Qrup: M681a4 Müəllim: Sahib Piriyev

---

 
Qrup: M681a4 
Müəllim: Sahib Piriyev 
Fənn: İnformasiya texnologiyalarının tarixi və metodologiyası 
Mövzu: İnformatikanın nəzəri əsasları 
Hazırladı: Samir Bədiyev 
 
 
 

---

Informatika öz başlanğıcını 
kibernetika 
elmindən 
götürmüşdür. 
«Kibernetika» sözü elmdə ilk dəfə XIX əsrin II yarısında fransız fiziki Andre Mari 
Amper tərəfindən işlənmişdir. Amper, idarəetmənin incəliklərini öyrənən xüsüsi 
bir elmin yaradılmasının zərurət olduğunu qeyd edirdi. O vaxtlar texniki sistemlər 
zəif inkişaf etmişdi, hətta mövcud deyildi. Ona görə də Amper idarəetmə dedikdə 
yalnız cəmiyyətin idarə edilməsini nəzərdə tuturdu. Amper bu elmi kibernetika 
adlandırmışdı. «Kibernetika» yunan sözüdür və mənası "mahir idarə edən" 
deməkdir. Amerika riyaziyyatçısı Norbert Viner 1948-ci ildə ilk dəfə olaraq 
kibernetika elminə texniki sistemlərdə və canlı təbiətdə idarəetmə haqqında elm 
kimi tərif vermişdi. Onun riyazi məntiq sahəsindəki elmi işləri hesablama 
texnikasının və proqramlaşdırmanın elmi əsasını qoymuşdur. Kibernetikaya 
verilmiş təriflər cəmiyyətdə mübahisələr doğurmuş və bu səbəbdən bir neçə yerə 
bölünmüşdür. Hazırda kibernetika elmi psixologiya və riyazi məntiq arasındakı 
əlaqələrin öyrənilməsindən başlayaraq, süni intellekt üsullarının yaradılmasınadək 
çoxistiqamətli elmi tədqiqatları özündə birləşdirir. Kibernetika elminin 
parçalanması nəticəsində yaranan elmlərdən biri də informatikadır. Informatika – 
kompüterlərin və digər texniki vasitələrin köməyilə informasiyanın yaradılması, 
toplanması, saxlanması, emalı və ötürülməsi qanunlarını, üsullarını və vasitələrini, 
eləcə də 8 bu vasitələrin idarə olunması üsullarını və fəaliyyət prinsiplərini öyrənən 
texniki elmdir. Informatika termini mənşəcə latın sözləri olan «informatio» və 
«automatique» sözlərinin birləşməsindən yaranmışdır və «informasiyanın 
avtomatik emalı» mənasında başa düşülür. Informatika elmi əsasən aşağıda 
sadalanan problemlərin həlli ilə məşğul olur: - informasiyanın yaradılması və 
toplanması; - informasiyanın qəbul edilməsi və saxlanması; - informasiyanın emal 

---

edilməsi; - informasiya texnologiyalarının tətbiqi və onlardan səmərəli istifadənin 
təşkili; - informasiya texnologiyaları sahəsində elmi-texniki nailiyyətlərin 
öyrənilməsi və bu texnologiyaların digər sahələrin inkişafında istifadə edilməsi; - 
texnoloji proseslərin idarə edilməsi üçün proqram-texniki vasitələrin yaradılması 
və tətbiq edilməsi. Informatika həll etdiyi problemlərin xarakterindən və 
predmetindən asılı olaraq fundamental elm kimi aşağıdakı sahələrə bölünür: - 
ümumi informatika; - tətbiqi riyaziyyat; - informasiya emalının proqram təminatı; - 
tətbiqi proqram sistemlərinin yaradılması metodologiyası və vasitələri; - hesablama 
sistemlərinin və kompüterlərin texniki təminatı; - kompüter şəbəkələri, Internet; - 
məlumat bazaları və onların idarə edilməsi sistemləri; - biliklər bazaları; - süni 
intellekt. Son zamanlar informatika elmini informasiya texnologiyaları və ya 
kompüter texnologiyası kimi adlandırırlar. Ingilis dilli ölkələrdə «information 
science» (informasiya elmi) və 9 «computer science» (kompüter elmi) kimi 
terminlər də istifadə olunur. Informasiya prosesləri zamanı müxtəlif texniki 
vəsaitlərin, o cümlədən kompüter və rabitə texnikasının tətbiqi ilə istifadə edilən 
üsul və vasitələr sistemi informasiya texnologiyaları adlanır. Informasiya prosesləri 
dedikdə isə informasiyanın yaradılması, yığılması, işlənməsi, saxlanması, axtarışı 
və yayılması prosesləri başa düşülür. Məlum olduğu kimi, müasir informasiya 
texnologiyalarının 
əsasını təşkil edən kompüter texnikası cəmiyyətin 
informasiyalaşdırılması prosesində insan fəaliyyətinin bütün sahələrinə nüfuz 
edərək 
onların 
yaradıcılıq 
imkanlarını 
əhəmiyyətli 
dərəcədə 
artırır. 
Informasiyalaşdırma – informasiya ehtiyatlarının formalaşdırıl-ması, təqdim 
edilməsi və istifadə olunması əsasında dövlət hakimiyyəti və yerli özünüidarə 
orqanlarının, bütün müəssisə, idarə və təşkilatların, vətəndaşların informasiya 
tələbatlarının və bu sahədəki hüquqlarının təmin edilməsi üçün optimal şəraitin 
yaradılması üzrə təşkilati, sosial-iqtisadi və elmitexniki prosesdir. Bu baxımdan 
informasiya texnologiyaları, o cümlədən kompüter texnikası cəmiyyətin inkişafının 

---

əsas təkanverici amillərindən biri kimi formalaşmışdır. Ona görə də iş yerlərində, 
təhsildə, elmdə və istehsalatda tətbiq edilən kompüter texnologiyasının sirlərinə 
yiyələnmək günün başlıca tələbinə çevrilmişdir. 1.2. Informasiya anlayışı Qeyd 
olunduğu kimi, informatikanın əsas obyekti informasiyadır. Elm və texnikanın 
astronomik sürətlə inkişafı ilə əlaqədar olaraq informasiya axınlarının həcmi 
olduqca artmışdır. Ona görə də informasiyanın toplanması, emal edilməsi, 10 
saxlanması və tələb olunan yerə ötürülməsi fizioloji varlıq kimi insanın imkanları 
xaricindədir. Bu problemlərin öyrənilməsi və həlli ilə informatika elmi məşğul 
olur. Informasiyanın avtomatik emalı məqsədilə müasir informasiya 
texnologiyalarından, o cümlədən kompüterlərdən istifadə edilir. Informasiya – 
təqdimat formasından asılı olmayaraq şəxslər, əşya, fakt, hadisə və proseslər 
haqqında məlumatlardır. Başqa sözlə, informasiya - ətraf mühitdə mövcud olan 
bütün maddi və mənəvi varlıqlar haqqında məlumatlar toplusudur. Informasiya 
termini mənşəcə latın sözü olan «informatio» sözündən yaranmışdır və izah etmə, 
şərh etmə və məlumat vermə mənalarını daşıyır. Informasiya informatikada ilkin 
anlayış kimi qəbul olunur. Informasiya anlayışı bütün elm sahələrində istifadə 
olunduğundan ona fərqli aspektlərdən yanaşılır, müxtəlif cür qiymətləndirilir və 
təsnif edilir. Fəlsəfi baxımdan informasiya xəbər və məlumat vasitəsilə real 
dünyanın inikası kimi qəbul olunur. Fəlsəfədə informasiya iki formada şərh edilir: 
obyektiv və subyektiv. Obyektiv informasiya təbiət və cəmiyyətdə baş verən 
hadisələri əks etdirir. Subyektiv informasiya isə insanlar tərəfindən yaradılır və 
onların hadisələrə subyektiv baxışını əks etdirir. Mənşəyindən və yaranma 
formasından asılı olaraq informasiya aşağıdakı kateqoriyalara bölünür: - elmi-
texniki informasiya; - iqtisadi informasiya; - hüquqi informasiya; - sosial 
informasiya; - tarixi informasiya; - genetik informasiya; - təbii informasiya və s. 
Istifadə sahəsindən və formasından asılı olaraq informasiyanın aşağıdakı növlərini 
göstərmək olar: 11 - sənədləşdirilmiş informasiya (sənəd) – maddi daşıyıcıda qeyd 

---

olunmuş və identikləşdirilməsi mümkün olan rekvizitlərə malik informasiya; - 
kütləvi informasiya – əldə olunması, istifadəsi, işlənməsi, başqa şəxslərə verilməsi 
və 
ya 
ötürülməsi 
Azərbaycan 
Respublikasının 
qanunvericiliyi 
ilə 
məhdudlaşdırılmayan, ümumi istifadə üçün nəzərdə tutulmuş sənədləşdirilmiş 
informasiya; - konfidensial informasiya - əldə olunması, istifadəsi, işlənməsi, 
başqa şəxslərə verilməsi və ya ötürülməsi Azərbaycan Respublikasının 
qanunvericiliyinə müvafiq olaraq məhdudlaşdırılan sənədləşdirilmiş informasiya. 
Aydındır ki, hər bir informasiyanın mənbəyi və istifadəçisi vardır. Informasiya 
mənbədə və ya mənbə tərəfindən yaradılır, mənbədə saxlanılır və ya istifadəçiyə, 
yəni bu informasiyaya tələbatı olan subyektə ötürülür. Informasiyanın mənbədən 
istifadəçiyə ötürülməsi prosesi rabitə və ya ünsiyyət vasitələri ilə həyata keçirilir. 
Informasiyanın ənənəvi ötürmə üsul və vasitələri ilə yanaşı, müasir üsul və 
vasitələrdən də geniş istifadə olunur. Məsələn, informasiyanın ötürülməsinin ən 
səmərəli müasir vasitələri kimi televiziyanı, radionu və Internet şəbəkəsini 
göstərmək olar. Müasir dövrdə informasiyanın saxlanması, emalı və istifadəsi 
vasitələri kimi müasir informasiya texnologiyaları, o cümlədən kompüter texnikası 
və digər elektron hesablama qurğuları önəmli yer tutur. Bu məqsədlə informasiya 
sistemləri, o cümlədən avtomatlaşdırılmış informasiya sistemləri yaradılır və tətbiq 
olunur. Informasiya sistemləri – informasiya texnologiyalarının və proseslərinin, 
eləcə də sənədlərin təşkilati və texniki qaydada, o cümlədən kompüter 
texnikasından istifadə etməklə, nizamlanmış məcmusudur. Qeyd olunduğu kimi, 
informatika 
elmində 
başlıca məsələ hesablama vasitələrinin köməyilə 
informasiyanın qəbulu, emalı, 12 saxlanması və ötürülməsidir. Bu baxımdan 
informasiya elmində informasiya iki yerə bölünür: analoq və rəqəmli informasiya. 
Bu cür bölgünün aparılması informasiyanın təbiətindən irəli gəlir. Belə ki, təbiətdə 
və həyatda baş verən, insanın vizual müşahidə (görmə) və qulaqasma orqanları 
tərəfindən qəbul edilən, eləcə də klassik telefon, televiziya və radio vasitəsilə 

---

ötürülən məlumatlar analoq informasiyadır. Hesablama texnikasında, o cümlədən 
kompüterlərdə, kompüter şəbəkələrində və müasir rabitə vasitələrində məlumatlar 
rəqəm informasiyası şəklində saxlanılır, emal olunur və ötürülür. Analoq 
informasiya ilə rəqəm informasiyası arasında əlaqəni göstərmək üçün aşağıdakı 
nümunəyə baxaq. Musiqi alətlərində ifa olunan və insanların qulaqları tərəfindən 
qəbul edilən musiqi analoq informasiyadır. Lakin bu musiqi əsərləri notlara 
köçürüldükdən (kodlaşdırıldıqdan) sonra, notlar şəklində yazılmış musiqi rəqəmli 
informasiyası xarakteri alır. Beləliklə, analoq informasiya rəqəmli informasiyaya 
çevrilmiş olur. Analoji olaraq, mətn, şəkil, audio və video məlumatlar da 
kompüterə daxil edilərkən kodlaşdırılır və siqnallara çevrilir. Başqa sözlə, bu 
məlumatlar rəqəmli məlumatlara çevrilir. Göründüyü kimi, analoq informasiya 
kəsilməz olur, yəni bu informasiyada hadisənin bütün məqamları öz əksini tapır, 
lakin rəqəmli informasiya baş vermiş hadisənin reallığını itirməmək şərti ilə onu 
ayrı-ayrı kadrlar, yəni siqnallar şəklində saxlayır. Bu baxımdan, rəqəmli 
informasiyaya diskret informasiya deyirlər. Analoq informasiyanın rəqəmli 
informasiyaya çevrilməsi prosesinə analoq-rəqəm çevrilməsi deyilir. Insanın 
hissiyat orqanları yalnız analoq informasiyasını qəbul və emal edə, saxlaya və 
ötürə bilir. Qeyd olunduğu kimi, informasiyanın qəbulu, ötürülməsi və emalı 
funksiyalarını yerinə yetirən bir çox texniki qurğular və vasitələr (məsələn: 
televizor, radio, maqnitafon, telefon) analoq qurğularıdır. Rəqəmli informasiya ilə 
işləyən qurğulara misal olaraq kompüter texnikasını, lazer kompakt diskli musiqi 
mərkəzlərini, 13 rəqəm tipli rabitə vasitələrini misal göstərmək olar. Belə ki, 
qurğular yalnız rəqəmli informasiyanın qəbulu, emalı, saxlanması və ötürülməsi 
üçün nəzərdə tutulmuşdur. 1.3. Informasiyanın kodlaşdırılması və saxlanması 
Informasiya siqnallar formasında qəbul olunur və ötürülür. Hər növ siqnalın öz 
qəbuledicisi olmalıdır. Məsələn, qulaq səs siqnallarını, göz işıq siqnallarını və s. 
qəbul edir. Informasiyanın saxlanması üçün isə onun kodlaşdırılması tələb olunur. 

---

Insan düşüncəsinin və fikirlərinin mətnlər şəklində yazılmasını informasiyanın 
xüsusi siqnallarla kodlaşdırılması kimi qəbul etmək olar. Informasiyanın yazı 
şəklində saxlanması üçün qəbul edilmiş siqnallar hərflərdir. Yazının 
kodlaşdırılması sisteminə əlifba deyilir. Əlifbalar müxtəlif olduğundan eyni bir 
informasiyanı müxtəlif sistemlərdə (dillərdə) kodlaşdırmaq mümkündür. Bəzən 
yazıların kodlaşdırılıması üçün daha mürəkkəb kodlaşdırma sistemlərindən – 
heroqliflərdən istifadə edirlər. Rəqəmsal informasiyanın elektron qurğuların, o 
cümlədən kompüterlərin köməyi ilə saxlanması, emalı, qəbulu və ötürülməsi üçün 
onlar da kodlaşdırılmalıdır. Kompüterdə məlumatlar 0 və 1 rəqəmlərinin ardıcıllığı 
şəklində ifadə olunur, yəni rəqəmsal informasiyanın verilməsi (təqdim və təsvir 
olunması) üçün istifadə olunan siqnallar 0 və 1 rəqəmləri ilə işarə olunur. Məsələn: 
qurğulardan asılı olaraq impulsun, işıq selinin, elektrik cərəyanının və s. olması 1, 
olmaması isə 0 rəqəmi ilə verilir. Kompüterdə informasiya ayrı-ayrı simvolların 
toplusu şəklində emal olunur. Informasiyanın verilməsi üçün tələb olunan bütün 
simvollar müəyyən olunmuş kodlarla – ədədlərlə işarə olunur. Hər hansı söz 
kompüterə daxil edilərkən və ya rabitə xətti ilə ötürülərkən o, ayrı-ayrı hərflərinin 
(simvollarının) kodlarına, yəni ədədlərə çevrilir və ədədlər şəklində saxlanılır və ya 
ötürülür. 14 Kompüter texnikasında, eləcə də digər rəqəmli texnologiyalarda audio, 
video, qrafika, şəkil və s. növ məlumatlar da analoji qaydada kodlaşdırılır, emal 
olunur və saxlanılır. Bu kodlar da (ədədlər) iki rəqəmin – 0 və 1 rəqəmlərinin 
vasitəsilə ifadə olunur. Informasiyanın 0 və 1 rəqəmlərinin vasitəsilə ifadə 
olunması sistemi ikilik say sistemi adlanır. Ikilik say sistemi ingiliscə "binary 
digit" adlanır. Say sistemləri növbəti fəsildə daha ətraflı öyrəniləcəkdir. 1.4. 
Informasiyanın ölçü vahidləri Qeyd olunduğu kimi, müasir informasiya 
texnologiyalarının xüsusiyyətlərindən irəli gələrək, informasiyanın həcminin 
ölçülməsi üçün bit və bayt baza vahidlərindən istifadə edilir. Digər ölçü vahidləri 
baytdan törəmə ölçü vahidləridir. Bit – informasiyanın saxlanması üçün istifadə 

---

olunan ən kiçik ölçü vahidi olub yaddaş qurğularının fiziki texnologiyasından irəli 
gəlmiş və informasiyanın saxlanması üçün nəzərdə tutulmuş elementlərlə müəyyən 
olunmuşdur. Məlum olduğu kimi, 1 bit – bir ikilik simvola, yəni 0 və ya 1 
rəqəmlərinə uyğun gəlir. Informasiyanın emalı zamanı bitlərin istifadəsi əlverişli 
olmur. Bu məqsədlə baytlardan istifadə olunur. Bayt - verilənlərin və ya 
kompüterin yaddaşının ünvanlana (müraciət oluna) bilən ən kiçik vahididir. 1 bayt 
8 bitdən ibarətdir. Ilk baxışdan elə yanlış təsəvvür yarana bilər ki, baytda 
saxlanılan informasıyanın miqdarı onun hər hansı bitindəki informasiyanın 
həcmindən 8 dəfə çoxdur. Əslində baytda informasiyanın həcmi üçün bitlərin sayı 
deyil, eyni zamanda onların sıradakı mövqeyi də əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, 
00000001, 00001000, 10000000 baytları bitlərin, yəni 1 və 0 rəqəmlərinin sayının 
eyni olmasına baxmayaraq, müxtəlif ölçülü məlumatları (uyğun olaraq 1, 8 və 128 
ədədlərini) ifadə edirlər.