Scientific works

- 3 - 
 
 
 
İSSN 2224-0829 
ELMİ ƏSƏRLƏR 
 
İCTİMAİ ELMLƏR SERİYASI 
SERIES OF SOCİAL SCIENCES
 
 
СЕРИЯ СОЦИАЛЬНЫХ НАУК 
№2(67) 
NAXÇIVAN,  NDU, “QEYRƏT”-2015 
НАУЧНЫЕ ТРУДЫ 
SCIENTIFIC  WORKS 

 
 
- 4 - 
НАХЧЫВАН  ДЮВЛЯТ   УНИВЕРСИТ ЕТ И.  ЕЛМИ  ЯСЯРЛЯР,  2015,  № 2 (67) 
 
NAKHCHIVAN ST AT E UNIVERSIT Y
.
  С ЖЫЕНТЫФЫЖ  WО РКС ,  2015,  № 2 (67) 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТ ВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТ ЕТ .  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2015,  № 2 (67) 
 
TARİX  ELMLƏRİ 
İSMAYIL  HACIYEV 
AMEA Naxçıvan Bölməsi 
E-mail: 
[e-mail]
 
UOT:  316.32 
XARİCİ  DÖVLƏTLƏRİN NAXÇIVANLA  BAĞLI 
SİYASƏTLƏRİNDƏ  ERMƏNİ AMİLİ 
(1917-1921-ci  illər) 
 
Açar  sözlər: Böyük dövlətlər, ABŞ, İngiltərə, Rusiya, Türkiyə, erməni amili, Naxçıvan 
Key words:  Great states, USA, England, Russia, Turkey, Armenian factor, Nakhchivan 
  Ключевые слова: Большие государства, США, Англия, Россия, Турция, армянский 
фактор, Нахчыван 
 
XX  əsrin  əvvəllərində  I  Dünya  müharibəsinin  nəticəsində  dünyada  yaranmış  yeni  geosiyasi 
vəziyyətlə  əlaqədar  Cənubi  Qafqazda  da  müəyyən  dəyişikliklər  baş  verdi:  Azərbaycan  Xalq 
Cümhuriyyəti, Gürcüstan Demokratik Respublikası və Ararat Respublikası yarandı. Bu üç müstəqil 
dövlətlər  arasında  ərazi  mübahisələri  vəziyyəti  gərginləşdirdi.  Xüsusilə,  Ararat  Respublikası 
“böyük Ermənistan” yaratmaq arzusu ilə ərazi iddialarına silahlı yolla sahib olmaq üçün fəaliyyətə 
başladı.  Böyük  dövlətlərdən    -  ABŞ,  İngiltərə,  Rusiya  və  b.  –  siyasi,  hərbi  və  maddi  kömək  alan 
Ermənistan  dövləti  azərbaycanlılara  qarşı  soyqırımı  həyata  keçirməyə  başladı.  Böyük  dövlətlər 
Cənubi  Qafqazda,  Azərbaycanda,  eləcə  də  Naxçıvanda  möhkəmlənmək,  Naxçıvanı  Ermənistana 
vermək  üçün  erməni  amilindən  istifadə  edirdi.  Azərbaycan  rəhbərləri,  naxçıvanlıların  inadlı 
mübarizəsi,  Türkiyənin  ədalətli  mövqe  tutması  böyük  dövlətlərin  məqsədlərinin  gerçəkləşməsinə 
imkan vermədi. 
 
 
Azərbaycana  bağlı  Naxçıvan  bölgəsi  XX  yüzilliyin  əvvəllərində  mürəkkəb  və  çətin 
hadisələrlə  qarşılaşdı.  Azərbaycanın  bu  bölgəsi  dörd  ölkənin  qovşağında  yerləşdiyindən  çox  böyük 
strateji  və  geosiyasi  əhəmiyyət  kəsb  edirdi.  Bununla  əlaqədar  yaxın  (Türkiyə,  Rusiya,  İran, 
Ermənistan)  və  uzaq  (İngiltərə,  ABŞ  və  s.)  xarici  dövlətlətlər  bu  dövrdə  Naxçıvan  bölgəsinə  dair 
müəyyən  siyasət  yetirmiş  və  bu  siyasətdə  erməni  amili  mühüm  yer  tutmuşdur.  Bir  sıra  xarici 
dövlətlərə  sığınan  ermənilər  onların  köməyi  ilə  Azərbaycan  torpaqlarına,  eləcə  də  İrəvan,  Naxçıvan, 
Qarabağ  və  b.  ərazilərə  köçürülmüşlər.  Bu  XV  əsrdən  başlasa  da,  daha  çox  XIX  əsrin  20-ci  illərində 
kütləvi  hal  almışdır.  Təkcə  1828-ci  ilin  fevral-iyun  aylarında  İrandan  İrəvan,  Naxçıvan  və  Qarabağ 
xanlıqlarının  ərazisinə  8249  erməni  ailəsi,  ən  azı  40  min  nəfər  erməni  köçürüldü.
1
  Bundan  bir  az 
sonar  Osmanlı  dövləti  ərazisindən  isə  daha  90  min  nəfərdən  artıq  erməni  köçürülüb  gətirildi.
2
 
Ermənilər  Şimali  Azərbaycan  torpaqlarına  xüsusi  məqsədlə,  yəni  onlara  daimi  vətən  yaratmaq 
niyyəti  ilə  köçürülürdü.  Erməniləri  yerləşdirmək  üçün  200  min  desyatindən  çox  dövlət  torpaqları 
ayrılmış,  habelə  müsəlmanlardan  2  milyon  manatlıqdan  yuxarı  xüsusi  torpaqlar  da  pulla  alınaraq 
ermənilərə  paylanmışdır. 
 
Tanınmış  rus  tədqiqatçısı  N.Şavrov  yazırdı  ki,  rəsmi  köçürülmüş  124  min  nəfər  erməni  ilə 
yanaşı,  10  minlərlə  erməni  ailələri  də  qeyri-rəsmi  surətdə  Güney  Qafqaza  axışmışlar.  O  qeyd  edirdi 
ki,  XX  yüzilliyin  əvvəllərində  Güney  Qafqazda  yaşayan  1  milyon  300  min  erməninin  1  milyondan 
çoxu  yerli  əhali  olmayıb,  Rusiya  hakimiyyət  orqanları  tərəfindən  buraya  köçürülənlərdir.
3
 
 
Ermənilərin  köçürülməsi  işi  və  Azərbaycan  torpaqlarında  yerləşdirilməsi  fasiləsiz  davam 
etdirilirdi.  Rusiya  imperatoru  I  Nikolay  (1825-1855)  ermənilərin  köçürülməsinə  nəinki  şərait 
yaratdı,  həm  də  onlar  üçün  “erməni  vilayəti”  təşkil  etdi.  Bu,  tarix  boyu  erməni  siyasətçilərinin  ən 

 
 
- 5 - 
böyük  arzusu  idi.  I  Nikolay  1828-ci  il  martın  21-də  “Erməni  vilayəti”nin  yaradılması  haqqında 
fərman  verdi.  Həmin  fərmana  görə,  İrəvan  və  Naxçıvan  xanlıqları  ləğv  edildi,  qədimdən 
Azərbaycan  torpaqları  olan  İrəvan  və  Naxçıvan  xanlıqları  və  Ordubad  dairəsi  hesabına  “Erməni 
vilayəti”  yaradıldı.
4
  “Erməni  vilayəti”  nin  ümumi  sahəsi  26.9  min  kv.km  idi.  Köçürülməyədək 
erməni  vilayətində  81.749  nəfər  müsəlman  və  25.151  nəfər  erməni  olmuşdur.  Kütləvi 
köçürülmələrdən  sonra  “erməni  vilayəti”ndə  ermənilərin  sayı  82.377  nəfərə  (15.059  ailə)  çatdı. 
Nəticədə  “erməni  vilayəti”ndə  erməni  əhalisi  müsəlmanları  cüzi  də olsa,  sayca üstələdi.
5
 
 
1840-cı  ildə  “Erməni  vilayəti”  ləğv  edilərək  yerində  Gürcü-İmeretiya  quberniyası  təşkil 
edildi.  1849-cu  ildə  İrəvan  quberniyası  təşkil  edilir,  Naxçıvan  qəzası  və  Ordubad  dairəsi  bu 
quberniyanın  tərkibinə  daxil  idi. 
 
Ermənilərə  himayədarlıq  edən  çarizm  onlardan  bir  əlverişli  vasitə  və  dayaq  nöqtəsi  kimi 
istifadə  etməyə,  Qafqazın  sərvətlərinə  sahib  olmağa  və  ermənilərin  əli  ilə  Şərqə  doğru  ekspansiya 
siyasətini  genişləndirməyə  çalışırdı.  Özünün  coğrafi-strateji  əhəmiyyətinə  görə  Azərbaycan  o 
zaman  Rusiya  imperiyasının  xarici  siyasət  diplomatiyasında  əsas  yer  tuturdu.  Çar  Rusiyası  Cənubi 
Qafqazın  işğalınadək  bu  regionda  Rusiyanın  himayəsində  olan  “erməni  dövləti”nin  yaradılmasında 
maraqlı  idi.  Lakin  Güney  Qafqazın  işğalından  sonra  bu  ərazilərdə  ermənilərə  ayrıca  dövlət 
qurulmasına  çar  Rusiyası  maraqlı  deyildi.  Şünki  bu  hal  Rusiyanın  imperiya  və  böyük  dövlətçilik 
siyasətinə  zidd  idi. 
 
Osmanlı  imperiyasını  bölüşdürməyə  çalışan  çar  Rusiyası  onun  ərazisində  “erməni  dövləti” 
yaratmaqda  maraqlı  idi.  Təsadüfi  deyildir  ki,  çar  II  Nikolay  söhbətlərinin  birində  qeyd  etmişdi  ki, 
Anadoluda,  təbii,  ermənilərlə  məşğul  olacağam,  onlara  müstəqil  bir  rejim  quracağam. 
 
Çar 
Rusiyasının 
siyasətini 
bolşevik 
Rusiyası 
davam 
etdirdi. 
Cənubi 
Qafqazın 
bolşevikləşdirilməsi  üçün  V.İ.Lenin  S.Şaumyanı  Qafqazın  müvəqqəti  Fövqəladə  Komissarı  təyin 
etdi.  S.Şaumyanın  əsas  məqsədi  Azərbaycanı  parçalamaq,  ərazilərinin  böyük  bir  hissəsində 
“Ermənistan  dövləti”  yaratmaq  idi.  1918-ci ilin  Mart soyqırımı  da bu məqsədlə  törədilmişdi. 
 
Rusiya  imperiyasının  dağılmasından  sonar  Cənubi  Qafqazda  üç  respublika  öz  müstəqilliyini 
élan  etdi.  Bu  dövlətlər  arasında  Ararat  Respublikası  nə  ərazisi,  nədə  ki,  paytaxtı  olan  yeganə 
respublika  idi.  Öz  respublikalarını  “Ararat”  adlandıran  ermənilər  vaxtilə  çar  Rusiyası  tərəfindən 
köçürüldükləri  Azərbaycan  torpaqlarına  iddialarını  ortaya  qoymuşdular.  1918-ci  il  mayın  28-də 
ermənilər  müstəqil  dövlətin  qurulmasını  siyasi  mərkəzləri  olmadan  bəyan  etmişdilər.  Azərbaycan 
Xalq  Cümhuriyyəti  böyük  dövlətlərin  təzyiqi  altında  qədim  Azərbaycan  şəhəri  İrəvanı
6
  və  ona 
bitişik  təxminən  9,5  min  kv.  km  ərazini  ermənilərə  güzəştə  getməyə  məcbur  oldu.  AXC  Nazirlər 
Şurasının  sədri  Fətəli  xan  Xoyski  və  başqaları  güman  edirdilər  ki,  bununla  ermənilərin  bütün  ərazi 
iddiaları  bitəcəkdir. 
 
Beləliklə,  1918-ci  ilin  may  ayında  qədim  Azərbaycan  ərazisində  erməni  daşnak  dövləti, 
1920-ci  il  noyabrın  29-da  isə  bolşeviklərin  zor  gücü  ilə  “Ermənistan  SSR”  yaradıldı.  Amerika  alimi 
Səmyuel  Vimzin  qeyd  etdiyi  kimi,  “…  üç  min  ildən  artıq  bir  müddətdə  dövlətçiliyi  olmayan,  indi 
isə  erməni  reallıqlarına  deyil,  yalnız  erməni  iddialarına  əsaslanaraq  ermənilərin  dövlət  yaratmağa 
çalışması  nəticəsində  müttəfiqlərin  müstəqil  Ermənistan  yaratmaq  qərarı  qəribə  görünürdü”.
7
 
 
Ararat  Respublikası  “böyük  Ermənistan”  yaratmaq  xülyası  ilə  yaşamış  və  Azərbaycana  qarşı 
ərazi  iddiaları  irəli  sürmüş,  bir  sıra  hallarda  iddiada  olduqları  ərazilərin  əhalisini  soyqırıma  məruz 
qoymuşdur.  Qonşu  dövlətlərin  Azərbaycana  qarşı  ərazi  iddiaları  var  idi  ki,  bunun  7,9  min  kv.km-i 
Ararat  Respublikasına  aid  idi.
8
  Onların  ərazi  iddialarında  Naxçıvan  mühüm  yer  tuturdu.  Erməni 
daşnakları  və  “erməni  bolşevikləri”  eyni  siyasətlə  Azərbaycandan  torpaq  qoparmağa  çalışmışlar. 
Ermənilər  Naxçıvan  bölgəsini  “böyük  Ermənistanın”  tərkib  hissəsi  kimi  görür  və  buraya  sahib 
olmaq  üçün  böyük  dövlətlərin  hər  cür  təstəyindən  istifadə  edirdilər.  “Naxçıvan  və  Şərursuz 
Ermənistan  yaşaya  bilməz”,  -  xülyası  ilə    yaşyan  ermənilər  hər  cür  vasitələrdən  istifadə  edirdilər. 
1917-1921-ci  illərdə  Naxçıvan  diyarına  silahlı  basqınlar  etmiş,  əhalini  soyqırıma  məruz  qoymuş, 
Naxçıvanda  erməni  general-qubernatorluğu  yaratmağa  cəhd  göstərmiş,  azərbaycanlılardan  73727 
nəfərini  (38  faiz)  öldürmüş,  lakin  məqsədlərinə  nail  ola  bilməmişlər.  1920-ci  il  dekabrın  28-də 
Ermənistan  İnqilab  Komitəsi  Naxçıvanın  müstəqilliyini  etiraf  etmiş,  1921-ci  ilin  oktyabrında  isə 

 
 
- 6 - 
Qars  müqaviləsini  imzalamaqla  Naxçıvan  diyarını  Azərbaycan  ərazisi  olduğunu  təsdiq  etmişdir. 
Lakin  bu gün  də xam  xəyallarından  geri  çəkilməmişdir. 
 
Rusiyanın,  İngiltərənin,  ABŞ-ın,  İranın,  Türkiyənin  Qafqaz  siyasətində,  eləcə  də  Naxçıvanla 
bağlı  siyasətlərində  erməni  amilini  əsas  götürmüşlər.  Türkiyə  Cümhuriyyəti  istisna  olmaqla,  bu 
dövlətlər  qeyri-obyektiv  mövqe  tutmuş,  ermənipərəst  siyasətləri,  ikili  siyasətləri  ilə  diqqəti  cəlb 
etmişlər. 
 
Rusiya  Azərbaycanın  müstəqilliyini  qəbul  etməmiş,  Cənubi  Qafqazı,  xüsusilə  Azərbaycanı 
ilhaq  edərkən  erməni  amilindən  yararlanmış,  erməni  əsgəri  gücləri  rus  ordusuna  yardımçı  olmuşlar. 
Rusiya  dövlətinin  rəhbərlərindən  və  siyasətini  aparan  siyasətçilərindən  olan  V.Lenin,  İ.Stalin, 
G.Çiçerin,  Q.Orconikidze  və  başqaları  Ermənistanı  sovetləşdirmək  üçün  bir  sıra  Azərbaycan 
torpaqlarını,  eləcə  də  Naxçıvan  və  Şəruru  Ermənistana  güzəşt  etmək  fikrində  olmuşlar.  RSFSR  ilə 
Ermənistanın  daşnak  hökuməti  arasında  1920-ci  il  avqustun  10-da  müqavilə  bağlanmış  və  bu 
müqavilədə  Qarabağ  və  Zəngəzur  qəzası  ilə  yanaşı,  Naxçıvan  diyarı  da  Ermənistan  ərazisi  kimi 
qəbul  edilirdi.
9
  1920-ci  il  noyabrın  əvvəlində  Bakıda  çıxış  edən  İ.Stalin  qeyd  etmişdir  ki,  indiki 
halda  Naxçıvanı  Ermənistana  vermək  olmaz,  Ermənistan  sovetləşərsə  vermək  olar.
10
  Stalinin  bu 
fikri  özünü  çox  gözlətmədi,  təqribən  25  gündən  sonra  Ermənistan  sovetləşdi.  Əslində  Stalin  qeyd 
olunan  fikrini  məqsədli  söyləmişdi. 
 
Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti  və  Sovet  Azərbaycanı  rəhbərlərinin  qəti  mövqeləri, 
naxçıvanlıların  inadlı  və  qəhrəman  mübarizəsi  Rusiyanın  Naxçıvanı  Ermənistana  güzəşt  edilməsinə 
imkan  verməmişdir.  1921-ci  ilin  yanvarında  Naxçıvanda  keçirilən  rəy  sorğusunun  nəticəsi, 
Azərbaycan  ədliyyə  komissarı  və  Azərbaycanın  RSFSR-dəki  səlahiyyətli  nümayəndəsi  Behbud  ağa 
Şahtaxtinskinin  V.Leninə  müraciətləri
11
  Rusiyanın  məsələyə  obyektiv  yanaşmasını  məcbur  etmiş, 
Türkiyə  nümayəndə  heyətinin  Naxçıvanla  bağlı  qəti  mövqeyi  və  obyektivliyi  Naxçıvanla  bağlı 
məsələlərin  Moskva  müqaviləsində  düzgün  əks  olunmasına  gətirib  çıxarmışdır.  Moskva 
müqaviləsinin  üçüncü  maddəsinə  görə  Naxçıvan  Azərbaycanın  tərkibində  saxlanılmış,  ona  üçüncü 
dövlətə  heç bir  zaman  verməmək  şərti  ilə  muxtariyyət  statusu  verilmişdi.
12
 
Türkiyə  Cümhuriyyəti  bəhs  olunan  dövrdə  Azərbaycana,  eləcə  də  Naxçıvan  diyarına  siyasi, 
hərbi  və  maddi  yardım  göstərmişdir.  Naxçıvan  nümayəndə  heyətinin  müraciətindən  sonra  buraya 
türk  ordusu  göndərilmiş  və  Kazım  Qarabəkir  Paşa  1918-ci  il  iyulun  7-də  Naxçıvanda  qərargahını 
qurmuşdu.  Xəlil  bəyin,  general  Veysəl  bəyin  başçılığı  ilə  Osmanlı  qoşunları  naxçıvanlıların 
müdafiəsinə  kömək  etmişdir.  Veysəl  bəy  öz  qeydlərində  yazmışdır:  “Bizim  Naxçıvanda 
olmağımızın  əsas  məqsədi  ermənilərin  təcavüzünə  mane  olmaq  idi”.
13
  Lakin  I  Dünya  müharibəsinin 
nəticəsi  olaraq  türk  əsgər  və  zabitləri  Naxçıvanı  tərk  etməyə  məcbur  olmuşdu.  Naxçıvanda  Araz-
Türk  Respublikası  yaradılmış  (1918  noyabr  –  1919  mart),  20  tabor,  500  nəfərlik  süvari  dəstə  və 
özünümüdafiə  dəstələri  formalaşdırılmış  və  erməni  basqınlarının  qarşısı  alınmışdır.  N.Nərimanovun 
“Bəyanatı”ndan  narahat  olan  Türkiyə  Rusiya  ilə  aparılan  danışıqlarda  Naxçıvanın  ərazi  taleyini  həll 
etmiş  və ona muxtariyyət  statusu  verilməklə  Azərbaycanın  tərkibində  saxlanılmışdır.   
1918-ci  ilin  noyabrında  Bakıya,  1919-cu  ilin  yanvarında  Naxçıvana  gələn  ingilis  qoşunları 
ikili  siyasət  aparmış,  erməniləri  müdafiə  etmiş,  Naxçıvanda  ingilis  general-qubernatorluğu 
yaratmışdı.
14
  İngilislərin  özlərini  bitərəf  elan  etməsinə  baxmayaraq,  Naxçıvanın  Ermənistana 
qatılması  ideyasını  müdafiə  edirdilər.   
İngilis  missiyasi  ermənilərin  Naxçıvana  qarşı  işğalçılıq  hərəkətlərinə  nəinki  mane  olur, 
əksinə  erməniləri  silahlandırırdı.  Onlar  bir  tərəfdən  Naxçıvanın  Azərbaycanın  bir  hissəsi  olduğunu 
tanıyır,  maliyyə  və  silah  vəd  edir,  digər  tərəfdən  isə  Naxçıvanın  daşnak  Ermənistanın  hakimiyyətinə 
verilməsi  təkliflərini  irəli  sürürdülər.
15
 
İngilis  general-qubernatorları  F.Lauten  və  C.Simpson  hər  vəchlə  Naxçıvanın  Ermənistana 
tabe  etdirilməsinə  çalışırdılar.  Onların  bilavasitə  göstərişi  ilə  əhalidəki  silahlar  yığışdırılır,  Osmanlı 
təəbələri  və  Azərbaycan  hökuməti  tərəfindən  Naxçıvana  göndərilmiş  zabit  heyətindən  Naxçıvanı 
tərk etmək  tələb  olunurdu.   
Naxçıvanın 
“erməni 
idarəçiliyinə” 
verilməsini 
Britaniyanın 
Qafqazdakı 
qoşunlarının 
komandanı  Devi  1919-cu  il  aprelin  17-də  Xatisyan  ilə  Gümrüdə  müzakirə  etmişdi.  Erməni 
komandiri  Dronun  Naxçıvanı  silah  gücünə  tabe  etdirmək  haqqında  planı  Devinin  Simpsonla 

 
 
- 7 - 
görüşündə  bəyənilmişdi.  General  Tomson  da  onların  bu  məqsədlərini  qəbul  etmişdi.  Tomson 
erməni  rəhbərlərinə  təklif  etmişdi  ki,  Qarabağın  və  Zəngəzurun  Azərbaycana  verilməsini  qəbul 
edərlərsə,  Qars və Naxçıvanın  onların  nəzarəti  altına  keçməsinə  kömək  edəcəkdir. 
İngilis  generalı  Devi  1919-cu  il  mayın  2-də  Naxçıvana  səfəri  zamanı  Müsəlman  Milli 
Şurasının  üzvləri  və  Naxçıvanın  nüfuzlu  adamları  ilə  görüşündə  Naxçıvan  və  Şərur  qəzalarının 
Ermənistan  Respublikası  ərazisində  yerləşdiklərinə  görə  onun  hakimiyyətinin  tabeçiliyə  keçməli 
olduqlarını  bildirmişdi.
16
 
İngilislərin  bu  rayonları  ermənilərə  vermək  fikrindən  dönmədiklərini  görən  naxçıvanlılar  bir 
sıra  şərtlər  irəli  sürdülər.  Bu  şərtlərin  yerinə  yetirilməsi  zorla  ayrılmış  vilayətlərin  vəziyyətini 
qismən  yüngülləşdirdi.  Naxçıvan  bölgəsinin  Ermənistan  Respublikasının  “müvəqqəti  idarəçiliyinə” 
verilməsi  barədə  ingilis  generalı  Devi  və  İrəvan  hərbi  dəstəsinin  rəisi  Dro  tərəfindən  1919-cu  il 
mayın  3-də birgə  əmr  imzalandı.
17
   
Mayın  14-də  general  Devi  və  Ermənistanın  baş  naziri  Q.Xatisyan  Naxçıvana  gəldilər. 
Naxçıvanlılar  onları  kəskin  etirazla  qarşıladılar  və  barışmaz  mövqelərini  onlara  çatdırdılar.  Lakin 
naxçıvanlıların  etirazları  əməli  nəticə  vermədi  və  bölgənin  əhalisi  iyulun  sonlarına  qədər  “erməni 
idarəçiliyi”  altında  yaşamalı  oldular.  Mayın  ortalarında  daşnak  Varşamyanın  başçılığı  ilə  Naxçıvan 
general-qubernatorluğu  yaradıldı.  Daşnaklar  yalnız  Naxçıvan  şəhərini  və  dəmiryolu  ətrafındakı 
əraziləri  nəzarətdə  saxlaya  bilmişdi.   
1919-cu  il  iyulun  əvvəllərində  ingilis  qoşunları  Naxçıvanı  tərk  etməyə  başladı.  Naxçıvan 
əhalisi  erməni  işğalçılarına  qarşı  tədricən  əsl  müharibəyə  çevrilən  azadlıq  mübarizəsinə  başladı. 
Ermənilərə  qarşı  vuruşan  könüllülərin  sayı  6 minə  çatırdı.
18
 
Naxçıvan  şəhəri  ətrafında,  Şahtaxtı,  Yengicə  və  Noraşen  stansiyalarında  hərbi  sursat 
cəhətdən  daha  üstün  olmalarına  baxmayaraq,  erməni  qüvvələri  məğlub  edildilər,  çoxlu  silah  və 
sursat,  zirehli  qatar ələ  keçirildi. 
Naxçıvan  bölgəsində  ingilislərin  “himayəsi”  altında  silah  gücünə  yaradılmış  “erməni 
idarəçiliyi”  iflasa  uğradı  və biabırçılıqla  başa çatdı. 
ABŞ  da  Naxçıvanla  bağlı  siyasətində  erməni  amilinə  əsaslanırdı.  1919-cu  ilin  yayında 
Naxçıvan  bölgəsində  ingilislərin  mövqelərinin  zəiflədiyini  görən  ABŞ  burada  daha  fəal  siyasət 
yeritməyə  başladı.  Qafqazda  nüfuz  dairəsini  qazanmaq  uğrunda  İngiltərə  ilə  rəqabətə  girən 
Birləşmiş  Ştatlar  Şimali  Azərbaycanın,  xüsusi  ilə  də  Naxçıvan  bölgəsinin  strateji  mövqeyinə 
mühüm  əhəmiyyət  verir,  ermənilərin  bu  diyarı  ələ  keçirmək  niyyətlərindən  öz  məqsədləri  üçün 
istifadə  edərək,  bölgədə  möhkəmlənməyə  çalışırdı.
19
  ABŞ,  əsasən,  daşnakpərəst  mövqedən  çıxış 
etsə  də,  bölgəyə  kifayət  qədər  hərbi  qüvvə  gətirə  bilməməsi,  yerli  azərbaycanlı  əhalinin  çox  güclü 
müqaviməti,  AXC  hökumətinin  prinsipial  mövqeyi  və  s.  görə  ikili  siyasət  yeridirdi.  Belə  ki,  1919-
cu  il  avqustun  22-də  Paris  konfransının  Ermənistana  Ali  komissar  təyin  etdiyi  pokovnik  V.Haskel 
Ermənistandakı  çıxışında  daşnakların  bu  qəzalara  qarşı  irəli  sürdükləri  ərazi  iddialarını  müdafiə 
etdiyini  bildirmişdi.  Avqustun  29-da  Bakıda  Baş  nazir  N.Yusifbəyli,  xarici  işlər  naziri  M.Cəfərov 
və b. ilə  görüşlərində  bölgənin  Azərbaycanın  idarəçiliyində  saxlanacağını  elan  etmişdi.
20
 
ABŞ  hökuməti  Naxçıvan  bölgəsi  ilə  bağlı  məsələlərdə  əsasən  ermənipərəst  mövqe  tuturdu. 
1919-cu  ilin  sentyabrında  V.Haskel  Naxçıvan  və  Şərur-Dərələyəz  torpaqlarını  əhatə  edən  “bitərəf 
zona”  yaradılması  layihəsini  Azərbaycan  hökumətinə  təqdim  etdi.  Bu  layihəyə  görə  “bitərəf  zona” 
polkovnik  V.Haskelin  təyin  etdiyi  amerikalı  qubernatorun  idarəsində  olmalı  idi.  “Bitərəf”,  yaxud 
“neytral    zona”  yaradılması  haqqında  Haskelin  birinci  layihəsi  yerli  hakimiyyət  orqanlarının 
tamamilə  Amerika  qubernatoruna  tabeliyini  nəzərdə  tuturdu.  Bu  layihəyə  görə  Şərur  və  Naxçıvan 
qəzaları  amerikalı  qubernatorun  başçılığı  ilə  müttəfiqlərin  idarəsi  altında  olan  zonanı  təşkil  etməli 
idi. 
Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti  hökuməti  V.Haskelin  layihəsini  qəbul  edə  bilməzdi.  Hələ 
1919-cu  il  fevralın  28-də  AXC  hökuməti  Naxçıvan  general-qubernatorluğu  yaratmış  və  Bəhram  xan 
Naxçıvanskini  qubernator  təyin  etmişdi.
21
  Xarici  işlər  naziri  M.Cəfərovun  V.Haskelə  göndərdiyi 
teleqramda  “bitərəf  zona”  yaradılmasına  qəti  etiraz  olunur,  bölgənin  yalnız  Azərbaycanın  ayrılmaz 
tərkib  hissəsi  kimi  Amerika  general-qubernatorluğu  tərəfindən  idarə  edilməsinə  razılıq  verilirdi. 

 
 
- 8 - 
V.Haskelin  layihəsi  əsasında  Naxçıvanda  general-qubernatorluğun  yaradılması    yerli 
azərbaycanlı  əhalinin  də  kəskin  etirazına  səbəb  oldu.  1919-cu  il  sentyabrın  9-da  yerli  əhalinin 
Haskelə  təqdim  etdiyi  tələbnamədə,  eləcə  də  həmin  ilin  oktyabrın  1-də  Naxçıvanda 
S.Cəmillinskinin,  Xəlil  bəyin  və  Kalbalı  xanın  V.Haskelin  nümayəndəsi  A.Robenzonla  görüşündə 
Naxçıvan,  Şərur,  Dərələyəz,  Vedibasar  və  Milistan  əhalisinin  əksəriyyətinin  Azərbaycan  türkləri 
olduğunu,  bu  ərazilərin  iqtisadi,  siyasi,  mədəni  və  strateji  cəhətdən  Azərbaycanın  ayrılmaz  tərkib 
hissəsi  olduğunu  və öz qanları  ilə  azadlıq  qazandıqlarını  nəzərə  çatdırmışdı.
22
 
Müttəfiqlərin  Ali  komissarının  Azərbaycan  üzrə  müvəkkili  Ceyms  Rey  1919-cu  il  oktyabrın 
16-da  Müsəlman  Milli  Şurasına  və  Kalbalı  xana  göndərdiyi  məktubunda  Naxçıvan  və  Şərur 
rayonlarının  müttəfiq  idarəçiliyində  saxlanıldığını,  orada  Amerika  general-qubernatorluğunun 
yaradıldığını,  ABŞ  ordusunun  mühəndisi,  polkovnik  Edmond  L.Dellinin  ona  baçşı  təyin  edildiyini 
və oktyabrın  23-də Naxçıvana  gəlib  vəzifələrinin  icrasına  başalayacağını  çatdırırdı.
23
 
1919-cu  il  oktyabrın  24-də  Naxçıvana  gələn  C.Rey  S.Cəmillinski,  Kalbalı  xan  və  Xəlil  bəylə 
görüşündə  V.Haskelin  Naxçıvanda  general-qubernatorluq  yaradılması  haqqında  bəyanatını  elan 
etdi.  Bəyanatda,  həmçinin  bölgədə  yaşayan  xalqların  sayına  görə  erməni  və  azərbaycanlılardan 
ibarət  Mərkəzi  Şuranın  yaradılması,  bölgədən  Azərbaycan  və  Ermənistan  qoşunlarının  çıxarılması, 
dəmiryolun  və  teleqrafın  qubernatorun  nəzarəti  altında  qalacağı,  idarəetmə  xərclərinin  yerli  büdcə 
hesabına  ödənilməsi  bildirilirdi.
24
  Lakin  Naxçıvan  rəhbərləri  öz  mövqelərində  qalaraq  C.Reyin 
təkliflərini  qətiyyətlə  rədd  etdi.  Ertəsi  gün  ictimaiyyətin  geniş  nümayəndələri  amerikalı 
nümayəndələr  ilə  görüşündə  də  əhalinin  yalnız  Azərbaycan  hökumətini  tanıdığını  amerikalı 
nümayəndələrin  nəzərinə  çatdırıldı.  Bölgənin  azərbaycanlı  əhalisinin  güclü  müqaviməti  ilə  rastlaşan 
C.Rey 
Delinin 
burada 
general-qubernator 
kimi  deyil,  müttəfiqlərin  Ali  komissarlığının 
nümayəndəsi  kimi  qalması  ilə  razılaşdı. 
Beləliklə,  Naxçıvan  əhalisinin  inadlı  mübarizəsi  və  Azərbaycan  hökumətinin  ciddi  səyləri 
nəticəsində  ermənilərin  bölgəni  “bitərəf  zona”ya  çevirmək  və  orada  Amerika  general-
qubernatorluğu  yaratmaq  yolu  ilə  Naxçıvanı  Azərbaycandan  ayırmaq  cəhdləri  boşa  çıxdı. 
Məqsədlərinə  nail  ola  bilməyən  Amerika  nümayəndələri  1919-cu  ilin  sonu  –  1920-ci  ilin 
əvvəllərində  Naxçıvanı  birdəfəlik  tərk etdi.
25
 
Şimali  Azərbaycanla,  eləcə  də  Naxçıvanla  sərhədə  malik  olan  İran  dövləti  beynəlxalq 
şəraitdən  asılı  olaraq  AXC-yə  müxtəlif  münasibətlər  bəsləmişdi.  Əvvəlcə  AXC-nin  suverenliyini 
tanımadı,  hətta,  respublikanın  “Azərbaycan”  adlandırılmasına  etiraz  etdi.
26 
Azərbaycan  ingilislərin 
nəzarətindən  xilas  olduqdan  sonra  İranın  Azərbaycan  Respublikasına  münasibəti  dəyişdi.  Oktyabr 
ayında  (1919)  AXC-nin  Tehranda  rəsmi  diplomatik  nümayəndəliyi  yaradıldı.
27
  Nümayəndəliyin 
başçısı  İsmayıl  xan  Ziyadxanov  idi. 
Diplomatik  nümayəndəlik  İranda  danışıqlar  aparırdı.  Danışıqların  birində  Azərbaycan 
nümayəndəliyi  İrandan  tələb  etdi  ki,  ermənilərin  fitvası  ilə  Naxçıvana  qarşı  düşmən  hərəkətlərinə 
son  qoysun.  Belə  ki,  İran  erməniləri  Naxçıvan  üzərinə  hücumlarda  yaxından  iştirak  edir,  İran 
hökuməti  daşnakların  Naxçıvandan  60  min  azərbaycanlını  Cənubi  Azərbaycana  köçürmək  barədə 
planına  qarşı  çıxmırdı.  Tehran,  ingilis  və  ermənilərin  təhriki  ilə  Naxçıvanı  zəiflədib,  ermənilərin 
planlarının  gerçəkləşməsi  üçün  münasib  şərait  yaratmağa  meyilli  idi. 
1920-ci  il  yanvarın  əvvəllərində  Adil  xan  Ziyadxanov  AXC-in  İran  səfiri  təyin  edildi.İranın 
Azərbaycana,  eləcədə  Naxçıvana  qarşı  haqsız  iddiaları  onun  nəzərinə  çatdırıldı.  1920-ci  il  martın 
20-də  İran  hökuməti  Azərbaycan  Respublikasının  suverenliyini  tanıdı,  iki  ölkə  arasında  dostluq  və 
əməkdaşlıq  haqqında  müqavilə  imzalandı. 
Erməni  daşnaklarının  İran  vasitəsi  ilə  Naxçıvana  yiyələnmək  arzuları  da baş tutmadı. 
Böyük  dövlətlərin,  xüsusilə  Rusiya,  İngiltərə,  ABŞ  və  başqalarının  Naxçıvanda 
möhkəmlənmək  siyasəti  erməni  amilinə  əsaslansa  da  yerli  azərbaycanlıların  və  Azərbaycan 
hökumətinin  inadlı  və məqsədəuyğun  fəaliyyətləri  nəticəsində  puç oldu. 
 
 
 
 

 
 
- 9 -