GÜney azərbaycan

1 
 
                                                      
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
       GÜNEY  AZƏRBAYCAN: 
 
TARĠXĠ, SĠYASĠ VƏ KULTUROLOJĠ 
                                              MÜSTƏVĠDƏ 
 
                                           (məqalələr toplusu) 
 
 
 
 
 
 
 
 
   
 
 
 
 
 
 
           
                                       Bakı – AzərnəĢr – 2010
 

2 
 
BBK 45.2.2 
S – 92 
 
 
 
Tərtib edəni, nəĢrə  
hazırlayanı və elmi redaktoru: 
Prof.dr. Vaqif Sultanlı 
 
Rəyçilər: 
Dos.dr.Boran Əziz 
Dos.dr.Atamoğlan Məmmədli 
 
 
 
S – 92 
Güney Azərbaycan: tarixi, siyasi və kulturoloji müstəvidə. 
Bakı, AzərnəĢr, 2010, 172 səh. 
 
Kitabda  son  illərdə  Güney  Azərbaycanla  bağlı  yazılmıĢ  tarixi,  siyasi  və  ədəbi-
kulturoloji tədqiqatlar toplanmıĢdır. 
 
 
4502020000 
M – 651 (07)2010 qrifli nəĢr 
 
 
ĠSBN 9 – 95231 – 003 – 1 
 
 
Vaqif Sultanlı, 2010 

3 
 
REDAKTORDAN 
 
Bilindiyi  kimi,  Güney  Azərbaycan  məsələsi  yalnız  Azərbaycan  türklərinin 
deyil,  bütövlükdə  Türk  dünyasının  ən  böyük  problemlərindən  biridir.  Ancaq  nə 
yazıqlar ki, yaĢadığımız dünyanın ictimai-siyasi Ģərtləri problemin bütün ciddiyyəti 
ilə  gündəmə  gəlməsini  əngəlləməkdədir.  Bu  gün  Ġran  adlanan  ölkədə  otuz  beĢ 
milyondan  artıq  Azərbaycan  türkünün  siyasi,  ictimai,  mədəni  və  ən  adi  insani 
hüquqlardan məhrum, ağır, dözülməz həyat tərzi keçirməkdə davam etməsinin bir 
səbəbi məhz toplumun taleyinə olan biganə münasibətdən qaynaqlanmaqdadır. 
Hazırda  problemin  aktuallaĢması  üçün  bir  sıra  mühüm  addımların 
atılmasına  ehtiyac  duyulmaqdadır.  Hər  Ģeydən  əvvəl,  bütün  təbliğatı  vasitələri 
hərəkətə  gətirməklə  Azərbaycanın  Güneyində  xalqın  bütün  geniĢ  təbəqələrinə 
çatdırılması  istiqamətində  sistemli  və  davamlı  maarifləndirmə  iĢləri  aparılmalı, 
burada  siyasi  mübarizənin  güclənməsinə,  informasiya  axınının  sürəkliliyinin 
təmininə  çalıĢılmalıdır.  Çünki  xalqın  geniĢ  təbəqələri  içərisində  maariflənmə  iĢi 
aparılmadan  siyasi  mübarizədə  qazanılan  nəticələrin  sürəkliliyini  təmin  etmək 
mümkün deyildir. 
Bundan əlavə, Azərbaycanın parçalanması və millətin böyük bir parçasının 
Ġran  fars  rejiminin  əsarəti  altında  yaĢamağa  məhkum  olunması  məsələsi  müstəqil 
Azərbaycan  Respublikasında  toplumu  düĢündürən,  ictimai-siyasi  düĢüncəni 
narahat edən problemə çevrilməlidir. Güney  Azərbaycan probleminin parçalanmıĢ 
millətin bütünləĢmə istəyi müstəvisində həllinə cəhd olunması istər milli, istərsə də 
bəĢəri  haqların  təmininə  yönəlik  iĢ  olduğundan  bu  istiqamətdə  fəaliyyətin  səmərə 
verəcəyi Ģübhə doğurmur. 
Güney  Azərbaycan  məsələsinin  bundan  sonra  Türk  dünyasının  ortaq 
probleminə  çevrilməsi  istiqamətində  müəyyən  addımların  atılmasına  ehtiyac 
duyulmaqdadır.  Belə  ki,  Azərbaycanın  Güneyinin  istiqlaliyyəti  problemi  Türk 
dünyasının  probleminə  çevrilmədən  beynəlxalq  dəstəyin  qazanılması  mümkün 
deyildir.  Eyni  zamanda,  bölgədə  türkçülük  hərəkatının  güclənməsi  üçün  bu 
istiqamətdə fəaliyyətin canlandırılması olduqca vacibdir. 
Nəhayət,  Güney  Azərbaycan  problemi  ciddi,  sistemli  təbliğat  sahəsində 
dünyanın  demokratik  dövlətlərinin  və  insan  haqları  uğrunda  mübarizə  aparan 
beynəlxalq təĢkilatların diqqətini cəlb edəcək səviyyəyə qaldırılmalıdır. 
Davamlı  olaraq  Ġran  islam  rejiminin  antimilli,  antiinsani  mahiyyətinin  üzə 
çıxarılması  istiqamətində  səylər  göstərilməsi,  bu  istiqamətdə  müzakirələrin 
aparılmasına  çalıĢılmalıdır.  Ġranın  bütün  dünyadan  təcrid  olunmuĢ  Ģəkildə 
yaĢamağa,  nüvə  silahına  yiyələnməyə  cəhd  etdiyi  indiki  dönəmdə  mübarizənin 
daha münbit və səmərəli Ģərtlərindən bəhrələnilməlidir. 

4 
 
Güney  Azərbaycanın  istiqlaliyyəti  uğrunda  aparılan  mübarizədə  diasporun 
gücündən,  maddi  və  mənəvi  dəstəyindən  maksimum  dərəcədə  yararlanmalıdır. 
Davamlı  və  sistemli  Ģəkildə  düzənlənən  beynəlxalq  simpozium,  konfrans,  forum, 
seminar və baĢqa formalı tədbirlər vasitəsilə milli istiqlal probleminin daim siyasi 
gündəmdə saxlanılmasına çalıĢılmalıdır. 
Güney  Azərbaycan  probleminin  çağdaĢ  siyasi,  ictimai  və  kulturoloji 
müstəvidə  çözülməyə  çalıĢıldığı  bu  araĢdırmalar  toplusu  xalqın  millətləĢmə, 
dövlətləĢmə  və  bütünləĢmə  əzmini  bir  sıra  aspektləri  ilə  ortaya  qoymaqdadır. 
Kitaba  daxil  edilən  məqalələr  əsas  etibarilə  son  illərin  araĢdırmaları  kimi  diqqəti 
çəkməkdədir.  Ayrı-ayrı  məqalələrdə  Ġranda  milli  məsələnin  qoyuluĢu,  ölkədə 
mövcud olan etnik problemlər, milli azadlıq hərəkatında ana dili faktoru, fars-islam 
rejiminin  Güney  Azərbaycanın  tarixi  ərazilərində  apardığı  kürdləĢdirmə  siyasəti, 
məhbəslərdə  icra  edilən  iĢgəncə  və  cəza  üsulları,  Güney  Azərbaycan  mühacir 
dövlətinin  yaradılması  zərurəti  və  baĢqa  məsələlərə  toxunulmuĢdur.  Məqalələrin 
bir  qismi  Güney  Azərbaycanı  tarixi  kontekstdə,  digər  qismi  isə  ədəbi-kulturoloji 
müstəvidə təqdim etməkdədir. 
Ġnanırıq  ki,  kitab  geniĢ  oxucu  auditoriyasının  diqqət  və  marağını  çəkəcək, 
bu istiqamətdə daha çevik fəaliyyətlər təkan verəcəkdir. 

5 
 
SİYASƏT 
Seyidağa ONULLAHĠ 
tarix elmləri doktoru, professor 
 
ĠRANDA MĠLLĠ MƏSƏLƏNĠN QOYULUġU 
 
Ġran  çoxmillətli  ölkədir.  Bu  ərazidə  yaĢayan  millətlər  və  milli  əğəliyyətlər 
dil  əlamətlərinə  görə  iki  yerə  -  Ġran  və  türkdilli  millətlərə  bölünürlər.  Ġrandilli 
xalqlar  –  fars,  kürd,  lor,  gilək,  bəluc,  talıĢlardan  ibarət  olduğu  halda,  Türkdilli 
xalqlar  isə  Azərbaycan  türkləri,  qaĢqaylar,  türkmənlər,  əfĢarlar,  Ģahsevənlər  və  s. 
xalq və etnik tayfalardan ibarətdir. 
Saylarının  az-çoxluğundan  asılı  olmayaraq  irandilli  xalqlar  ilə  Ġran  və 
Güney  Azərbaycanda  türklər  sakindirlər.  Türkdilli  xalqların    əsas  hissəsi  Güney 
Azərbaycanın  vilayətləri  ilə  yanaĢı,  Xorasan,  Ġsfahan  əyalətində,  Həmədanda, 
Qəzvində,  Savədə,  Ərakda,  Soltanabadda,  Tehranda,  Gilanda  və  Mazandaranda 
məskunlaĢmaqdadır.  O  cümlədən  qaĢqaylar  fars  əyalətində,  həmin  əyalətin 
Qarabağ  rayonunda  məskən  salmıĢlar.  Onlar  öz  dil  və  adət-ənənələrini  qoruyub 
saxlamıĢlar.  Məsələn,  I  ġah  Ġsmayıl  dövründən  Fars  əyalətinə  köçürülmüĢ 
qaĢqaylar indi də köçürüldükləri ərazidə farslarla birgə yaĢamaqdadırlar. Lakin öz 
dil və  milli ənənələrini qoruyub saxlamıĢlar. Hətta  milliyyətcə fars olan oğlanlara 
qız  ərə  verməkdən  imtina  edirlər.  Luis  Favustun  yazdığı  kimi,  Azərbaycan 
əhalisinin əksəriyyəti Ġranın digər Ģəhərlərinə köçmüĢlər. Buna görə də Ġranın əksər 
mahalında  azərbaycanlılar  sakindirlər.  Lakin  azərbaycanlılar  öz  dil  və 
mədəniyyətlərinə  olan  bağlılıqlarını  itirməmiĢlər.  Hətta  onlar  Ġranın  digər 
bölgələrində  yaĢadıqları üçün özlərini Azərbaycanda olduqlarından daha dərk edə 
biliblər. 
XIX  əsr  ingilis  ĢərqĢünası  Eduard  Braun  yazmıĢdır  ki,  Ġranın  Cənubu  və 
ġimalı arasında sakin olmuĢ irqlər arsında o qədər də əlaqə və  məhəbbət yoxdur. 
Bu  onu  göstərir  ki,  Güney  Azərbaycanda  sakin  azərbaycanlılar  arasında  fars 
Ģovinizminin  ayrı-seçkilik  salmalarını  gündəlik  həyatlarında  hiss  edirlərsə,  Ġranın 
digər  Ģəhərlərində  yaĢayan  azərbaycanlılar  bilavasitə  bu  ayrı-seçkiliyi  gündəlik 
həyatlarında,  uĢaq  bağçasından  tutmuĢ,  ibtidai,  orta,  ali  məktəblərdə,  idarələrdə 
Ģahidi olurlar.  
Ərəb  istilasından  sonra  XI  əsrdən  1925-ci  ilə  qədər  Ġranda  hakimiyyətdə 
türkdillilər  olmuĢlar.  Min  il  ərzində  həmin  türkdilli  hakimlər  farsdilli  və 
irandillilərin  mədəniyyətinin  inkiĢafında  mühüm  rol  oynamıĢlar.  Sultan  Mahmud 
Qəznəvinin  sifariĢi  ilə  Firdovsi  “ġahnamə”  əsərini  yazmıĢdır.  Digər  tərəfdən, 
türkdilli  əhali  islam  dinini  qəbul  etdikdən  sonra  belə  ərəb  və  fars  dillərinin  təsiri 
altına  düĢməyib,  öz  dil,  adət-ənənələrini  unutmadılar.    Lakin  XX  əsrin  otuzuncu 

6 
 
illərindən baĢlayaraq “vahid Ġran”, “vahid millət”, “vahid dil”, “Ġran milləti”, “Ġran 
müsəlman  milləti”,  baĢqa  sözlə,  paniranizm,  panislamizm,  Ġranın  rəsmi  dövlət 
siyasətinə  çevrildi.  Bu  siyasəti  fars  Ģovinizmi  ilə  yanaĢı,  farslaĢmıĢ,  sapı 
özümüzdən  olan  baltalar  –  Seyid  Həsən  Təqizadələr,  Seyid  Əhməd  Kəsrəvilər, 
Rzazadə ġəfəqlər, Məmmədcavad MəĢkurlar, Əbdüləli Karənglər, Mahmud və Ġrəc 
ƏfĢarlar,  Mənüçöhr  Mortəzəvilər  və  sairləri  davam  etdirdilər.  Paniranistlər  Ġranı 
fars  məmləkəti,  Ġranda  yaĢayan  xalqları  “Ġran  milləti”,  “Ġran  ümməti”  kimi,  fars 
dilini isə Ġranın  vahid dili etmiĢ  və edirlər, baĢqa dilləri, hətta  Azərbaycan dili ilə 
yanaĢı  kürd,  talıĢ,  bəluc,  gilan,  mazandaran,  ərəb  və  s.  dilləri  yasaq  etmiĢlər. 
Məktəb,  mədrəsə  və  idarələrdə  fars  dilində  danıĢmayanlar  cəzalandırılırdı.  Bu 
siyasət  54  il  Ģahlıq  dövründə,  hətta  1979-cu  il  fevral  inqilabının  qələbə 
çalmasından  keçən  24  il  ərzində  panislamizm  formasında  davam  etdirilir. 
Panislamist pərdəsi altında  millət və  milliyyət inkar edilir, bütün  millətlərin islam 
dini altında eyni hüquqa malik “islam ümməti” adlandırılır. Din qədər dil də zəruri 
amildir. 
M.Ə.Rəsulzadə  1952-ci  ildə  Ġstanbulda  nəĢr  etdirdiyi  “Azərbaycan” 
jurnalında yazırdı: “Millət anlayıĢını ifadə edən iki söz vardır: milliyyət və millət. 
Bunlardan  birincisi,  yəni  milliyyət  dili,  dini,  irqi,  etnik,  tarixi-coğrafi,  iqtisadi  və 
siyasi amillərin təsiri ilə meydana gələn etnik bir topluluğu ifadə edir. Millət isə bu 
topluluqda ümumi bir ifadəni anladır”. M.Ə.Rəsulzadə sözünə davam edərək yazır: 
“Milliyyət  etnik  anlayıĢdır,  millət  siyasi  anlamdır,  daha  doğrusu,  milliyyət 
rüĢeymdir,  millət  cocuqdur,  milliyyət  ağacdır,  millət  onun  meyvəsidir.  Milliyyət 
anadır, millət yavrudur” (“Azerbaycan”, 1952, sayı 5). 
M.Ə.Rəsulzadə  millət  anlamını  dil  birliyi,  adət  birliyi,  “ənəneyi-tarixiyyə” 
və  nəhayət  “etiqadi-diniyyə”  birliklərinin  məcmusundan  mütəĢəkkil  bir  məhsul 
hesab edirdi. Deməli, bir xalqın, millətin əlamətlərindən biri də dindir.  Din və dil 
məsələsində  M.Ə.Rəsulzadənin  fikirləri  müsəlman  dünyasının  mümtaz  siması, 
1838-ci  ildə  Həmədanın  Əsədabad  kəndində  anadan  olmuĢ  Seyid  Cəmaləddin 
Əsədabadinin  fikirləri  ilə  üst-üstə  düĢür.  M.Ə.Rəsulzadə  milli  birlik  üçün  dinin 
roluna  yüksək  qiymət  verir.  Lakin  Seyid  Cəmaləddin  Əsədabadi  kimi  üstünlüyü 
dildə görürdü: “Din, dil qədər mətin və möhkəm ola bilməz. Çünki dil davamlıdır, 
baĢdır,  tərəqqi  və  təkümül  edərsə  də,  əsaslı  bir  dəyiĢikliyə  uğramaz.  Halbuki, 
tarixdə  dinini  dəyiĢmiĢ  bir  çox  millətlər  mövcuddur.  Əxlaq  və  adət  üzərindəki 
fövqəladə  təsiri baxımından dinin də  millətdə  böyük iĢtirakı vardır. Dillə  bərabər 
dini  də  bir  olan  millətlərin  mərifəti-qövmiyyələri  daha  tez  hasil  olub,  aralarında 
milli vicdan daha əvvəl inkiĢaf edibdir”. Seyid Cəmaləddin Əsədabadi dili millətin 
əsas  və  yeganə  varlıq  niĢanəsi  adlandırır  və  milli  iftixarı  hesab  edirdi.  O,  doğma 
xalq  dilinin  vacib  və  zəruriliyindən  bəhs  edərək  yazırdı:  “Bir  millətin  ana  dilində 
olmayan  maarif  o  millət  arasında  necə  yayıla  bilər?  Elm  və  maarif  o  zaman 

7 
 
millətin Ģərəfinə səbəb olur ki, ondan istifadə edə bilsin”. Sonra Seyid Cəmaləddin 
sözünə  davam  edərək  demiĢdir:  “Elm  və  maarif  hər  bir  millətin  öz  dilində  tədris 
olunarsa, həm onun mənimsənilməsi asan olar, həm də o beyinlərə tez həkk olunar 
və  gec  silinər”.  Deməli,  Seyid  Cəmaləddin  milli  birlik  üçün  dinin  roluna  yüksək 
qiymət  verdiyi  halda,  üstünlüyü  dildə  görürdü.  Deməli,  türk  oğlu  türk  olan  Seyid 
Cəmaləddin  millətin  əlaməti  olaraq  din  və  dili  əsas  götürüb  dilə  üstünlük  verdiyi 
halda, hazırda Ġran Ġslam Cümhuriyyəti dövlət və din baĢçıları islam dinindən sui-
istifadə edərək Ġranda sakin müxtəlif etnik, irq və dillərə mənsub xalqları, millətləri 
“Ġran  milləti”,  “müsəlman  ümməti”  adlandırmaqla  millətin  formalaĢmasında  nə 
qədər gülünc görünsə də dinə üstünlük verirlər.  
Bir  məsələni  də  unutmaq  olmaz  ki,  təklikdə  olan  milli  əlamət  ola  bilməz. 
Məsələn, müsəlman farsdilli və ya irandilli  ilə türkdilli türk bir millət ola bilməz. 
Necə  ki  xristian  erməni  ilə  xristian  rus  bir  millət  deyildir.  Hələ  1887-ci  ildə 
“KəĢkül”  qəzeti  “Azərbaycan”  imzası  ilə  dərc  etdiyi  bir  yazıda  əcnəbinin  bir 
azərbaycanlı  türkü  ilə  söhbətini  dərc  etmiĢdir.  Hansı  millətə  mənsub  olduğunu 
bilməyən və “müsəlmanam” deyən azərbaycanlının islam dininə mənsub olduğunu 
bildirən  əcnəbi  ona  milliyyətini  baĢa  salıb  deyir:  “Sizə  tatar  deyən  qələt  edir. 
Tatarlar  Krımda,  Qazanda  olan  müsəlmanlardır.  Sizin  millət  azərbaycanlıdır. 
Arazın  o  tayındakı  məmləkətin  tayfası  da  sizinlə  birgə  Azərbaycan  millətidir”. 
Deməli,  dini  baxımdan,  azərbaycanlı  müsəlmandır,  müsəlman  ümmətidir, 
milliyyətcə  azərbaycanlı,  daha  doğrusu  Azərbaycan  türküdür.  Ġndi  Güney 
Azərbaycanlılar  da  daxil  olmaqla  farsları,  kürdləri,  talıĢları,  giləkləri,  lorları, 
mazandaranlıları,  ərəbləri  bir  qəlibə  salıb  “iranlı”,  “Ġran  milləti”  adlandırmaq 
kökündən yanlıĢ, elmi cəhətdən düzgün deyildir. 
Hakim fars Ģovinizmi və üzdəniraq bəzi azərbaycanlı tarixçilər iddia edirlər 
ki,  Ġranın  çoxmillətli  ölkə  olması  ideyası  Ġranda  kommunist  partiyası,  sonralar  isə 
onun varisi Ġran Xalq Partiyası tərəfindən irəli sürülmüĢdür. Halbuki, Ġranda milli 
məsələnin  həll  edilməsi  uğrunda  mübarizənin  yüz  ilə  yaxın  tarixi  vardır.  O  vaxt 
Ġranda nə kommunist partiyası, nə də Ġran Xalq partiyası mövcud idi. 
Azərbaycan  türkləri  Ġrana  hökmranlıq  etdiyi  vaxt,  xüsusilə  Nəsrəddin  Ģah 
dövründə  (1848-1896) Azərbaycan dilinə  qarĢı bu biganəlik  milliyyətcə  fars olan 
Rza  Ģah  1925-ci  ildə  hakimiyyətə  keçəndən  sonra  da  davam  etdirildi.  Təsadüfi 
deyildir ki, XIX əsr ingilis tarixçisi Eduard Boraun yazmıĢdı ki, Ġranın Cənubu ilə 
ġimalı arasında sakin olmuĢ irqlər arasında o qədər də əlaqə və məhəbbət yoxdur. 
Bu  da  Ġran  dövlətinin  iki  müsəlman  qardaĢ  olan  fars-türk  arasında  ayrı-seçkilik 
siyasəti yürütməsinin nəticəsidir. 
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  hələ  XIX  əsrin  sonu  –  XX  əsrin  əvvəllərində 
Ġranda  mətbuat  səhifələrində  “Millət”,  “Vətən”  ifadələri  üzərində  xüsusi 
dayandıqlarını faktlarla görürük. Həmin mətbuat dövlətin vəzifələri ünvanı altında 

8 
 
millətin  hüquq  və  vəzifələrinin  necə  müəyyənləĢdirilməsindən  söhbət  açaraq 
müəyyən  fikirlər  irəli  sürmüĢdülər.  Hələ  MəĢrutə  inqilabı  dövründə  “millətiyan”, 
“milliyyun” istilahları, məĢrutəçilik “inqilabçılıq” mənasında yayılmıĢdır. 
MəĢrutə inqilabı nəticəsində qəbul və təsdiq olunan Ġranın Əsas Qanununda 
millət  istilahı  anlayıĢına  görə  bir  ölkənin  sakini,  bir  dövlətin  təbəəsi  olmaq  millət 
əlamətlərindən  sayılmaqla  bərabər,  əsas  və  baĢlıca  əlamət  vahid  dinə  tabe  olmaq 
hesab  edilir,  baĢqa  sözlə  desək,  bir  ölkənin  sakinləri  və  bir  dövlətin  təbəələri 
müxtəlif  dini  əqidələrə  malik  olduqda  onlar  vahid  millət  deyil,  müxtəlif  millətlər 
sayılırlar.  
Azərbaycanlıların  özlərini  bir  millət  kimi  dərk  etməsi  ġeyx  Məhəmməd 
Xiyabani hərəkatı dövründə daha kəskin xarakter aldı. 1920-ci ilin may ayının 27-
də  ġeyx  Məhəmməd  Xiyabani  demiĢdir:  “Azərbaycan  azərilərə  aiddir...  Millət 
həqiqi  xidmətçilərini  tanıyır.  Azərbaycan  sözdə  vətənpərvərlərin  yalanlarına 
inanmayacaqdır. Millətimizin özü bu vicdansızların toruna düĢməyəcəkdir... türkü 
türkə  qaldırmaq  istəyirdilər...  millətimiz  ayıq  olmalıdır,  yaĢamağın  nə  olduğunu 
bilməlidir.  Ġrəliləmək  istəməyənlərin  ölmələri  gərəkdir.  Biz  azərbaycanlılar  öz 
dəyərimizi bilməliyik, özümüzə güvənməliyik.  Bir millətin Ģərəfli olması üçün ilk 
Ģərt  müstəqillikdir.  Bir  millətin  müstəqilliyi,  azadlığı  o  millətin  cəsarət  və 
qəhrəmanlıq  duyğularını  qorumaqdır.  Hər  millət  özünə  uyğun  olan  hökumətin 
qurulmasına  icazə  verir”.  ġeyx  Məhəmməd  Xiyabani  qurduğu  hökuməti  milli 
namus  kimi  qiymətləndirərək  demiĢdir:  “ġərəf,  iftixar,  Ģanlı  bir  keçmiĢ  tarixə  və 
yüksək bir dinə sahib olan bir millət öz ölkəsində səfalət və rəzalət içində yaĢaya 
bilməz”. 
ġeyx  Məhəmməd  Xiyabani  millətin  ayağa  qalxıb  öz  hakimiyyətini  ələ 
alması  zəruriliyindən  bəhs  edərkən  demiĢdir:  “Bu  günə  qədər  Azərbaycan 
millətinin vaxtı hər dəfə yeni Ģahlıq yaratmaqda keçmiĢdir. Bu millət məhkumiyyət 
çarpayısından  qalxıb  özü  hakimiyyət  taxtına  çıxmalıdır.  Dövlətləri  və  səltənətləri 
millətlər  yaradır,  artıq  Ģahlıq  dövrü  qurtardı.  Azərbaycanda  hakimiyyət  tamamən 
millətin olmalıdır”. 
Seyid  Cəfər  PiĢəvəri  isə  “Azərbaycan”  qəzetinin  11  sentyabr  1945-ci  il 
tarixli sayında yazmıĢdır: “Hər xalqın müqəddəratı öz tərəfindən təyin edilməlidir. 
Milliyyət  azadlığı  və  hər  bir  xalqın  öz  müqəddəratını  təyin  etməsində  azad  və 
muxtar  olmasının  əsas  prinsipləri  dil  azadlığı,  milli  mədəniyyət  azadlığı  və  sair 
iqtisadi,  siyasi  və  ictimai  azadlıqlardan  ibarətdir.  Azərbaycan  milləti  (əslində 
Azərbaycan türkü – S.O.) dünyanın ən qədim və mədəni xalqlarından biridir”. 
Maraqlıdır  ki,  Ġran  Xalq  partiyasının  məramnaməsində  heç  vaxt 
“Azərbaycan  milləti”  ifadəsi  öz  əksini  tapmamıĢdır.  Halbuki,  hələ  Səttar  xanın 
yanına  mütləqiyyət  tərəfdarlarından  bir  neçə  nəfəri  gələndə  Səttar  xan  onlara 
demiĢdir:  “Burada  qaldırılmıĢ  bayraq  azadlıq  bayrağıdır.  Dünyanın  72  milləti 

9 
 
həmin  bayrağın  altına  pənah  gətirməlidir.  Biz  təslim  olmarıq,  gedin,  əlinizdən 
gələni əsirgəməyin”. 
1927-ci  ildə  təĢkil  edilmiĢ  Ġran  Kommunist  partiyasının  II  qurultayında 
qəbul  edilmiĢ  qətnaməyə  əsasən  hər  millətin  tam  müstəqilliyi,  hətta  mərkəzi 
hökumətdən  ayrılmaq  hüququna  malik  olduğu  bildirilir.  Partiyanın  təsdiq  etdiyi 
“Əməliyyat  proqramı”  adlı  sənədin  siyasi  sahədəki  bölməsində  milli  məsələnin 
qoyuluĢu və həlli barədə belə qeyd olunmuĢdur: “Ġran Kommunist firqəsi və Ġran 
məmləkəti tərkibində  yaĢayan  millətlərin tam azadlığı və  hətta onların  mərkəzdən 
ayrılması  uğrunda  mübarizə  aparır.  Bu  Ģərtlə  ki,  o  millətlərin  zəhmətkeĢlərinin 
əksəriyyəti  bu  iĢə  meyl  göstərmiĢ  olalar”.  Ġran  Kommunist  partiyasının 
proqramında millətin zəhmətkeĢ təbəqəsi və zümrəsinin arzusu əsas tutulurdu. 
Əslində millətin azadlığı uğrunda mübarizədə milli burjua əsas rol oynayır. 
Ona  görə  də  milləti  müxtəlif  təbəqələrə  ayrımaq  kökündən  yanlıĢdır.  Hazırda 
Güney  Azərbaycanda  ana  dilində  təhsil  almaq  hüququ  uğrunda  mübarizə 
ĢiddətlənmiĢdirsə,  bunun  həm  varlı,  həm  yoxsul,  həm  zəhmətkeĢ  təbəqəyə  xeyri 
vardır. Özünü idarə etmək uğrunda gedən mübarizəyə də millətin bütün təbəqələri 
qoĢulur.  Çünki  onlar  proletariat  diktaturası  deyil,  öz  müqəddəratını  təyin  etmək 
üçün bütöv bir millət ayağa qalxır. 
Ġran  Xalq  partiyası  da  1942-ci  ildə  5  maddədən  ibarət  qəbul  etdiyi 
məramnaməsində  milli  məsələni  proletar  hegemonluğundan  asılı  etmiĢdir.  Bu  da 
proletar beynəlmiləlçiliyi Ģüarı ilə əlaqədar idi. 
Ġran Xalq partiyasının 1960-cı  ildə  qəbul etdiyi proqramda Ġranda  milli və 
demokratik  respublika  yarandıqdan  sonra  ölkədə  yaĢayan  xalqların  öz 
müqəddəratlarının  təyin  edilməsi  qeyd  edilmiĢdir.  Bir  sözlə,  Ġran  Xalq  partiyası 
milli  məsələnin  həllini  Ġranın  istiqlaliyyəti  uğrunda  imperializmin  zülm  və 
qarətçiliyə qarĢı bütün Ġran xalqlarının birgə mübarizə Ģüarına tabe etmiĢdir. Guya 
Ġran  istiqlaliyyət  əldə  etdikdə,  demokratik  cümhuriyyət  rejimi  bərqərar  olduqdan 
sonra milli məsələ özü-özünə həll olunacaqdır. 
Sonralar  XX  əsrin  60-70-ci  illərində  Ġran  Xalq partiyası  milli  məsələdə  bir 
az da irəli gedərək qəbul etdiyi tezislərin V maddəsində belə Ģərh edilmiĢdir: “Ġran 
Xalq  partiyası  Ġranda  yaĢayan  bütün  millətlərin,  milli  əqəliyyətlərin  tam  hüquq 
bərabərliyini və onların  vahid vətən çərçivəsi daxilində Ġranın ərazi bütövlüyünün 
qorunması  əsasında  könüllü  birləĢməsinin  tərəfdarıdır.  Belə  bir  məqsədə  nail 
olmaq  üçün  milli  zülmün  kökünü  kəsmək  əsas  Ģərt  hesab  olunur.  Milli  zülmün 
kökünü kəsmək məqsədinə nail olmaq yolu isə Ġrandakı məhrum millətlərin özünü 
idarə etməsini təmin etməkdən ibarətdir”. 
Ġran inqilabının qələbəsindən, Ģahlıq rejiminin devrilməsindən sonra da Ġran 
Xalq partiyası 1981-ci ildə Tehranda təĢkil edilmiĢ XVII geniĢ plenumunda Ġranda 
milli  məsələnin  qoyuluĢu  və  həllini  Ġran  inqilabının  sabitləĢməsindən, 

10 
 
nailiyyətlərindən,  möhkəmlənməsindən  asılı  edərək  qəbul  etdiyi  məramnamədə 
milli  məsələyə  aid  belə  bir  formula  vermiĢdir:  “Ġnqilabi  yolla  yıxılmıĢ  irtica 
rejiminin siyasətindən doğmuĢ gerilikləri aradan qaldırmaq və fars olmayan bütün 
xalqların  mədəni  və  özünü  idarəetmə  hüququnu  tanımaq  milli  vəhdətin  əsas 
dayaqlarından,  ölkə  istiqlaliyyətinin  və  ərazi  bütövlüyünün  ən  mühüm 
əmanətlərindən biridir”. 
Deməli,  hətta  Ġran  inqilabı  qələbə  çaldıqdan  sonra  da  Ġran  Xalq  partiyası 
milli məsələyə daha yumĢaq yanaĢmıĢ, hər millətin tam müstəqilliyi, hətta mərkəzi 
hökumətdən ayrılıb milli muxtariyyət əldə etməsi hüququnu da ĠXP rəhbərliyində 
qeyri-azərbaycanlıların əksəriyyət təĢkil etməsi ilə əlaqədar idi. Sonralar Ġran Ġslam 
Cümhuriyyəti  baĢçıları,  xüsusilə  bu  yaxınlarda  dünyasını  dəyiĢmiĢ  cəllad  Sadıq 
Xalxali  kürdlərin  və  bəlucların  özünü  idarəetmə  hüquqları  uğrunda  apardıqları 
mübarizə hərəkatını qan dəryasında boğması ilə nəticələndi. 
Təbrizli  Əli  1980-ci  ildə  Tehranda  çap  etdirdiyi  “Dil  və  ədəbiyyat” 
kitabında  haqlı  olaraq  yazmıĢdır:  “Bir  millət  gərək  niyə  və  nədən  özünü  unudub 
qonĢu  ümidinə  yaĢasın  və  ya  öz  dili  ola-ola  özgə  dilini  özünə  qablaĢdırsın. 
Bunlardan  baĢqa,  bu  qədər  təcrübə,  bu  qədər  acı-acı  sınaqlar,  bu  qədər  tarixlər 
boyu  ədavət  ilə  yaĢamaqlar  bu  zatıqırığı  tanımaq  üçün  bəs  deyilmiĢ.  Bunlar  bizi 
qoyun kimi əldən-ələ keçiriblər. Fars Ģahı bizi təhvil verib fars vəzirinə, fars vəziri 
qaçıb  bizi  təhvil  verib  fars  mollasına  və  fars  axundu  da  ola  bilər  ki,  bizi  təhvil 
versin fars çerikinə və habelə o buna, bu ona. Çünki bunları ayrı Allah yaradıbdır”. 
“Quran”ın  90-cı  surəsinin  9-cu  ayəsində  deyilir:  “Biz  (danıĢmaq  üçün) 
insana  dil,  iki  dodaq  vermədikmi?”  (Qurani-Kərim,  Tehran,  1954,  s.934).  Allah-
təala  insana  danıĢmaq  üçün  bir  dil,  iki  dodaq  veribdirsə,  nə  üçün  35  milyonluq 
azərbaycanlı  öz  ana  dilində  yazıb  oxumaq,  danıĢmaqdan  məhrumdur.  “Quran”da 
deyilmir  ki,  insana  bir  dil,  iki  dodaq  vermiĢəm  ki,  məcburi  olaraq  fars  dilində 
danıĢsın.  Məhəmməd  Peyğəmbərin  ana  dili  ərəb  dili  olduğu  üçün  Allah-təala 
tərəfindən  Qurani-Kərim  əcəm  dilində,  hətta  fars  dilində  deyil,  ərəb  dilində  nazil 
oldu.  Bu  barədə  Qurani-Kərimin  “Məryəm”  surəsinin  (19-cu  surə)  97-ci  ayəsində 
deyilir:  “Biz  Quran  həqiqətlərini  yalnız  sənin  dilində  asanlaĢdırdıq  ki,  onun 
həqiqətlərini  dərk  etsinlər”  (Qurani-Kərim,  Tehran,  1954,  s.769).  Həmçinin 
Quranın  16-cı  surəsinin  103-cü  ayəsində  deyilir:  “Bizə  tam  aydındır  (kafirlər) 
deyirlər  ki,  Quranın  möhtəvasını  peyğəmbərə  bəĢər  övladı  öyrədir.  Halbuki,  o 
bəĢərin dili əcəmidir və bu Quran tam aydın ərəb dilindədir”. 
BaĢqa  sözlə  bir  yerə  Allah-təalanın  bir  peyğəmbər  göndərdiyi  qeyd  edilir. 
Qurani-Kərimin 13-cü surəsinin 4-cü ayəsində deyilir: “Biz etnik qrup arasına heç 
bir peyğəmbər göndərmədik, yalnız o etnik qrupun dilində (peyğəmbər göndərdik) 
ki, maarif və Allah ehkamlarını onlara bəyan etmiĢ olsun” (Qurani-Kərim, Tehran, 
1354,  s.369).  Deməli,  Allah-təala  hər  bir  insan  kütləsinin  öz  dilində  ona 

11 
 
peyğəımbər  təyin  edib  və  müqəddəs  kitab  göndərmiĢdir.  Həzrəti  Məhəmməd  də 
ərəbdilli  tayfalara  peyğəmbər  təyin  edilib.  Quran  ərəb  dilində,  ərəblərin  öz  ana 
dillərində nazil olmuĢdur. 
Yuxarıda  qeyd  etdiyimiz  Qurani-Kərimin  ayələrindən  məlum  olur  ki,  Ġran 
Ġslam inqilabının rəhbəri Ayətulla Xamneyini Allah-təala  türkdilli, Ġran prezidenti 
Ayətulla Xatəmini farsdilli yaradıbdır. Məhz Ayətulla Xamneyi türk dilli yarandığı 
üçün 35 milyonluq  Azərbaycan türklərinin öz dillərində danıĢıb təhsil almalarına, 
radio  və  televiziyada  həmin  dildə  veriliĢlərin  saatının  artırılmasına,  uĢaq 
ədəbiyyatının  həmin  dildə  nəĢr  olunmasına,  nəhayət  Ġran  Ġslam  Cümhuriyyətinin 
Əsas  Qanununun  XI,  XIX  maddələrinin  icra  edilməsinə  icazə  verməlidir.  Ġranın 
Əsas  Qanununun  XV  maddəsində  deyilir:  “Ġran  xalqının  rəmzi  müĢtərək  dili  və 
xətti  farsdır.  Sənədlər,  məktublaĢmalar,  rəsmi  mətnlər  və  dərs  kitabları  bu  dil  və 
xətlə olmalıdır. Lakin yerli və etnik dillərin fars dili ilə yanaĢı iĢlədilməsi, mətbuat, 
kütləvi informasiya vasitələri və milli ədəbiyyatın məktəblərdə tədrisində azaddır”. 
Yaxud Əsas Qanunun XIX maddəsində deyilir: “Ġran xalqı hansı etnik qrup (qövm) 
və qəbilədən olmasından asılı olmayaraq bərabər hüquqa malikdir, rəng, irq, dil və 
bu kimi amillər kimsəyə üstünlük (imtiyaz) vermir”. 
Deməli,  həm  müqəddəs  kitabımız  olan  Qurani-Kərim  və  Ġran  Ġslam 
Cümhuriyyətinin  Əsas  Qanununa  əsasən  35  milyonluq  Azərbaycan  türkü  və 
müsəlmanın öz dillərində danıĢmaq, yazıb-oxumaq hüququ vardır. 
Əcəba,  görəsən  Ġslam  inqilabını  digər  müsəlman  ölkələrinə  ixrac  etmək 
istəyən Ġranın dövlət və din xadimləri nə üçün onların və özlərinin qəbul etdikləri 
Əsas Qanunun əleyhinə gedirlər? Sözdə deyib əməl etməyənlər barədə Quranın 61-
ci  surəsindəki  II  ayəni  onların  nəzərinə  çatdırırıq:  “Ey  o  kəslər  ki,  (dildə)  iman 
gətirmiĢsiniz,  nə  üçün  dildə  bir  Ģey  deyirsiniz,  əməldə  onun  əksinə  hərəkət 
edirsiniz.  Qorxun!  Sözü  deyib,  əməldə  onun  əksinə  hərəkət  etsəniz,  Allahın  çox 
ağır qəzəbi tutar”. 
 

12