  o  qədər 

yaxındır  ki,  onu  verilmiş  məqsəd  üçün  əsl  qiymət  kimi 

istifadə  etmək  olar.  Məsələn,  hər  hansı  voltmetrin 

yoxlanması  (sınağı)  zamanı  onun  göstərişini  daha  dəqiq 

(nümunəvi)  voltmetrin  göstərişisi  ilə  müqayisə  edirlər.  Bu 

halda  nümunəvi  voltmetrin  göstərişini  gərginliyin  həqiqi 

qiyməti kimi qəbul edirlər. 

Fiziki  kəmiyyətin  ölçülməsi

  –  fiziki  kəmiyyət 

vahidini  özündə  saxlayan  texniki  vasitənin  tətbiqi  ilə 

aparılan  elə  əməliyyatların  məcmuudur  ki,  onlar  ölçülən 

kəmiyyətin  onun  vahidi  ilə  nisbətinin  tapılmasını  (görünən 

və  ya  görünməyən  şəkildə)    və  bu  kəmiyyətin  qiymətinin 

alınmasını təmin edir (fiziki kəmiyyətin qiymətinin təcrübə 

yolu ilə xüsusi texniki vasitələrin köməyi ilə təyin edilməsi). 



Fiziki  kəmiyyətin  ölçülməsinin  nəticəsi

  -  kəmiyyətin 

ölçülməsi yolu ilə onun alınan qiymətidir. 

Ölçmələrin  dəqiqliyi

  –  ölçmə  nəticəsinin  xətasının 

sıfra  yaxınlığını  əks  etdirən  ölçmə  xarakteristikalarından 

biridir. 



Dəqiqliyin  ölçüsü

  (ölçmə  nəticəsinin  xətası)  – 

ölçmənin  nəticəsinin  ölçülən  kəmiyyətin  əsl  (həqiqi) 

qiymətindən  meyilliyidir.    Kəmiyyətin  əsl  qiyməti  məlum 

deyil,  onu  ancaq  nəzəri  tətqiqatlarda  tətbiq  edirlər. 

Praktikada həqiqi qiymətdən istifadə edirlər. 



 

Ölçmə  vasitələri  (ÖV)

  –  normalaşdırılmış  metroloji 

xarakteristikalara  malik  olan  və  ölçmələrdə  istifadə  edilən  

texniki  vasitələrə  deyilir.  Bu  texniki  vasitə  müəyyən  vaxt 

intervalı  ərzində  fiziki  kəmiyyət  vahidini  təzələmək  və  (və 

ya) saxlamaq üçün də istifadə olunur (müəyyən edilmiş xəta 

hüdudunda). 



Fiziki kəmiyyətin ölçüsü

 – bir və ya bir neçə verilmiş 

ölçülərin  fiziki  kəmiyyətinin  təzələnməsi  və  (və  ya) 

saxlanması  üçün  ölçmə  vasitəsidir.  Bu  ölçülərin  qiymətləri 

qəbul  edilmiş  vahidlərlə  ifadə  olunur  və  lazımi  dəqiqliklə 

məlumdur. 



Ölçmə  vasitələrinin  metroloji  xarakteristikası

  – 


ölçmələrin  nəticələrinə  və  onların  dəqiqliyinə  təsir  edən 

ölçmə  vasitələrinin  xassələrindən  birinin  xarakteristikasına 

deyilir. 

Ölçmələrin  metroloji  təminatı

  –  etalon  ölçmə 

vasitələrinin  yaradılmasına,  həmçinin  ölçmələrin  tələb 

olunan  keyfiyyətini  təmin  edən  metroloji  qayda  və 

normaların  işlənib  hazırlanmasına  və  tətbqinə  yönəldilmiş 

fəaliyyətdir. 



Ölçmə  vasitəsinin  metroloji  attestasiyası

  –  ölçmə 

vasitəsinin  dəqiq  tədqiqi  əsasında  bir  nüsxədə  istehsal 

olunmuş  (və  ya  tək  –  tək  nüsxələrlə  xaricdən  gətirilmiş) 

ölçmə  vasitəsinin  tətbiqinin  qanuni  olmasının  metroloji 

xidmət tərəfindən tanınmasıdır. 



Ölçmə vasitələrinin yoxlanması

 – ölçmə vasitələrinin 

eksperiment 

ə

sasında 



təyin 

olunmuş 


metroloji 

xarakteristikalarının  tətbiq  üçün  yararlılığının  dövlət 

metroloji orqan (və ya diqər rəsmi tanınmış orqan, təşkilat) 

tərəfindən  təyin  edilməsi  və  onların  qoyulmuş  məcburi 

tələblərə uyğunluğunun təsdiqlənməsidir. 

 

 

 

 


 

1.3.FİZİKİ KƏMİYYƏTLƏRİN VAHİDLƏRİ 



 

Həm  fizik,  həm  də  riyaziyyatçı  olan  L.  Eyler  hesab 

edirdi  ki,  hər  hansı  kəmiyyəti  təyin  etmək  və  ya  ölçmək 

üçün bu cinsdən olan digər kəmiyyəti məlum kəmiyyət kimi 

qəbul  etmək  lazımdır.  Bu  zaman  qəbul  edilmiş  kəmiyyətlə 

ölçülən  kəmiyyət  arasında  olan  uyğunluq  göstərilməlidir. 

Beləliklə, bu xassəni xarakterizə edən fiziki kəmiyyət üçün 

fiziki obyektin xassələrinin ölçülməsi zamanı həmin cinsdən 

olan  məlum  kəmiyyət  kimi  vahidə  bərabər  kəmiyyəti 

seçmək zəruridir. 

 

Təbii  və  texniki  elmlərin  inkişafı,  nəticələrin 



mübadiləsi  zərurəti  fiziki  kəmiyyət  (FK)  vahidləri 

sisteminin yaradılmasına gətirib çıxartdı. 

 

Fiziki  vahidlər  sistemi  təbiətdə  baş  verən  fiziki 



prosseslər,  məlum  fiziki  qanunlar    haqqında  biliklərin 

bazasında  yaradılır.  Beləki,  bir  necə  fiziki  kəmiyyətlərin 

ölçü  vahidlərini  seçərək  və  onları  digər  kəmiyyətlərlə 

ə

laqələndirən fiziki qanunları bilərək,  FK vahidlərini almaq 



olar. 

 

İ



lk  dəfə  fiziki  kəmiyyət  vahidləri  sistemi 

məvhumunu  K.  Qauss  icad  etmişdir.  Onun  metoduna  qörə 

ə

vvəlcə  bir  –  birindən  asılı  olmayan  bir  necə  sərbəst 



kəmiyyətlər təyin olunur (seçilir). Bu cür kəmiyyət vahidləri  

ə

sas

  vahidlər  adlanır.  Əsas  vahidlər  elə  seçilir  ki,  fiziki 

qanunlardan istifadə edərək digərlərını - törəmə  vahidlərini 

almaq  münkün  olsun.  Əsas  və  törəmə  vahidlərinin  tam 

məcmuu FK  vahidləri sistemini əmələ qətirir. 

 

Ə

sas  vahidlər.



    Əsas  vahidlərin  secilməsi  vacibdir. 

Bir  tərəfdən,  seçim  sərbəst  ola  bilər,  digər  tərəfdən  isə  bu 

cur vahidlərin  sayının minimal olması məqsədəuygundur.  

 

Sistemlərin əksəriyyətində qəbul olunmuş vahidlərin 



qarşılıqlı əlaqələri misalına baxaq. 

 

Nyütonun ikinci qanunu inersiya kütləsini təyin edir:  



F= ma, 

10 

 

burada  F – qarsılıqlı təsirli qüvvə ; m – cismin kütləsi; a – 



hərəkətin təcili. 

 

Ümumdünya  dartma qanunu qravitasiya kütləsini iki 



cismin qarşılıqlı təsir qüvvəsinin ifadəsi vasitəsilə təyin edir:  

,

2



2

1

r



m

m

F

γ

=



 

burada   

γ

 - qravitasiya sabiti, 



2

2

11



10

67

,



6

kq

m

=



γ



 

    r – cismlər arasındakı məsafə. 

 

 

Tutaq  ki,  bir  cism  digərinin  ətrafında  çevrə  boyu 



hərəkət edir. Burada inersiya qüvvəsi qravitasiya qüvvəsinə 

bərabərdir. Nəzərə alsaq ki, 



r

r





Τ

=



=

2

2



2

4

π



ω

α

, burada 



ω

 



bucaq 

təcili;T-fırlanma 

dövrü, 

alırıq 


2

2

1



2

2

1



4

r

m

m

r

m

γ

π



=

Τ

,  buradan   



.

4

2



3

2

2



m

r

γ

π



=

Τ

  Mavi 



cismlərin  hərəkəti  üçün  Keplerin  üçüncü  qanununun  

ifadəsini aldıq. 

 

Beləliklə,  zaman  T,  məsafə  r  və  kütlə  m  arasında 



ə

laqəni göstərən 

2

2

Τ



Κ

=

r



m

şə

klində ifadə alındı. 



 

Kifayətdir  ki,  bu  düstürda  K=I  qiymətini  yerinə 

qoyaq,onda  kütlə  vahidi  uzunluq  və  zaman  vasitəsilə  təyin 

ediləcək. 

Lakin 

bu 


ə

msalın 


qiyməti 

.

10



918

,

5



4

3

2



11

2

m



S

kq 

=



=

Κ

γ



π

Bu,  onun  nəticəsidirki, 

kütlə,  uzunluq,  zaman  vahidləri  sərbəst  seçilmiş  və  fiziki 

qanunlara  uyğunlaşdırmaq  üçün  Kepler  qanununda  əmsal 

göstərilmiş qiymətə malik olmalıdır. 

 

Ə



sas 

vahidlərin 

sayının 

minimumlaşdırılması 

zərurətinin  və  fiziki  hadisələrin  yeni  sinfinə  baxılması 


11 

 

zamanı  onların  tətbiqinin  məqsədəuyğunluğunun  izahi 



məqsədilə aşağıdaki misala baxaq. 

 

Kulon qanunu mexaniki kəmiyyətləri (qarşılıqlı təsir 



qüvvəsi  və  elektrik  yükləri  arasındakı  məsafə)  və  elektrik 

kəmiyyətini (elektrik yükü) əlaqələndirir: 

2

2

1



r

q

q

=

 

 



Kulon  qanununda  mütənasiblik  əmsalı  vahidə 

bərabərdir.  Burada  sadələşmək  üçün  kəmiyyətin  xassəsi  – 

vahid vektor buraxılıb. 

 

Ə



gər bu ifadə əsas kimi qəbul olunarsa, onda elektrik 

cərəyan qüvvəsi lazım deyil, beləki, onu aşağıdakı ifadədən 

təyin etmək olar: 

F

= q\ t, 


burada      q – Kulon qanunu üzrə təyin edilən elektrik yükü; 

                   t -  zamandır. 

 

Elektrik  kəmiyyətlərin  qalan  bütün  vahidləri 



elektrostatikanın  və  elektrodinamikanın  qanunlarından 

cixarılır.  Lakin  fiziki  kəmiyyətlərin  sistemlərinə  əsas 

elektrik kəmiyyəti – amper sərbəst daxil edilir. Bu halda yük 

q  =  lt  münasibəti  ilə  təyin  edilir,  yəni  eyni  fiziki  kəmiyyət 

(yük)  mexaniki  kəmiyyət  vasitəsilə  və  asılı  olmayan 

kəmiyyət vasitəsilə (amper) təyin edilmişdir. Bu cür qeyri – 

birmənalılıq  məcbur  edir  ki,  Kulon  qanununa  vakuumun 

dielektrik keçiriciliyi adlanan əlavə əmsal daxil edilsin: 

2

0

2



1

4

r



q

q

F

πε

=



 

 

Aydındır ki, yeni asılı olmayan fiziki kəmiyyət  yeni 



fiziki biliklər sahəsinə rahatlıq üçün daxil edilib. Bu zaman 

fiziki  kəmiyyətlərin  köməyi  ilə  bütün  fiziki  proseslərin 

vahid 

formada 


şə

rhinin 


zəruriliyinə 

görə 


fiziki 

konstantlardan - əmsallardan istifadə olunması tələb olunur. 

 


Yüklə 7,93 Mb.

Dostları ilə paylaş:
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   46




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin