Тофиг щаъыйев



Yüklə 4,2 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə23/42
tarix31.01.2017
ölçüsü4,2 Mb.
#7258
1   ...   19   20   21   22   23   24   25   26   ...   42

Лцьятляр  щаггында.  Щцсамяддин  Хойинин  ХЫЫЫ  ясрдя  йаз-

дыьы «Тющфейи-Щцсам» мянзум лцьятиндян сонра тцрк дилиндя 

мянзум  лцьятляр  йаранмасы  бир  ян‘яняйя  чеврилди.  Мясялян, 

ХВЫ  яср  Тцркийя  алими  Шащиди  Мювляви  «Тющфейи-Шащиди»  адлы 

мянзум лцьятини Щцсамяддиня нязиря кими тягдим едир: 

 

Огудым, яввяла, «Тющфя-Щцсам»ы, 



Мцяттяр олды онынла ъан мяшамы. 

…Дилярдим ки, йазам бир хошъа намя

Нязиря ола ол «Тющфя-Щцсам»я

1

.      



                                                 

 

×



 «Шцбщясиз ки, бу бяла  ачыг-ашкар бир имтащан иди» (Яс-Саффат суряси, айя 

106. Гур‘ани-Кярим. Зийа Бцнйадов вя Васим Мяммядялийев тяръцмяси). 

Азярняшр, 1991, с. 449. 

1

  Бах:  Ялясэярова  Т.,  Садыгова  Ъ.  Щцсамяддин  Хойи:  Тющфейи-Щцсам. 



Бакы, 1996, с.30-31. 

1. Рявайятдцр ки, Исмайыл ялейщцс-

сялам  бир  эцн  авдан  гайытмышды. 

Йцзиня  тоз  гонмуш  вя  эцняшин 

иссилиьиндян  сачлары  пяришан  олмыш  иди. 

Щязрят Хялил онун йолы цстцндя дурмыш 

иди. Чцн эюзи Исмайыла йетди, бир рцхсар 

эюрди  –  эцл  кими  ачылмыш  вя  бир  цзар 

эюрди – ики щяфтялик гямяр кими эюрклик 

мяшригиндян  чыхмыш.  Аталыг  мещри 

щярякятя эялцб Ибращимин кюŋли севинди. 

(Нишати тяръцмяси,  «Шцщяданамя»). 

 

2. Щязряти-Хялилцŋ бир мцсибяти 



дяхи  зибщи-Исмаилдцр  ки,  лисани-

тянзиля ъари олмуш ки: «Иння щаза-ля-

щувя’л  бялац’л  мубин.

×

  Рявайяти-



сящищ    вя  нягли-сярищдир  ки,  бир  эцн 

Щязряти-Исмайыл  севдэащдан  рцх-

сари-ьубаралудля  Щязряти-Ибращимцŋ 

щцзуриня  эялдцкдя  вя  Щязряти- 

Ибращим  нязяри-илтифатля  ол  афытаби-

алямтабын сяфщейи-рцхсаруŋ  мцталия 

гылдыгда 

силсилейи-эейсуйи-мишкба-

рундан щяр сяри-му бир ряэи-ъануня 

пейвянд  вя  шя’шяяйи-ъямали-пцрну-

риндян  щяр  риштейи-шц’а  бир  цзвцня 

бянд  олуб,  ляззяти-дидарында  мящв 

олды  вя  тямашейи-рцхсарында  ъцмля 

нягди-вцъудин сярф гылды». 

(Фцзули, «Щядигят-цс-сцяда»).  

 


 

275 


Бу  ян‘яня  Азярбайъанда  да  давам  едир:  ХВ  ясрдя  Ябдцл 

Мяъид ибн Фириштя, ХВЫ ясрдя Мящяммяд Фцзули мянзум лцьятляр 

йазырлар.    

Ябдцл  Мяъид  ибн  Фириштя:  Ярябъя-тцркъя  мянзум  лцьят. 

Ябдцл  ибн  Фириштянин  яслиндя  сойады  ибн  Мялякдир.  Кифайят  гядяр 

ад-сан сащиби олан гардашы Ябдцллятиф ибн Мялякля фярглянсин дейя, 

ярябъя  Мяляк  сюзцнцн  фарсъа  гаршылыьы  олан  Фириштя  ишлянмишдир. 

Ябдцл Мяъид ибн Фириштя ХВ ясрин орталарында йашамышдыр (1469-

да  юлмцшдцр).  О,  щцруфи  тяригятинин  идеологу  Фязлуллащ  Няиминин 

шаэирдляриндяндир,  щцруфилийин  фяал  тяблиьатчыларындан  олмушдур. 

Ябдцл  Мяъидин  «Ешгнамя»  (1430)  ясяри  тяригят  нцмайяндяляри 

тяряфиндян  Няиминин  мя‘лум  дащийаня  «Ъавиданнамяси»  иля  бир 

сявиййядя  гиймятляндирилмишдир.  Тарихи  мянбялярдя  ялдя  олмайан 

«Щидайятнамя» ясяринин да ады чякилир. 

Онун  бу  ярябъя-тцркъя  ясяри  бир  тясадцф  нятиъясиндя  цзя 

чыхарылмышдыр.  Проф.  Ч.Мирзязадя  ХЫЫ  ясрин  эюркямли  Азярбайъан 

алими Хубейш Тифлисинин «Ганунцл-ядяб» ясяринин цзяриндя ишляркян 

ялйазманын  щашийяляриндя  бу  лексикографик  мянзумяни  ашкар 

етмишдир


1

.  


Ч.Мирзязадянин  щесабламасына  эюря,  лцьятдя  1480  сюз  вар. 

Бу, бир дюврцн лцьят китабы кими бюйцк тутум дейил. Анъаг бу ясяр 

орта  ясрляр  тцрк  дили,  биринъи  нювбядя,  Тцркийя  вя  Азярбайъан 

оьузъалары  щаггында  чох  эениш  мя‘лумат  верир,  дольун  тясяввцр 

йарадыр.  Бу  бахымдан  диггяти  биринъи  о  чякир  ки,  Ибн  Фириштя  бу 

лцьяти нявясинин яряб дилини юйрянмяси цчцн тяртиб етмишдир. Демяли, 

лцьят бирбаша практик мягсяд цчцн йарадылыб, щям дя мящз кичик 

мяктяб йашлы ушаьа хидмят мягсяди дашыйыб. Демяли, сюзлцкдя ана 

дилинин эцндялик цнсиййят цчцн ян ишляк сюзляри ящатя олунмалыйды. 

Бу мя‘нада диггяти чякян икинъи хцсусиййят одур ки, орта ясрляря 

аид башга тцрк лцьятляриндян фяргли олараг, бурада гейри-тцрк мяншяли 

лексикона  хейли  йер  верилиб.  Беля  ки,  тцрк  дили  материалы  сийащысында 

онларла яряб вя фарс сюзляри вар. Бу, о демякдир ки, щямин яряб вя фарс 

сюзляри  артыг  орта  ясрлярдя,  мясялян,  лцьятин  йазылдыьы  ХВ  ясрдя 

                                                 

1

  Ибн  Фириште  и  его  рифмованный  глоссарий.  Критический  текст 



составила  и  снабдила  переводом  и  введением  Мирзазаде  Чимназ.  Баку, 

«Элм»,  2000, 274 стр.  



 

276 


адыны чякдийимиз оьузъаларын лцьят тяркибиндя вятяндашлыг щцгугу 

газаныбмыш вя тцрклярин эцндялик цнсиййятиндя истифадя олунурмуш. 

Мясялян, 

тябаб яряб сюзц башга яряб сюзц иля – щялак васитяси 

иля  тяръцмя  едилир:  Мясиъ  нядüр  –  гарышылмыш,  щялак  олмагдüрüр  – 

тябаб. Йахуд «Щяббя  – дяня, ъуння – галган,  ъанна  –  учмаг, 

ъцсся  –  тян»  мисрасында  ъусся  яряб  сюзцнцн  тцркъя  гаршылыьы  кими 

тян фарс сюзц верилир. Демяли, ХВ ясрдя тян фарс сюзц халг дилимиздя 

ишлянмишдир. Лцьятдя онларла яряб сюзцнцн гаршылыьы кими тцркъянин 

тяряфиндя яряб вя фарс сюзляри чыхыш едир: 

ъцсся – тян, сифащ – зина, щар 

– 

мейл,  лигащ  –  дава  (дярман),  бяращ  –  завал,  мубащ  –  щалал, 



имлаг – фягир, мищал – гцввят, нябя – хябяр, изг – хурма, мислаг – 

хуб сюйлямяк, ирса – исбат, аун- дягиг, ваьа – ъянэ, васиг – ъям, 

мищъя – ъан вя с. – икинъи тяряфлярдяки яряб вя фарс сюзляри тцркъя 

гаршылыглардыр.  

Беляъя лцьятин онларла яряб вя фарс сюзляри мцасир дилимиздя 

ейнян  сахланыр: 

адят,  ящд,  ахыр,  агил,  арзу,  ята,  аваз,  азад, 

бахт,  бяла,  ъан,  дахил,  даим,  дярман,  дост,  дцшмян,  ядавят, 

яср, язаб, щал, щарам, щава, хадим, защир, зат, зящмят, заман, 

зялил,  зиндан,  хиряк,  зийан,  зцлф,  зцлм,  тамам,  тяляб,  саваб, 

рю‘йа,  ря‘й,  пяри,  оруъ,  мцддят,  музд,  мцхалифят,  мцряккяб 

(йазы цчцн майе) вя с. 

Мараглыдыр  ки,  лцьятин  дилиндяки  яряб,  фарс  сюзляринин 

тяхминян  щамысы  буэцнкц  цнсиййятдя  ишлянир.  Щалбуки, 

мясялян, ХВ ясрин Азярбайъан шаирляриндян Нясими, Кишвяри вя 

башгаларындакы яряб вя фарс сюзляринин аз гисми бу эцн ядяби вя 

йа  ъанлы  дилдя  галыр.  Бу,  юзлцйцндя  лцьят-сюзлцклярин  тарихи 

мядяни-функсионал  тя‘йинаты  иля  баьлы  щадисядир.  Йя‘ни  йазычы-

шаирин  дили  онун  мювзу  даиряси,  цслуб  мянсубиййяти  иля  баьлы 

фярди  нитг  тязащцрцдцр,  анъаг  щяр  лцьят-сюзлцк  тутумундан 

асылы олмайараг, йарандыьы дювр халг дилинин эюстяриъисидир.   

Яряб, фарс  алынмаларынын тцркъядя семантик уйьунлашмасы 

онларын  тцрк  лексик  шякилчиляри  иля  сюз  йарадыъылыьында  иштирак 

етмясиндя  дя  эюрцнцр. 

-даш  шякилчиси  иля  ярябъя  сирр  сюзцндян 

сирдаш бу эцн дя ишлянир. Лцьятдя «сирр»ин, фарсъа гаршылыьы олан 

раз  сюзцндян  раздаш  дцзялтмясини  эюрцрцк.  Сонра  раз  тцркъя-

дян чыхдыьы цчцн 

раздаш да ишдян галыр. 

Сюзлцйцн  дилиндяки  йцзлярля  тцрк  –  ана  дили  сюзляри  бу  эцн 

дя  щямин  фонетика  вя  семантика  иля  йашайыр: 

аьаъ,  алын,  анд, 



 

277 


арыг,  атлу,  ай,  айаг,  азмаг,  азу  (диш),  баьыр,  бащадыр,  бал, 

батман,  башмаг,  бешик,  ясирэямяк,  гулаъ,  бцрцнъяк,  сай,  юд, 

отлаг, одун, гулаъ, гытлыг вя с. 

Лцьятин  архаизмляри  дя  Азярбайъан  тцркъяси  лцьят  тярки-

бинин тарихи системиня доьмадыр: 

сайрылыг (хястялик), саьыр (кар), 

ысырмаг  (дишлямяк),  эцз  (пайыз),  ятмяк  (чюряк),  учмаг 

(ъяннят). 

Орта яср шаирляримизин дилиндяки тцрк мяншяли мцяййян гисiм 

сюзлярин мцасир дюврдя ишлянмядийини эюрдцкдя онлары архаизмляр 

адландырырыг,  анъаг  бу  архаизмлярин,  дейяк  ки,  ядяби  дил  факты 

кими  Нясими,  Хятаи,  Фцзули  дилиндя  ян‘яня  иля,  мясялян,  рус 

тцрколоэийасындан эялян терминля десяк, «тцрки» иля баьлы ишлянмиш 

олмасыны,  йохса  халг  дилиндя  мювъуд  олмуш  олмасыны  мцтляг 

шякилдя  дейя  билмирдик.  Хятаинин  дилиндя  дя,  Ибн  Фириштянин 

лцьятиндя дя 

чятцк (пишик) сюзц ишлянир, демяли, бу халг дилиндя вар 

олуб.  Сюйкяняъяк  кими  йадымыза  салаг  ки,  Хятаи  халг  ше‘ри 

жанрларында  да  йазырды  вя  демяли,  о,  фолклор  жанрларынын  дили  иля 

ъанлы  халг  дилиндян  хябярдар  олмалы  иди.  Йахуд  Нясимидя, 

Фцзулидя ярябъя 

лейл, фарсъа шяб, тцркъя дцн, ярябъя нящар, фарсъа 

руз,  тцркъя  эцн  ишлянир,  анъаг  «Дастани-Ящмяд  Щярами»дя  дя, 

ибн  Фириштядя  дя 

эеъя  вя  эцндцз  сюзляри  юзцнц  эюстярир  – 

классиклярин  дилиндя 

лейлц  нящар,  шябц  руз,  дцнц  эцн  «Дастани-

Ящмяд  Щярами»дя  вя  Ибн  Фириштядя 

эеъя-эцндцз.  Вя  йадымыза 

салаг ки, «Дастани-Ящмяд Щярами»нин дил цслубу халг дили сюз вя 

ифадяляри, фолклор дили фразеолоэийасы иля зянэиндир.  

 Вя  буна  эюря  дя  щесаб  едирик  ки,  Ибн  Фириштя  лцьятинин 

дилиндяки  бу  мцасир  дил  архаизмляри  ХЫВ-ХВЫ  ясрлярин 

Азярбайъан  халг  дилиндя  цнсиййят  фактлары  олмушду: 

айытмаг 

(демяк), 

багыр  (мис  –  щятта  бу  эцн  «пахыры  ачылмаг» 

ифадясиндя  галыр), 

бян  (хал),  бяндас  (охшарлыг  –  бяниз  сюзц  иля 

баьлы  олмалыдыр), 

бай  (варлы;  хошбяхт),  булуг  (шяряф,  ляйагят), 

чятял  (екиз  –  сюз  бу  эцн  дя  гоша,  битишик  мя‘насында  чатал 

шяклиндя  ишлянир), 

гушлуг  (сящяр  йемяйи  иля  эцнорта  йемяйи 

арасындакы  вахт), 

учмаг  (ъяннят),  яксиъи  (зяряря  дцшян, 

зярярдидя) вя с. 

Лцьятдя якс олунмуш 

мешя сюзцня, цмумиййятля, орта ясрляр 

ядяби  дилимиздя  тясадцф  олунмур.  Лцьятин  ЫЫ  Бяйазидин 

щакимиййят даирясиндя йазылмыш олмасыны вя Тцркийя тцркъясиндя 


 

278 


мящз 

орман  ишляндийини  нязяря  алараг  бу  сюзцн  билаваситя 

Азярбайъан тцркъясиндян, халг дилиндян эютцрцлдцйцнц гятиййятля 

дейя  билярик.  Ейни  гянаяти  «щяйат  йолдашы»  мя‘насында  олан 

яр 

сюзц  иля  баьлы  дейя  билярик;  Тцркийя  тцркъясиндя  щямин  мя‘нада 



«гоъа»,  «яш»  ишлянмялийди.  Бир  сыра  сюзлярин  фяргли  мя‘наларыны 

долайы  шякилдя  ясасландырмаг  олар.  Мясялян: 

булуг  (шяряф, 

ляйагят) – 

булмаг фе‘линдян, шяряф булуб кясб етмяк; багмамаг 

(башыны мяьрур тутмаг), йя‘ни башыны щеч йеря дюндярмямяк, дцз 

бахмаг  вя  беляликля  дя,  сюзцнц  дяйишмямяк,  гцрурлу  олмаг; 

бянлц  киши  (эюркямли  адам,  цстцн  адам)  –  бу,  хал  мя‘насында 

олан 

бян сюзц иля баьлы олмалыдыр; йя‘ни сифятиндя халы олан шяхси бу 



яламят башгаларындан фяргляндирир, бу яламятля о, хцсуси эюркям 

кясб  едир  вя  щямин  мя‘на  мяъазиляшяряк,  эюрцнцшц  иля  сечилян, 

эюркямли  мязмунуну  билдирир.  Yaxud  mən  əvəzliyindən 

mən(+lik)+li mənli (şəxsiyyətli) ola bilər. Анъаг еля сюзляр дя вар 

ки,  эюзлянмяз  мя‘налар  ифадя  едир: 

баьарсаг  «йящяр»;  алдумаг 

«эялир»,  «газанъ»; 

баьламаг  «кюмяк  етмяк»,  «йардым 

эюстярмяк»; (булут киби) 

даьламаг «сядд, щасар, манея»; армаг 

«йорулмаг», 

ары/ари  сюзцнцн  бу  омонимлийи  дя  мараглыдыр:  1. 

тямиз; 2. мющкям олма; 3. етнос – ариляр. Буэцнкц фонетика иля 

мцгайисядя  «бал  арысы»  мя‘насында  сюзцн  бу  омонимликдян 

узаглашыб 

ару  шяклиндя  ишлянмяси  дя  диггяти  чякир.  Бу  сюзлярдя 

чохмя‘налылыгла  омонимлийин  беля  чульашмасы  тарихи  бахымдан 

мараг  доьурур: 

дюнмяк  –  фырланмаг,  гайытмаг,  тювбя  етмяк, 

эязиб долашмаг; 

дюшямяк − эенишлятмяк, сярмяк; дюшяк – халча, 

йатаг; 


дюшяк (йатаъагда алт гат – йорьан йох, дюшяк); боьмаг – 

юлдцрмяк,  бойун  баьы,  баьламаг; 

гыраг  –  сащил,  бюлэя; 

гопармаг – кюкцндян цзмяк, ойатмаг; чякмяк – ъязб етмяк, 

дашымаг; 

гын – хянъярин, гылынъын габы, гын; эюз гапаьы; бюлцк – 

дястя, груп; 

балдыр.    

Лцьятин  дилиндя  хейли  фразеоложи  ващид  вар  ки,  бунларын 

бя‘зиляри  мцасир  дилдякинин  ейни  олса  да  (

анд  ичян,  язаб 

чякмяк…), мцяййян гисми тарихилийи иля сечилир: айлыг дяэцрмяк 

(йардым  етмяк), 

айру  баш  чякмяк  (щяйяъан,  е‘тираз,  бунт), 

беъид  дутмаг  (исрарлы  олмаг,  тя‘кидлилик),  бяллцси  галмайан 

(арыг.  Бу  эцн  щямин  мя‘на  «танынмасы  галмайыб»  фразеоложи 

ващиди  иля  ифадя  олунур), 

чякишян  киши  (ялейщдар),  кяндюзцн 

эюрян  (тякяббцрлц,  егоист),  чыгармаг  дил  (дил  чыхармаг, 


 

279 


саташмаг), 

эцнаща  гындыран  (инъидян,  дярдя  салан),  эцн 

толунмаг (гаранлыглашмаг) вя с.                                     

 

 



 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 



 

280 


 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

   


 

 

 



 

Тарихи  аглцтинасийа  щаггында  да  кифайят  гядяр  материал  вар. 

Мя‘лум  олдуьу  кими,  тарихян  тцркъядя  аглцтинасийа  даща  фяал 

олуб, орта ясрлярдян аналитизм онун мювгейиня шярик чыхыр. Бу эцн 

айырд  етмяк,  лцьятдя  айартмаг,  бу  эцн  яъяб  олмаг,  тяяъъцб 

етмяк, лцьятдя яъяблямяк.     

Ейни  заманда  сюз  йарадыъылыьы  аналитизмля  мцшайият  олунур: 

олан  нацмид  (цмидсизляшмяк),  олмаг  ачыг  (эенишлянмя),  олмаг 

арыг  (арыглыг),  олан  яксцэ  (ядалятсизлик),  олмаг  азад,  етмяк  хилаф 

(мцнагишя), 

олмаг  гаты  аь  (аьаппаг  аьармаг,  парылдамаг), 

олмаг  гуру  (гурумаг),  олмаг  йалан  (уйдурмаг,  йалан 

данышмаг), 

олмаг  йарыг  (йарылмаг,  парчаланмаг),  ола  бяла 

(бядбяхтлик)  –  шцбщясиз,  бурада 

олмаг  кюмякчи  фе‘линин  яввял 

эялмяси  лцьятин  мянзум  олмасы  иля  баьлыдыр: 

нацмид  олан,  ачыг 

олан вя с. шяклиндя олмалыдыр.     

                                                 

 


 

281 


Фе‘лин нювлярини билдирян вя фе‘лдян ад дцзялдян шякилчиляр камил 

грамматик  сявиййядя  чыхыш  едир: 

ачмаг  –  ачылмаг;  даьылмаг  – 

даьытмаг  –  даьылмыш  –  даьыг  (даьыныг);  дюшямяк  –  дюшянян  – 

дюшянилян  –  дюшянмиш  –  дюшяк;  билмяк  –  билцрмяк  (билдирмяк); 

эюзятмяк – эюзчи (кешикчи). 

Лексик шякилчиляр буэцнкц мящсулдарлыьындадыр: 

щаглы, дадсыз, 

аълыг, башмагчы, евлц (аиляли) вя с. Фарсъа юн шякилчи ишлянир: накяс 

(хясис). 

Лцьят  дюврцн  сяняти,  мяшьулиййяти,  тясяррцфаты  щаггында 

материал  верир: 

без  докуйан,  чадыр  ипи,  чаган  чагмаьы  (чахмаг 

дашы  иля  од  алынмасы), 

чоьан  (палтар  йумаг  цчцн  сабун  йериня 

ишлядилян битки), 

чул, чувалдуз, чюлмяк (бардаг, кцпя).   

Сюз бирляшмяси йолу иля милли сюз йарадыъылыьы нцмуняляри вар ки, 

мцряккяб сюз мяхряъиня уйьундур: 

данышаъаг йер (иълас), ярябдян 

айраги  (яъям,  яряб  олмайан),  эерцйя  эюрян  (фалчы),  эюэцн  кянары 

(цфцг), 


айу  оьул  (варис),  айу  киши  (хейирхащ)  –  сон  ики  мисалдакы 

тя‘йин 


ийи (йахшы) сюзц олмалыдыр. 

Лцьятдя тарихи семантика бахымындан мараглы нцмуняляр вар: 

олу  (маддя),  олум  (доьрулуг,  йягинлик),  олуг  (нов,  ахар), 

гарангу (гаранлыг), гаты гара (эеъя, зцлмят эеъя), нясня дцрмяк 

(сийащы. Тарихян мяктублар, сянядляр узунсов каьызлара йазылыр вя 

дцрмяк  шяклиндя  бцкцлцрдц), 

оьул  оьлу  (нявя  –  бурада  оьул 

«ювлад» мя‘насындадыр). 

Мисалларда 

х  сясинин  ишлянмяси  (бахыл  –  хясис,  бахшиш  – 

бяхшиш, 

дахыл  –  эялир,  газанъ),  й-д  фактынын  юзцнц  эюстярмяси 

(

адаг-айаг),  м-н  паралеллийи  (кюмляк//кюŋляк)  тарихи  фонетика 



цчцн чох дяйярли юрняклярдяндир. 

Лцьят  ярузун  мцхтялиф  бящрляриндя  йазылмышдыр.  Бящрлярин 

бюлмяляр цзря ишлянмя тезлийи ейни дейил: мцтядарик бящриндя 1 

(22-ъи), тявилдя 2 (3, 4-ъц), мцтягарибдя 2 (20, 21-ъи), ряъяздя 3 

(6, 7, 8-ъи), мцнсярищдя 5 (9, 10, 11, 12, 13-ъц), щяъяздя 6 (14, 

15, 16, 17, 18, 19-ъу) бящс йазылмышдыр. 

Мянзум  лцьятдя  сюзлярин  гаршыльынын  верилмясини  яйани 

тясяввцр етмяк цчцн нцмуняляр:   

   

Хубуз-ятмяк



1

, габул-юпмяк, зяр‘-якмяк

2

, гул-ьулам, 



                                                 

1

 чюряк 



 

282 


Халуг йаратмаг, харг-йыртмаг, улу кишидцр – щумам. 

Нябт-битмяк, фагд-йитмяк

3

, ра‘й-эцтмяк, хал-бяŋ



Нящр-ырмаг, аййу-ярмаэ, нягл-ирмаг

4

, йилу



5

-‘ам. 


Щяббя-дяня, ъуння-галган, ъанна-учмаг

6

, ъусся-тян. 



Эязл-яэирмяк, я‘зал-айурмаг, сцпцрцндцдагдур

7

 –  



                                                                               гумам 

 

Гай-гусмаг, салб-асмаг, ъярун-агмаг, ъуллу-чул, 



Масс-сормаг, нящб-гапмаг, ъанаваръуглар  щавам. 

Аван – орта, ова – сящра, щялал оландурур – мцбащ, 

Нядцр сафван – тайынъаг

8

 таш, йазуг



9

 етмякдцрцр –  

                                                                                 эцнащ. 

Сугуф нядцр – йетишмякдцр, лящс – чыгармагдур дил, 

Тищал – талаг

10

, асиб-гаты



11

, зина етмякдцрцр – сифащ. 

Нядцр мядщур – сцрцлмишдцр, нядцр имлаг-фягирликдцр, 

Нядцр щафид – оьул оьлы, гарышмадыг

1

 судур – гарещ. 



Мищал-гцввят, ъуфа-зайи

2

, бяращ-завал, ьайабят  диб, 



Узун – щяр сюзешидиъи кими, иссидцрцр – мяллащ  

(щязяъ бящри). 

 

Эюрцндцйц  кими,  тяръцмядя 



кими,  нядир,  -дцр  (-дцрцр) 

яламятляриндян истифадя олунур. Мараглыдыр ки, ше‘рдя мелодийа 

йаратмаг цчцн мцяллиф бя‘зян сюзляри сыралайаркян ардыъыллыгда 

сюзлярин щямгафийя олмасына чалышыр: халуг – 

йаратмаг, харг – 

йыртмаг; нябт – битмяк, фагщ – йитмяк, ра‘й – эцтмяк; нящр – 

ирмаг,  аййу  –  ярмаг,  нягл  –  ирмаг;  гай  –  гусмаг,  салб  – 

                                                                                                           

2

 шумламаг 



3

 итмяк 


4

 эцдмяк 


5

 ил 


6

 ъяннят 


7

 сцпцрцнтц, зибил 

8

 кими, тайы-бярабяри (йя‘ни 



сафван‘ын бярабяри даш‘дыр) 

9

 эцнащ 



10

 далаг 


11

 тцнд 


1

 гарышыб-буланмамыш, дуру (йя‘ни: гаращ – дуру судур) 

2

 зай, хараб, тулланты 



 

 

283 


асмаг;  галил  –  аздур,  далал  –  наздур,  раби‘  –  йаздур;  щари  – 

лайиг, аъиб – райиг, сцрян – сайиг вя с.    

Лцьятдя  бир  гайда  олараг,  яввял  ярябъя,  сонра  тцркъя  сюз 

эялир  (чцнки  мящз  ярябъя-тцркъя  сюзлцкдцр),  анъаг  бя‘зян 

яксиня  дя  олур: 

сцрян  –  сайиг,  иссидцрур  –  мяллащ,  йилу-‘ам, 

беъид дутмагдурур – илщащ, йашмаг-лисам, ъомярд кишидцрцр – 

ъавад. 


Бя‘зян мисранын вязнини тамамламаг цчцн кюмякчи ялавя 

сюзлярдян истифадя олунур: 

Тамс-дутмаг, бид‘у – гуъмаг, фарру – гачмаг, вяссялам

ХЫВ-ХВЫ  ясрлярин  тцркъя  лцьятляринин  щеч  бириндя  бу 

лцьятдяки  гядяр  яряб,  фарс  сюзляри  якс  олунмур.  Эюрцнцр,  бу, 

Ибн  Фириштянин  щяйатынын  хейли  щиссясинин  Анадолуда  кечмяси 

иля  баьлыдыр;  о,  Тцркийя  тцркъясиндя  яряб,  фарс  сюзляринин  даща 

чох ишлянмясиндян тя‘сирлянмишдир.   



M. Füzuli. Türkcə-farsca mənzum lüğət.  Нищад Сами Ба-

нарлы  «Рясимли  тцрк  ядябиййаты  тарихи»  китабында  М.Фцзулинин 

ясярлярини  сайаркян  «Тцркъя-фарсъа  мянзум  лцьят»  адлы  бир 

ясяринин  дя  адыны  чякир.  Лащорун  Пянъаб  китабханасында  бир 

топлуда  М.Фцзулинин  адына  беля  бир  ясярин  иснад  олундуьуну 

сюйляйир.  Башга  бир  тяфяррцат  вермядян  лцьятдян  алты  мiсраны 

вермякля  кифайятлянир.  Мясяля  бурасындадыр  ки,  еля  «Мятляцл 

е‘тигад»,  «Янисцл-гялб»,  «Фарсъа  гясидяляр»  вя  с.  ясярляри 

щаггында  да  бу  щяъмдя  мя‘луматлар  верир.  Щямин  мисралар 

бунлардыр: 

 

Йер – зямин, эюэ – асиман, эцн – афитабц, ай – мащ, 



Руз – эцндцз, эеъя – шяб, улдуз – ситаря, сюз –сцхящ. 

Йетяр – мирясяд, даŋ

 

, ц йолдын – зе ращ, 



Эедиш – ряфтян яст, ц эялиш – амядян. 

Цряэцм йанди гямцндин – сухт гялбям яз гямят, 

Сормадун щалум – ня порсиди, бедан, щали‘-мяра. 

 

Яввялян,  Щцсамяддин  Хойинин  мянзум  лцьяти  иля 



мцгайисядя,  доьрудан  да,  бурада  Фцзули  сяняткарлыьы, 

Фцзулийя  мяхсус  дил-ифадя  айдынлыьы  вя  мцкяммяллийи  ашкар 

эюрцнцр,  о  бири  тяряфдян,  Фцзули  цслубуна  мяхсус  щязинлик, 

йаньы,  кядяр  бурада  да  юзцнц  щисс  етдирир.  «Цряэцм  йанди 



 

284 


гямцŋдян»  вя  бунун  ейни  йаньы  иля  вя  мящз  щярфи  дягигликля 

фарсъайа тяръцмяси бир мцляммя бейтиня бянзяйир: 

 

Цряэцм йанди гямцŋдян  



Сухт гялбям яз гямят. 

 

Ейнян бу мцляммя бейтиндя олан кими: 



 

Гылдун ядайи-ня‘т, Фцзули, тямам гыл, 

Кяммилщу бис-сялами вя тяммимщу бис-сялат 

*

.  



 

«Цряэцм йанди гямцŋдян» икидилли тяръцмя лцьятиндяки бир 

номинатив  ващид  мягамындадыр.  Анъаг  ичи  емосийа  иля 

долудур, ше‘р мисрасыдыр. 

Сонракы  мисрада  эялян  «Сормадун  щалум»  номинатив 

ващиди бу мисраны бейтя чевирир: 

 

Цряэцм йанди гямцŋдян, 



Сормадун щалум.   

  

Ейнян фарсъасы да фарсъа поетиклийини эюстярир: 



 

Сухт гялбям яз гямят, 

Ня порсидц щали-мяра. 

 

Бу  «бейт»  Фцзулинин  бу  мисраларыны  йада  салыр  вя  щямин 



мисраларын дуйьуларыны ъанландырыр: 

 

Пяришан щалуŋ олдым, сормадун щали-пяришанум, 



Гямцŋдян дярдя дцшдим, гылмадуŋ тядбири-дярманум. 

 

Вя  демяли,  Фцзулинин  лцьяти  дя  фцзулийанядир,  поетик 



сиглятля йцкляниб. Фцзули бурада тцркъямизин поеtик эцъцнц ади 

грамматик  ъилдиндя  эюстярир.  Бу  лцьят  тцркъямизин  Шяргдя 

юйрянилмясинин  ян  ещтираслы  тяблиьатыдыр  (бу  лцьят  бу  эцн 

ялимиздя  олсайды,  «Лейли-Мяънун»  кими  охунарды.  Буэцнкц 

                                                 

*

 Салам иля ону тамамла, дуа иля битир. 



 

285 


азярбайъанлы  онунла  фарсъаны,  фарс  тцркъямизи  чох  асан 

язбярляйяр, чох асан юйрянярди). 

Лцьятин  лексикографик  тящлили  дил  тарихи  цчцн  алты  мисра 

щяъминдян чох-чох эениш материал верир. Бурада ясас тяръцмя 

материалы  халис  тцркъя  сюзляр  эютцрцлцр: 

йер,  эюй,  эцн,  ай, 

эцндцз,  эеъя,  улдуз,  сюз,  йет(мяк),  йол,  эедиш,  эялиш,  цряк, 

йан(маг). 

Ейни  заманда  яряб  сюзц 

гям  тцркъя  грамматиканын 

сярянъамына  верилиб  (гяминдян)  –  демяли,  бу  сюз  халг  дилиндя 

вар.  Бир  мягам  диггяти  чякир:  адятян  Фцзулинин  бядии  дилиндя 

эцндцз  мя‘насында  эцн,  эеъя-эундцз  йериндя  дцнц  эцн 

ишляняр.  Лцьятдя 

эцндцз  эетмяси  эюстярир  ки,  эцн  ядяби  дилин, 

эцндцз  данышыг  дилинин  фактларыдыр.  Йахуд  адятян  планет  ады 

кими  Фцзули 

Эцняш  йазыр,  бурада  ися  афтабын  гаршылыьы  олараг 

эцн  верилир.  Бу  да  данышыг  дилиндян  эялир.  Анъаг  чыхышлыг  щал 

шякилчисинин 

-дын  кими  верилмяси  щесаб  едирям  ки,  катиблярин 

ишидир.  Тарихдян  мя‘лумдур  ки,  Фцзулинин  ясярляри  щям  Шярг, 

щям  дя  Гярб  тцркъяляринин  катибляри  тяряфиндян  дяфялярля 

кючцрцлмцшдцр.  Эюрцнцр,  лцьят  Шярг  катибинин  гяляминдян 

чыхмышдыр. 

Фцзули 


дили 

цчцн, 


цмумиййятля, 

ъаьатай 


хцсусиййятляри  сяъиййяви  дейил  –  йалныз  юзбяк  шаирляриня 

нязиряляриндя 2-3 ъаьатай морфолоэизми растланыр. 

Бу  да  мараглы  фактдыр  ки,  Фцзулинин  бядии  ясярляринин 

дилиндя йылдызйцряк шяклиндя ишлянян сюзляр лцьятдя улдузцряк 

кими верилир. Бу, бир даща эюстярир ки, лцьят ъанлы дили якс етдирир, 

демяли,  щямин  сюзляр  халг  данышыьында  мящз  бу  фонетика  иля 

чыхыш  едир  вя  демяли,  Фцзули  лцьятдя  бирбаша  вя  билаваситя 

Азярбайъан  оьузъасыны  якс  етдирир  (щямин  сюзляр  бу  эцн 

Анадолу оьузъасында халгын данышыьында да, йазылы-ядяби дилдя 

дя 


йылдыз вя йцряк фонетикасы иля ишлянир).       

Yüklə 4,2 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   19   20   21   22   23   24   25   26   ...   42




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin