O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti tarix fakulteti

---

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS 
TA’LIM VAZIRLIGI 
 
SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI 
 
TARIX FAKULTETI 
 
Tarixshunoslik va manbashunoslik kafedrasi 
ARXIVShUNOSLIK 
FANIDAN
MA’RUZA MATNI 
 
Tuzuvchi: 
Yakubov Akmal Saydirasulovich 
SAMARQAND - 2015

---

2 
1-Mavzu: Arxivshunoslik fanining predmeti, maqsad va vazifalari 
 
Reja: 
1. Arxivlar haqidagi umumiy tushuncha 
2. Arxivlarning vujudga kelishi va rivojlanish tarixiga bir nazar 
3. Arxivshunoslik fani, uning predmeti va vazifalari 
 
 
Insoniyat taraqqiyotining muayyan bosqichida xo’jalik va ijtimoiy 
munosabatlarning rivojlanishi ibtidoiy jamoa tuzumining yemirilishiga hamda 
davlatchilikning vujudga kelishiga olib keldi. Deyarli bir vaqtda ijtimoiy zarurat 
tufayli yozuv ham paydo bo’ldi. Qadimiy davlatlar o’zlarining ijtimoiy funksiyalarini 
bajarish jarayonida turli hujjatlar (qonunlar, farmonlar, mulk va soliq hisobotlari va 
h.) yaratish hamda ularni saqlashga ehtiyoj sezdilar. Shu tariqa hujjatlarni 
saqlaydigan muassasalar – arxivlar paydo bo’ldi. 
“Arxiv” atamasi lotincha “arxivum” so’zidan olingan bo’lib, o’zbek tilida 
“mahkama”, “muassasa” degan ma’noni bildiradi. Lekin bu so’z hozirgi kunda 
boshqacha ma’noda qo’llaniladi. Arxiv deganda biz odatda faqat hujjatlar 
saqlanadigan muassasani tushunamiz. 
Arxivlarda turli idoralar, korxonalar, tashkilotlar, shu-ningdek ayrim shaxslar 
faoliyati jarayonida yaratilgan va to’plangan hujjatlar va materiallar saqlanadi. 
Arxeologik tadqiqotlarning guvohlik berishicha, 
arxivlar qadimgi zamonlarda, yozuv paydo bo’lishi 
bilan bir vaqtda vujudga kelgan. Mesopotamiya, 
Misr va Kichik Osiyoda ibodatxonalar va quldorlar 
saroylarida dastlabki arxivlar mavjud bo’lganligi aniqlandi. Bu arxivlarda o’sha 
davrdagi qonunlar matni, sud hujjatlari, podsholarning farmoyishlari va boshqa 
hujjatlar saqlanar edi. Mazkur hujjatlar sopol lavhlarga, randalangan taxtachalarga, 
papirus va oshlangan charm (pergament) ga bitilgan. 
Qadimgi Yunonistonning Knoss shahri xarobalarida (Krit oroli) yirik arxivning 
qoldiqlari topildi. Antik davrda Afina shahridagi arxivlar, ayniqsa, Metroon 
ibodatxonasi qoshidagi arxiv dong taratgan edi. 
Qadimgi Rimda arxivlar dastlab kohinlar tasarrufida bo’lgan. Rimdagi eng 
qadimiy arxiv Senat arxivi bo’lib, bu hujjatgoh Saturn ibodatxonasida joylashgan edi. 
Mazkur arxivda senat va respublika mahkamalarining hujjatlari, senzorlarning aholini 
ro’yxatga olishi bilan bog’liq materiallar va boshqa muhim hujjatlar saqlanardi. Rim 
saltanati davrida esa yozma hujjatlar saqlanadigan arxiv imperatorlar saroyida