N. O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

n.O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
O‘RTA MAXSUS KASB-HUNAR TA’LIMI MARKAZI
SH. SHOOBIDOV, S. MUSAYEV
KO‘TARISH, TRANSPORT
MASHINALARI
Kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma
«SHARQ» NASHRIYOT-MATBAA AKSIYADORLIK
KOMPANIYASI BOSH TAHRIRIYATI
TOSHKENT - 2007
O‘zbekiston Respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirli- gining oliy va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi ilmiy-metodik birlashmalari faoliyatini muvofiqlashtiruvchi kengashi tomonidan nashrga tavsiya etilgan.
Taqrizchilar: prof. J. K. Qulmuhammedov — TAYKHK direktori;
prof. S. A. Rasulov — «Mashinasozlik materiallariga ishlov berish» kafedrasi mudiri.
Sh. A. Shoobidov va boshq.
Ko‘tarish, transport mashinalari. Kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma./Sh.A. Shoobidov, S.U. Musayev — T.: «SHARQ», 2007. — 192 b.
O‘quv qo‘llanmada yuk ko‘tarish mashinalari, yuk ko‘tarish mashina- larining mexanizmlari, oddiy yuk ko‘tarish mashinalari va murakkab yuk ko‘tarish mashinalarining konstruksiyasi, ishlatilish sohalari hamda ularni nazariy hisoblash tartibi haqidagi ma’lumotlar keltirilgan.
O‘quv qo‘llanma 3520418 «Metallurgiya ishlab chiqarishida yuk ko‘tarish mashinalari va transportyorlar» yo‘nalishi bo‘yicha ta’lim olayotgan kasb- hunar kolleji o‘quvchilari uchun mo‘ljallangan.
ISBN 978-9943-00-176-3
© «SHARQ» nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi Bosh tahririyati, 2007-y.

KIRISH

Hozirgi zamon sanoat korxonalarini, qurilish inshootlarini u yoki bu xildagi yuk ko‘tarish, yuk tashish mashinalari yoki moslamalarisiz tasavvur qilish qiyin. Korxonalarning yuqori unum bilan ishlashida, shu korxonada qo‘llanilayotgan yuk ko‘tarish yoki yuk tashish mashinalarining to‘g‘ri tanlanganligi katta ahamiyatga ega.
Hozirgi zamon yuk ko‘tarish va yuk tashish mashinalari katta tezliklarda ishlay oladi, yuk ko‘tarish qobiliyati katta bo‘lib, bu uzoq muddatli rivojlanishning mahsulidir.
Ota-bobolarimiz qadim zamonlarda og‘ir yuklarni yuqoriga ko‘tarish va biror masofaga siljitish bilan bog‘liq bo‘lgan katta- katta qurilish inshootlarini barpo etganlar. Masalan, Misrdagi Xeops piramidasining balandligi 147 m bo‘lib, uni qurishda o‘lchami 9*2*2 m, massasi 90 tonna bo‘lgan g‘ishtlardan foy- dalanilgan. Qurilish 20 yil davom etgan. Qurilishda bir vaqtning o‘zida 100 minglab odamlar ishlagan. Og‘ir yuklarni ko‘tarish, tashishda eng avval katoklar, richaglar va qiya tekisliklardan foydalanilgan.
Sharqning buyuk allomasi Ibn Sino o‘zining «Aql tarozusi» nomli risolasida chig‘irlar va richaglarni hisoblash usullari to‘g‘risida ma’lumot keltirgan.
XIV va XV asrlardan boshlab tishli g‘ildirakli va chervyakli uzatmali chig‘irlardan foydalanila boshlangan.
Keyinchalik hozirgi zamon kranlariga o‘xshash kranlar qurila boshlagan. Bu kranlar asosan yog‘och materialdan tayyorlangan bo‘lib, ilgak va bloklar po‘lat materialdan tayyor- langan.
XIX asrning 20-yillarida bug‘ bilan ishlaydigan dvigatel yaratilgan. 1860-yilda bug‘ dvigateli bilan ishlaydigan kran
3
qurilgan. XIX asrning 80-yillariga kelib elektr dvigatel bilan ishlaydigan kranlar qurila boshlagan.
Uzoq muddat yuk ko‘tarish va yuk tashish mashinalarini qurish va ularni ishlatishdagi tajribalarni umumlashtirgan qo‘llanmalar bo‘lmagan.
Rossiyada 1870-yilda professor N.A. Vishnegradskiy tomo- nidan yuk ko‘tarish mashinalari kursi, 1882-yilda professor M.N. Petrov tomonidan og‘ir yuklarni ko‘tarish tajribalari umumlashtirilgan darslik yaratilgan.
XX asr o‘rtalariga kelib, ikkinchi jahon urushidan so‘ng, yuk ko‘tarish va yuk tashish mashinasozligini tezlik bilan ri- vojlantirish uchun qulay sharoit yaratildi. Yuk ko‘tarish, yuk tashish mashinalari ishlab chiqaradigan maxsus zavodlar qurildi. Yuk ko‘tarish va yuk tashish mashinalarini loyihalash va ularni ishlatishdagi tajribalarni umumlashtirish bilan shug‘ullanadigan ilmiy-tadqiqot institutlari tashkil qilindi.
Hozirgi davr injener-texnik xodimlari albatta yuk ko‘tarish va yuk tashish mashinalarining tuzilishi, ishlash prinsipi, ularni hisoblash, loyihalash usullari bilan yaxshi tanish bo‘lishlari ke- rak. Bunda ularga yuk ko‘tarish va yuk tashish mashinalari kursi bo‘yicha yaratilgan darsliklar katta yordam beradi.

I qism. YUK KO'TARISH MASHINALARI

1.