MƏMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud

13.3.5. Düzən meşələri                   

Azərbaycanın düzən meşələrinə bir-birindən kəsgin fərqlənən quru və rütubətli subtropik iqlim şəraitində 

rast gəlinir. Ona görə də bu meşələr müxtəlif ağac və kol cinslərindən təşkil olunmuşdur. Düzən meşələri res-

publikanın meşə ilə örtülü sahəsinin 10%-ni təşkil edir. 

Respublikamızın düzən meşələrinin aşağıdakı təsnifatını təklif  edirik: 

1.

 

Rütubətli subtropik düzən meşələr (Lənkəran ovalığı) 

2.

 

Yarımrütubətli subtropik düzən meşələr. (Qanıx Həftaran vadisi) 

3.

 

Dəniz iqlimi şəraitində düzən meşələr. (Samur-Dəvəçi ovalığı) 

4.

 

Quru iqlim şəraitində düzən meşələr. (Kür-Araz düzənliyi) 

5.

 

Tuqay meşələri 

 

Lənkəran ovalığı meşələri 

Lənkəran ovalığının spesifik rütubətli iqlimi və ərazisinin buzlaşmaya məruz qalmaması burada bir çox isti-

sevər qədim relikt ağac və kol bitki növlərinin qalmasına imkan yaratmışdır. Dendroflorasının zənginliyinə görə 

Lənkəran ovalığı (Talış) Qafqazda birinci yeri tutub, özündə 150-dən artıq ağac və kol növü cəmləşdirir, onların 

36-sı endem növü olub, təbii halda yalnız bu ərazidə bitir. Talışın üçüncü dövrə aid olan əsas ağac və kol növlə-

rindən ipək, yaxud Lənkəran akasiyası, dəmirağac, azatağac,  şabalıdyarpaq palıd, xəzər lələyi, hirkan pırkalı, 

ürəkyarpaq qızılağac və s. göstərmək olar. 

Hələ yaxın keçmişdə Lənkəran ovalığının əsas landşaft tipi meşə örtüyü olmuşdur. Hazırda isə düzən meşə-

ləri çox kiçik sahə tutub yalnız Hirkan qoruğunda (2min ha) və kənd qəbristanlıqlarında qorunub saxlanılır. 

Akademik Həsən  Əliyev Talış meşələrinin müasir acınacaqlı  vəziyyəti haqqında yazırdı: «Talış 

meşələrinin qorunması barədə xoş söz demək olmaz. Talış meşələri əsrlər boyu Xəzərin rütubətini özündə 

toplayıb respublikanın subtropik zonasına həyat vermiş və rütubətin artığını yenə də Xəzərə qaytarmış-

dır. Lakin meşələrin getdikcə azalması, seyrəkləşməsi onun əvəlki vəziyyətini itirəcəkdir». 

Lənkəran ovalığının əsas müasir landşaftı bir-birinə yaxın yerləşən yaşayış məntəqələrilə vəhdət təşkil edən 

mədəni (antropogen) landşaftlardır. Magistral şose və kənd yolları boyu salınan yaşıl zolaqlarda həmişəyaşıl və 

əsasən yarpağı tökülən ağac cinslərindən istifadə olunmuşdur. Sitrus və kənd təsərrüfatı bitkiləri sahələrində ay-

rı-ayrı meşə zolaqları da salınmışdır. 

 

Qanıx-Həftaran vadisi meşələri 

Qanıx-Həftaran vadisi hələ üçüncü dövr meşələrilə örtülü olmuşdur. Sonralar iqlimin dəfələrlə kəsgin də-

yişməsi nəticəsində yeni meşə tipi landşaftları əmələ gəlmişdir. 

Hələ yaxın keçmişə qədər Qanıx-Həftaran   vadisində əsasən meşə landşaftı üstünlük təşkil etmişdir. Bizim 

dövrümüzə bu meşələrdən ayrı-ayrı kiçik sahələr - 52 min ha sahədə gəlib çatmışdır. Hazırda relyefin nisbətən 

 

269

hündür yerlərində uzunsaplaq palıd meşələri qrupları müşahidə olunur. Vadinin cənub hissəsində, qrunt suyu-

nun səthə yaxın olan yerlərində  qızılağac və üçüncü dövrün relikti yalanqoz qrupları bitir. Qəbələ rayonunda 

Çuxur-Qəbələ kəndindən bir km şimal istiqamətində üçüncü dövrün digər relikti- dəmirağac qrupu (14ədəd) ya-

lanqoz, qızılağac və  ağyarpaq qovağın çətri altında ikinci yarusu tutur. İsmayıllı qoruğu  ərazisində  Əyriçayın 

sağ qolu olan Axoxçayın qolları hövzəsində 200 ha sahədə şabalıdyarpaq palıd meşəliyi bitir. 

Samur Dəvəçi ovalığı (Yalama) meşələri 

Xəzər dənizi boyu dar zolaq şəklində uzanır. Burada meşə qurşağı dəniz səthindən 500m-ə qədər çatır. La-

kin düzənliyin əsas ərazisində keçmiş meşə örtüyünün yerində hazırda mədəni (antropogen) landşaft tipləri üs-

tünlük təşkil edir. Düzənlikdə meşəlik cəmi 15 min ha sahədə qalmışdır. Bu meşələrdə əsas ağac cinsləri uzun-

saplaq və iberiya palıdıdır, onlara tək-tək qıvrımyarpaq palıd və tüklü palıd da qarışır. relyefin çörək yerlərində 

rütubətli bitmə şəraitində ağyarpaq qovaq meşələri bitir. Düzənliyi kəsib keçən xırda çayların qırağında qızıla-

ğac və söyüd meşələri bitir. Meşəliyin tərkibinə mantar və xırdayarpaq qarağac, gözəl ağcaqayın,  çöl ağcaqayı-

nı da qarışır. 

Samur-Dəvəçi düzənliyi meşəsi kurort meşəsi qrupuna aid edildiyinə baxmayaraq uzunmüddətli insanın tə-

sərrüfat fəaliyyəti (ağacların kəsilməsi, mal-qara otarılması) üzündən ilkin meşə örtüyü pozulmuş və seyrəlmiş-

dir. Meşələrin sanitar vəziyyəti də qeyri qənaətbəxşdir. Orada geniş miqyasda yayılan ziyanvericilər və xəstəlik-

lər böyük sahələrdə palıd və qarağac meşələrinin qurumasına səbəb olmuşdur. 

 

Quru bitmə şəraitində düzən meşələri 

Vaxtilə Kürqırağı tuqay meşələri Qarabağ düzündə geniş zolaq yaradaraq Bərdə şəhərinə (xan meşəsi), onun 

kəndlərinə qədər uzanırmış.  Qarabağ düzündə meşə qalıqlarına bozqır və yarımsəhra bitkiləri fonunda çox kiçik 

«ləkələr» şəklində rast gəlinir. Bu meşələr Kür çayından xeyli aralıda yerləşib onun su rejimi ilə heç bir əlaqəsi 

yoxdur. Burada yarımsəhra iqlimi şəraitində meşənin əmələ gəlməsi, səthə yaxın yerləşən qrunt sularının və ye-

rin səthinə çıxan kəhrizlərin təsiri nəticəsində ərazinin əlverişli hidroloji rejimə malik olması ilə əlaqədardır. 

Respublikamızda ən xarakterik saqqızağac meşəliyi Qarabağ düzündə olub «Sultanbud» meşəsi adı ilə məş-

hurdur. Bu meşəliyin sahəsi 2 min hektara yaxın olub, Bərdə və Ağdam rayonları ərazisində yerləşmişdir. «Sul-

tanbud» meşəsində əsas ağac cinsi saqqız və uzunsaplaq palıd hesab olunur. Meşə altında murdarça, yemişan, 

qaratikan kolları bitir. Vaxtilə saqqızağac və palıd meşələri Qarabağ və Mil düzlərində geniş sahələr tuturmuş. 

 

270

Tuqay meşələri 

Azərbaycanın tuqay meşələrinə bir çox düzən çayları ətrafında rast gəlmək olar. Lakin onun əsas ərazisi Kür 

çayının, Araz çayının payına düşür. Tarixi meteriallar və tədqiqat işlərimizlə müəyyən edilmişdir ki, tuqay me-

şələri XVIII əsrin ortalarına kimi Kür çayı boyu Xəzər dənizinə kimi geniş zolaqlar təşkil edirmiş. Lakin sonra-

lar kənd təsərrüfatı sahələri və yaşayış  məntəqələri altında istifadə etmək məqsədilə tuqay meşələrinin sahəsi 

kəsgin azalmışdır.Yaxın keçmişdə 20min ha «Samux meşəsi» adı ilə məşhur olan tuqay meşəsi Mingəçevir su 

anbarının altında qalmış, 10 min ha yaxın meşə isə Şəmkir və Yenikənd su elektrik stansiyaları tikilərkən qırıl-

mışdır. Kür çayı boyu yayılan tuqay meşələri tamamilə meşəsiz quru bozqır və yarımsəhra rayonlarının ərazisini 

kəsib keçir. Belə quraq şəraitdə çay boyu meşələrin təmsil olunmasına səbəb burada əlverişli meşəbitmə şəraiti-

nin olmasıdır. Belə ki, Kür boyunca qrunt suyu səthə yaxın yerləşərək, zəif minerallığa malikdir, burada torpaq 

münbit olub yüngül mexaniki tərkibə malikdir. Bunlarla yanaşı çay boyu meşələrin inkişafında müsbət rol oyna-

yan əsas səbəb Kürün daşıb ərazini basmasıdır. 

Hazırda Kürqırağında meşə ilə örtülü sahə 23 min ha təşkil edir. Bu meşələrin 8 min ha qovaq meşələridir, 

lakin onların çoxusu bu və ya digər dərəcədə pozulmuş vəziyyətdədir. Nisbətən normal doluluqlu qovaq meşələ-

rinin sahəsi cəmi 1300 ha təşkil edir.  Vaxtilə palıd, qarağac və saqqızağac meşələri Kürboyu ərazidə geniş sahə 

tuturmuş, indi palıd meşəsinin 850 ha  Qarayazı qoruğu ərazisindədir, lakin onlar da lazımi səviyyədə qorunma-

yıb pozulmaqda davam edir. 

Son 10-15 ildə yanacağın çatışmazlığı, qaçqın ailələrinin Kürətrafı rayonlarda yerləşdirilməsi ilə əlaqədar  

tuqay meşələrinin qalıqlarına təzyiq daha da kəskinləşmişdir. Bunun nəticəsində mövcud meşələrin vəziyyəti 

daha da pisləşmiş, şübhəsiz sahəsi də azalmışdır. Bu isə tuqay meşələrinin qalıqlarının tamamilə sıradan çıxması 

təhlükəsini yaradır. 

 

13.3.6. Dağ meşələri 

Dağlıq rayonlarda meşə bitkisi yüksəklik  qurşaqlığı ilə səciyyələnir. Respublikanın ayrı-ayrı dağ sistemlə-

rində bitki qurşaqlığı qanunauyğunluğunda müəyyən oxşarlıq olsa da onları bir-birindən fərqləndirən cəhətlər də 

var. Böyük Qafqazda və Kiçik Qafqazın  şimal,  şimal-şərq makroyamaclarında aşağı dağ meşə qurşağında 

(600(900-1000)m vələslə qarışıq iberiya palıdı meşələri, orta dağ qurşağında şərq fıstığı meşələri, yuxarı dağ-

meşə qurşağında isə şərq palıdı, tozağac və yüksək dağ ağcaqayını meşələri yayılmışdır. 

Lənkəran regionu rayonlarında aşağı meşə qurşağında şabalıdyarpaq palıd, qafqaz vələsi və bir sıra hirkan 

relikt cinslərinin iştirakı ilə mürəkkəb tipli dəmirağac meşələri yayılmışdır. Lənkəran regionunun aşağı meşə 

qurşağında meşələr üçüncü dövrün relikt və endem növlərinin zənginliyi ilə seçilir. (ipək akasiyası, azatağac, 

xəzər lələyi, hirkan əncili və s.)  

Meşələrimizin 90%-i (təminin 800min ha) dağ yamaclarında yerləşir. Dağ meşələrinin çox hissəsi Böyük 

Qafqazda (360 min ha) yayılmışdır. Kiçik Qafqazda meşə ilə örtülü sahə 250 min ha, Talış dağlarında isə 134 

min ha təşkil edir. (Şəkil 13.5). 

Tədqiqatlar göstərir ki, dağlarımızda meşənin təbii (iqlim) yuxarı sər-

hədi iyul ayının orta temperaturu 10dərəcə  və bir qədər də  aşağı olan 

xətdən keçməlidir. Bu qanunauyğunluğu respublikamızın ayrı-ayrı dağ-

lıq vilayətlərinə tətbiq edək. Əgər 10dərəcə iyul izotermini meşənin iq-

lim sərhədi qəbul etsək, qışı rütubətli keçən və soyuq iqlimə malik olan 

Böyük Qafqazın cənub yamacında və Kiçik Qafqazın şimal-şərq yamacı 

rayonlarında (Göygöl, Gədəbəy, Daşkəsən) bu sərhəd 2600-2650m-dən, 

qışı quraq keçən, nisbətən kontinental soyuq iqlimə malik olan Kəlbəcər 

və Laçın rayonlarında 2800m-dən, yayı quraq kontinental iqlimi olan 

Naxçıvan zonasında isə 3000m-dən keçməlidir. 

Apardığımız tədqiqatlar göstərir ki, respublikamızda insanın təsərrü-

fat fəaliyyətinin təsiri nəticəsində meşənin yuxarı iqlim sərhədi çox bö-

yük dəyişikliyə uğramışdır. Hazırda demək olar ki, meşənin təbii yuxarı 

sərhədi hər yerdə antropogen amillərin təsiri nəticəsində pozulmuş, aşağı 

salınmışdır. Meşənin müasir (antropogen) yuxarı sərhədi respublikamı-

zın dağlıq rayonlarında orta hesabla 1600-2000 m hündürlükdən keçir. 

Bu hündürlük isə iyul ayının orta temperaturu 14-17dərəcə olan yüksəkliyə uyğun gəlir. Çox nadir hallarda, 

məs. Tərtərçay hövzəsində 2350-2400m-də tozağac meşəsinin qalıqlarına , ardıc kollarına  isə Gəncə çayın sol 

sahilində 2400-2500m, Zəyəmçayın mənbəyində, dağın lap zirvəsinə qədər (2600-2700m)rast gəlinir. 

Azərbaycanın dağ meşələrində əsasən fıstıq, palıd və vələs üstünlük təşkil edir. 

 

Fıstıq meşələri 

Azərbaycanda ən geniş yayılanı fıstıq meşələri olub respublikanın ümumi meşə fondunun 32 faizə qədərdir. 

Kiçik Qafqazın cənub yamacı rayonlarında (Laçın, Qubadlı, Zəngilan) və Naxçıvan MR-dən başqa fıstıq res-

 

 

Шякил 13.5. Республика 

мешяляринин бюлэяляр 

цзря пайланмасы

 

271

publikanın bütün dağ rayonlarında bitir. Kiçik Qafqazın cənub rayonlarında fıstığın yayılmasına quru kontinen-

tal iqlim şəraiti maneçilik törədir. Kiçik Qafqaz dağlarında fıstığın şərq sərhədi Dağlıq Qarabağda Hadrud və 

Xocavənd rayonları arasında Kirs dağının şimal hissəsində müşahidə olundu. 

Böyük Qafqazın şimal-şərq makroyamacında fıstığın şərq sərhədi Ataçay və Tığçay hövzəsindədir. 

Böyük Qafqazın cənub yamacında meşə bitkisinin, o cümlədən fıstığın şərq sərhədi şimal makroyamaca nis-

bətən 25 km qərbdən keçir. Fıstığın şərq sərhədinin belə qısalması fikrimizcə cənub makroyamacında iqlimin 

xeyli quraq olmasıdır, burada insanın təsərrüfat fəaliyyəti də mühüm rol oynamışdır. 

Respublikamızın dağlarında müxtəlifotlu, topallı, ölü örtüklü, çətiryarpaqlı, qaraçöhrəli, subalp,  dəfnəgilaslı 

fıstıq meşə tipləri yayılmışdır.  Lakin insan fəaliyyətinin mənfi təsiri nəticəsində fıstıq ağacları ilkin quruluşunu 

və ilkin populyasiyalarını itirmişdir. Bununla əlaqədar təbii meşə mühiti dəyişmiş və müxtəlif törəmə meşə tip-

ləri əmələ gəlmişdir. Talış dağlarının orta və yuxarı dağ-meşə qurşaqları demək olar ki, meşə örtüyündən tama-

milə azad edilmişdir. Nisbətən yaxşı  vəziyyətdə meşələr  əsasən dəniz səthindən 700-800m hündürlüyə  qədər 

olan ərazidə saxlanmışdır. Nisbətən geniş sahələrdə fıstıq meşələrinə Lerik və Astara rayonlarında dəniz səthin-

dən 1000-1200 m-ə qədər olan ərazidə rast gəlmək  olar. Çox nadir hallarda dəniz səthindən 1600m yüksəklikdə 

kiçik sahələrdə seyrəlmiş fıstıq meşələrinin qalığına təsadüf etmək olar. 

İnsanın təsərrüfat fəaliyyətinin xarakterindən, müddətindən və intensivliyindən asılı olaraq fıstıq meşələri-

nin deqradasiyası müxtəlif istiqamətdə olmuşdur. Nisbətən az meylliyə malik olan yamaclarda fıstıq meşə-

lərində  ağacların özbaşına qanunsuz kəsilməsi nəticəsində  aşağı doluluqlu ağaclıq və ya seyrəklik  əmələ 

gəlir. Belə sahələrə əsasən  yaşayış məntəqələrinin yaxınlığında rast gəlinir, onlar az məhsuldarlığa malik 

olur, ağacların təpə hissəsi və qol-budağı kəsilmiş halda olur. 

Fıstıq qurşağında təsərrüfatın səmərəsiz aparılması ilə    əlaqədar olaraq yüksək məhsuldar ilkin fıstıq 

meşələri aşağı doluluqlu və az məhsuldar törəmə tipli vələs ağaclıqları ilə əvəz olunmuşdur. 

Böyük Qafqazın cənub yamacında fıstığın kolluqlarla dəyişilməsi insan fəaliyyətinin təsirilə yaşayış 

məntəqələrinin yaxınlığında baş verir, meşəsizləşdirilmiş sahələrdə çox vaxt böyürtkan, fındıq və ayıdöşəyi  

cəngəlliyi əmələ gəlir. 

Kiçik Qafqazın   orta dağ qurşağında meşəsizləşdirilmiş sahələrə böyük massivlər şəklində rast gəlinir. 

Hazırda bu massivlər  mütəlif kollarla (yemişan, dovşanalması, əzgil, topulqa. itburnu, alça və s. örtülüdür. 

Lakin bu kollar çox nadir halda xüsusi qruplaşmalar yaradır, onlar əsasən sıx çəmən, bozqırlaşmış çəmən və 

bozqır bitkiləri fonunda tək-tək və qrup halında yayılmışdır, tərkibində meşəyaradan ağac cinslərinin cavan pöh-

rələrinə də rast gəlinir. 

 

Palıd meşələri  

Sahəsinin böyüklüyünə görə fıstıqdan   sonra palıd meşələri gəlir. Respublikamızda  palıd meşələrinin sahəsi 

232 min ha-dır, yəni meşə ilə örtülü ərazinin 30%-ni təşkil edir. 

Dağ meşələrimizdə 4 palıd növü bitir. Aşağı və orta dağ meşə qurşaqlarında iberiya palıdı, yuxarı dağ-meşə 

qurşağında iritozcuqlu palıd, Talış dağlarında şabalıdyarpaq palıd,  Zəngilan rayonunun dağətəyi hissəsində ki-

çik sahədə araz palıdı meşələri yayılmışdır. 

İberiya palıdı meşələri                                                                                                                                                          

İberiya palıdı meşələri Kiçik Qafqaz dağ silsiləsinin aşağı və orta hissəsini, Böyük Qafqaz dağ silsiləsinin isə 

aşağı hissəsini tutur. Apardığımız tədqiqatlar göstərir ki, Böyük Qafqazda iberiya palıdının aşağı yayılma sərhə-

di 300(200)m-ə qədər enir. 

Tədqiqatlarımız göstərdi ki, Böyük Qafqazın Cənub yamacında iberiya palıdı dəniz səthindən 900-1000m-ə 

qədər yamacların bütün baxarlarında həm monodominant, həm də özünün yaxud vələsin üstünlüyü ilə meşəlik 

yaradır. Dəniz səthindən 1000-1400(1500)m yüksəklikdə iberiya palıdı yalnız yamacların güney səmtlərində və 

relyefin qabarıq hissələrində vələs, yaxud fıstığın iştirakı ilə üstünlük təşkil edir. 

Respublikamızın dağlarında iberiya palıdı kol örtüklü və ot örtüklü meşə tipləri yaradır. Böyük Qafqazın cə-

nub yamacında (600-1000m), Dağlıq Qarabağda və Laçın rayonunda (1400-1650m) müxtəlif meylli yamaclarda 

kol örtüklü palıd meşələri daha geniş yayılmışdır. Bu meşəliklər əsasən pöhrədən əmələ gəlib sırf (təmiz) palıd-

lıq yaradır. Hazırda ilkin (pozulmamış)  palıd meşələrinə rast gəlmək çətindir. Antropogen əmillərin təsiri nəti-

cəsində palıd meşələri dəmirqara (şərq vələsi) meşəliyi ilə əvəz olunur. Böyük Qafqazın cənub yamacında bu 

proses dəniz səthindən 400-800m, nadir hallarda güney yamaclarında 1000m yüksəklikdə müşahidə olunur. Ki-

çik Qafqazda törəmə tipli dəmirqara meşəlikləri şimal makroyamacda 1000-1150m, cənub makroyamacda (Hə-

kəriçay hövzəsi) isə 1300-1350m yüksəklikdə müşahidə olunur. 

Palıd meşələrinin seyrəldilməsi meşəliyin tərkibində palıdın tədricən azalması və kolların çoxalmasına səbəb 

olur. Bitmə şəraitindən asılı olaraq şiblək adlanan müxtəlif kol qruplaşmaları formalaşır. Quzey baxarların nis-

bətən rütubətli şəraitində  palıd-vələs və sırf vələs meşələrinin insanın təsirilə seyrəkləşdirilməsi meşəaltı kolla-

rın güclü inkişafına və şibləklərin əmələ gəlməsinə səbəb olur. Belə şibləklərin tərkibində meyvə  və giləmeyvə 

bitkilərindən göyəm, yemişan, zoğal, fındıq, böyürtkan, sumax, alma, armud, alça, əzgil, itburnu bitir. 

 

272

Böyük Qafqazın qərb və mərkəzi rayonlarında dəniz səthindən 700-800m yüksəkliyə qədər, şərq hissəsində 

isə (Gilgilçay, Ataçay, Tıxçay, Pirsaatçay, Qozluçay hövzələrində) 1400-1600m yüksəkliyə qədər olan ərazilər-

də palıd meşələrinin yerində  hemikserofil və kserofil şiblək tipləri əmələ gəlir. Onların tərkibində qaratikan, ar-

dıc, murdarça, iydəyarpaq armud, dovşanalması, gəvən, zirinc, alça, çaytikanı bitir. 

Qaratikan (bəzən topulqa) üstünlük təşkil edən şiblək qrupları – Kiçik Qafqazda dəniz səthindən 900-1300 m 

yüksəklikdə xüsusi bitki qurşağı yaradır, onların fonunda bitmə şəraitinin quraqlaşması ilə əlaqədar saqqızağac, 

iberiya ağcaqayını, iydəyarpaq armud, bəzən dağdağan və ardıc da bitir. 

Bərk süxurlar üzərindəki torpaq qatının yuyulub aparılması nəticəsində kserofil şibləklərin deqradasiyasının 

son mərhələsində friqana tipli şibləklərə də rast gəlinir. Bu şibləklər bozqır və yarımsəhra bitkilərin fonunda tək-

tək gəvən və qaratikan bitir. 

Şabalıdyarpaq palıd meşələri 

Şabalıdyarpaq  palıd  meşələri Lənkəran regionunda geniş areala malik olub düzən zonadan başlayaraq yuxa-

rı dağ-meşə qurşağına qədər yayılmışdır. Talışın dağlıq hissəsində şabalıdyarpaq palıd meşələri əsasən yamacla-

rın cənub baxarlarında və yal hissəsində bitir. Aşağı meşə qurşağında palıd meşələrinin tərkibinə  dəmirağac, 

ipək akasiyası, azatağac və vələs qarışır. 

Bütün şabalıdyarpaq palıd meşələri insan tərəfindən bu və ya digər dərəcədə pozulmağa məruz qalmış, sey-

rəlmiş və ya törəmə ağac və kollarla əvəz olunmuşdur. 

Tədqiqatlarımız göstərir ki, aşağı meşə qurşağında dəniz səthindən 200-300m yüksəkliyə kimi  palıd - dəmi-

rağac meşəliyində uzun müddət mal-qara otarılması və ağacların qanunsuz kəsilməsi nəticəsində pöhrədən əmə-

lə gələn təmiz (sırf) dəmirağac meşəliyi yaranır, palıd isə sıradan çıxır.  Burada dik yamacların güney baxarla-

rında eroziyaya uğramış sahələrdə insanın uzun müddətli mənfi təsiri nəticəsində şabalıdyarpaq palıd meşələri 

nəhayət quraqlığa davamlı kollarla (qaratikan, yemişan, heyva və s.) əvəz olunur. Orta meşə qurşağında (600-

1300-1500m) meşəsizləşdirilmiş, eroziyaya məruz qalmış yamacları kolluqlar (kollaşmış azatağac, heyva, yemi-

şan, dovşanalması, əzgil, qaratikan və s.) tutur. 

Şərq palıdı meşələri 

Şərq palıdından ibarət subalp meşələri az sahə tutsa da geniş areala malik olub respublikamızın bütün dağla-

rında (Böyük Qafqaz, Kiçik Qafqaz, Talış) yayılmışdır. Hazırda bu dağlarda subalp tipli palıd meşələrinin arealı 

kiçilmiş, sahəsi olduqca azalmışdır. Belə meşələr çox yerdə arealının ən aşağı sərhədində qalmışdır və əsasən 

dəniz səviyyəsindən 1600-2000m yüksəklikdə yerləşir. 

Böyük Qafqazda şərq palıdı meşələrinin yerində meşədən sonra çəmən, bozqırlaşmış-çəmən bitki örtüyü, 

massivin şərq qurtaracağında və Kiçik Qafqazın yuxarı dağ-meşə qurşağının hər yerində palıd meşələri yox edi-

lən sahələrdə törəmə kolluqların qruplaşmaları (ardıc, gəvən, buynuzlu xaşa və s.) formalaşır. 

 

Palıd meşələrinin ziyanvericilərdən mühafizəsi 

Qeyd edildiyi kimi Azərbaycanda palıd meşələrinin sahəsi ümumi meşə örtüyünün 30%-ni təşkil edir. 

Təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, respublikamızda palıd meşələrinin sahəsi get-gedə azalır. Belə ki, düzən 

meşələrini tədricən əkin sahələri əvəz edir. Aşağı dağ-meşə qurşağı yaşayış məntəqələrinə yaxın yerləşdiyindən 

burada palıd ağaclarının qanunsuz kəsilməsi hallarına tez-tez rast gəlinir, yuxarı dağ meşə qurşağında isə şərq 

palıdı ağaclıqları yay otlaqları kimi istifadə olunur.  

Bütün bunlarla yanaşı, hazırda palıd meşələrində ziyanvericilər və patoloji xəstəliklər də geniş yayılmışdır. 

Samur-Dəvəçi düzənliyində yerələşn məşhur Yalama palıd kurort meşələri kütləvi  şəkildə qurumağa 

başlamışdır. Bu hadisə keçici göbələk xəstəliyinin yayılması  və inkişafı prosesi ilə  də bağlıdır. Bu ərazidə 

demək olar ki, hər ilin yazında may böcəkləri palıd ağaclarına böyük ziyan vurur. May böcəyinin sürfələri və 

kəpənəkləri geniş ərazidə palıd ağaclarına daraşıb onun yarpaqlarını yeyir və məhv edir. Bu dövrdə Dəvəçi meşə 

təsərrüfatlarının işçiləri  əvvəllər təcili tədbir görürdülər. Vertalyotlarla meşə sahələrinə xlorofos və digər 

dərmanlar səpərək palıd meşələri ziyanvericilərdən xilas edilirdi.  

Bəzi illərin iyun ayında  Şəki-Zaqatala zonasının aşağı meşə qurşağında palıd ağaclarının yarpaqlarının 

saralması müşahidə edilir. Bəzi meşə  təsərrüfatı  işçiləri bu hadisəni havanın quraq keçməsi ilə izah edirdi. 

Çünki ilk baxışda yarpaqlarda heç bir xəstəlik halı hiss olunmurdu, onlar nə bükülür, nə də tökülmürdü, yalnız 

rəngləri saralırdı. Həmin  ərazidə  tədqiqat aparan Azərbaycan Elmi-tədqiqat Meşə  təsərrüfatı  və 

Aqromeşəmeliorasiya institutunun əməkdaşları yarpaqların saralmasının səbəbi – enliminalayıcı palıd 

güvəsinin olduğunu aşkara çıxardılar. Həmin illəri biz Şəki-Zaqatala zonası rayonlarında palıd meşələrinin dar 

zolaq şəklində saralmasının şahidi olduq. Belə hadisə Balakəndən başlayaraq Şamaxı rayonuna qədər müşahidə 

olunurdu. Lakin saralan meşə qurşağı  dəniz səviyyəsindən 700-800 metrdən yuxarıya qalxmırdı. Palıd 

ağaclarının yarpaqlarının saralmasını Qanıx-Həftəran vadisində  də müşahidə etdik. Maraqlıdır, saralan 

yarpaqları  işığa tutub baxdıqda onun içinin boş olduğu nəzərə çarpır. Güvələr yarpaqların içinə girib onu 

daxildən tamamilə yeyir. Diqqətlə baxdıqda yarpağın içində diametri 2-3 mm olan güvələr aydın görünür. 

Tədqiqat zamanı güvələrin təsirindən yarpaqların saralmasını şabalıd ağaclarında da müşahidə etdik.  

 

273

Qeyd etmək lazımdır ki, əvvəllər enliminalayıcı palıd güvəsi respublikamızın  ərazisində  təsadüf 

edilməmişdir. Lakin bir vegetasiya dövrü ərzində bu ziyanvericilər geniş ərazini tutaraq Balakəndən İsmayıllıya 

qədər 250 km-lik məsafədə yayıla bilmişdir.  

2004-cü ilin yazında ziyanverici həşəratların daha böyük «partlayışı» müşahidə olundu. Həşəratların 

sürfələri əsasən palıd yarpaqlarına daraşaraq ağacları çılpaqlaşdırırdı. Biz iyul ayında Xızı rayonunun Altıağac 

qəsəbəsinə gedərkən bunu müşahidə etdik. Xızı-Altıağac yolu boyu və qəsəbənin ətrafındakı meşələrdə dəyişik