Тофиг щаъыйев
Yüklə 4,2 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mişki-Çin avarə olmuşdur
- Gər sənünçin qılmasam çak, ey büti-nazikbədən, Gorum olsın şol qəba, əgnümdə pirəhən kəfən
- Dur uru, ey saqiyi- məhru, bizə, Sun bərü bir
- Kimünə olmış cahan mülkində simüzər murad, Kimünə dövlət, kimünə vəsləti-dilbər murad. Ya İlahi, çün qapuŋda hasil olur hər murad, Hər kəsüŋ
- Lə’lüŋi sun xəstənə, - dedim, dedi
- ; Məst olıb gül-gül açılmuşsan, bu fəttanluğ nədir; O ğönçə bir qədəh içsə, cəmalı gül-gül olır, Gül cəmalı hər kim
- Şahi-əzəl gah bizi üryan edər, Gəh siyirür, geyirür gah əba
|
Нясиминин тяръцмя дили. Ядяби дилимизин тарихиндя Фцзули зирвяси цчцн бцнювряни Нясими гойду; Фцзулинин йекун- лашдырдыьы бцтцн имканлары Нясими башлады. «Щядигятцс-сцяда», «Щядиси-ярбяин» тяръцмяляри дя Нясими ишинин давамы олду. «Хялгя аьзын сиррини щяр дям гылыр изщар сюз» дейяъяк Фцзулидян ики яср яввял тцркъя олмайан, анъаг тцркъясиня ещтийаъ олан дцшцнъяни Нясими «халга изщар етмяйя» аддым атды. Фцзулийя гядяр йолда «Ясрарнамя» эялир. Фцзули тяръцмя дилини Нясими сявиййясиня галдырды. Нясиминин Мараьалы Явщядидян етдийи бир гясидя тяръцмяси мцкяммял, классик тяръцмя нцмунясидир. Нясими орижинала мцнасибятдя ясл тяръцмя нормасы нцмайиш етдирир: яслини ня дяряъядя сахламаг, ня дяряъядя тяръцмячи диля сярбястлик вермяк юлчц дахилиндядир. Тяръцмядя яслиндяки бящрин, ритмин эюзяллийи сахланыр. Явщяди дейир:
Дяр йек мякяс моъалисяте-зящро нуш че? Дяр йек мякан моанисяте-эянъо мар чист? Ясле-фяриште яз кево, нясле-пяри зе че, Бин Адями бедин нясябо е‘тибар чист?
Нясими тяръцмя едир: Бир мякяс тяб‘иня бах, бал нядян, зящр нядян? Йеня бир йердя яъяб мал нядир, мар нядир? Фялякиŋ ясли нядяндир, мялякиŋ нясли нядян? Адямиŋ сурятиня бунъа тялябкар нядир?
Явщяди ше‘ринин рущуну Нясими ейнян тутур: дцнйадакы яксликляр нядир, зиддиййятляр (вя бунун давамы кими чарпыш- малар, ган тюкмяляр) нядир? Щятта бу мязмунда мя‘кяс ( бир
236
йердя, бир сурятдя олма, ейни нюгтядя якс олунма, ъямлянмя) сюзц сахланыр. Будур: ары зящяр дя истещсал едир, бал да верир, хязинянин, вар-дювлятин цстцндя илан отурур; бир тяряфдя Кя‘бя, бир тяряфдя монастр − кился; мясъидин йанында бцткядя; бири дярвиш палтарында, бири христиан гуршаьы иля эязир; щяр шей Гур‘ан елминдя вар икян бу гядяр щядисляр, хябярляр, вя‘зляр, дярсляр бир-бирини тякрар едя-едя эедир. Вя баш мя‘на будур ки, зцлм дя, е‘тибарсызлыг да баш алыб тякрар-тякрар давам едир. Яэяр бу тяръцмя дейил, нязирядирся, демяли, Нясими юзц гясдян беля едир: Явщяди ше‘ринин мяьзи олан бейтляри чевирир, сонра щямин мотиви юз истядийи образларла давам етдирир. Явщяди вя Нясими ше‘рляринин иътимаи-поетик семантикасы бу ики бейтдядир. Бу мя‘нада Нясими ше‘рини нязиря-тяръцмя адландырмагда А.Мир- зяйев там дягигдир 1 .
Бцтювлцкдя ше‘рин тяръцмяси будур:
Дцнц эцн мцнтязирям мян ки, бу пярэар нядир? Эцнбяди-чярхи-фяляк, эярдиши-дяввар нядир?
Бу тогуз чярхи-мцялляг нядян олду тяртиб, Фяляк алтында гямяр, кювкяби-сяййар нядир?
Мусявц тур нядир, Шиблийц Мянсур нядир, Яждяща олан аьаъ, риштя иля дар нядир?
Фялякиŋ ясли нядяндир, мялякиŋ нясли нядян, Адямиŋ сурятиня бунъа тялябкар нядир?
Кя‘бявц дейр нядир, ьейр нядир, сейр нядир? Мясъидц бцткядявц хиргявц зцннар нядир?
Елми-Гур‘ан, щядисц хябярц вя‘зля дярс Ъцмля бир мя‘ни имиш, бунъа бу тякрар нядир?
Бир мя‘кяс тяб‘иня баг, бал нядян, зящр нядян, 1
Мирзяйев А. Азярбайъан бядии тяръцмя тарихи вя Фцзули. Бакы, 2004, с. 37.
237
Йеня бир йердя яъяб мал нядир, мар нядир?
Одц су, торпаьц йел ады нядяндир, Адям? Ана сяъдя ня ичцн, иблися инкар нядир?
Эцняшин гцрси нядян йер йцзиня шю‘ля верир, Йеня бир мяшялядя нур нядир, нар нядир?
Ким ки билмяз юзини, билмяйя пирляр сюзини, Кяндусин анламайан билмяди щяр кар нядир?
Эялэил, ей дуст, гаму мцддя‘инцŋ корлуьына, Саŋа асан гылайым, бунъа бу дцшвар нядир?
Тярк евиндя сян яэяр щямчц Нясими оласан, Бир эцн ола, дейясян, ъцббявц дястар нядир?
Классик фялсяфи ше‘р дилимизин типик нцмунясидир. Алынма сюзляр эениш даирядя баша дцшцляндир, классик поезийа дилиндя хялги гат кими ишлянир, бу эцн дя ядяби дилдя вя ъанлы данышыгда галыр: тякрар, зящр, сяъдя, инкар, пир, иблис, ъцмля (бцтцн), мя‘ни, тяб‘ (хислят), чярх, кар, шю‘ля, мцнтязир, эярдиш, тяртиб, фяляк, гямяр, сяййар, ясил, нясил, сурят, елм, тялябкар, сейр, гейр, щядис, хябяр, дярс, бя‘з, ъцббя, мяш‘ял, нур, дост, тярк. Анлашылмаз йох, анъаг даща чох ядяби-йазылы нитг цчцн сяъиййяви оланлар вар: мцддяи, дцшвар, риштя, гямяр, мар, щямчц. Еля алынмалар растланыр ки, ъанлы дилдя бунлар башга фонетика иля ишлянир, йя‘ни эюрцнцр, вахтиля бу вариантда да мя‘наъа мя‘лум олуб. Мясялян, мцялляг данышыг дилиндя майаллаг, эцнбяд ися кцмбяз кими ишлянир. Еля сюзляр вар ки, тябии, юз елми-фялсяфи мятнинин материалы олараг мящдуд анлашма даирясиня дцшцр: мя‘кяс, дейр (монастр), дяввар (дювр едян), гцрс (даиря – эцняшин гцрсц), нар (од). Бя‘зи сюзляр синоним ( ъцббя, дястар «яммамя, чалма»), бя‘зиляри антоним ( хиргя – дярвиш палтары, зцннар – христиан гуршаьы) кими ишлянир; Бир нечя изафят вар: эцнбяди-чярхи-фяляк, елми-Гур‘ан, эярдиши- дяввар, чярхи-мцялляг, кювкяби-сяййар.
238
Ики сюз омоним кими чыхыш едир: пярэар=дцнйа, фырланма; эцнбяд=гцббя, сяма. Алынма (ц/вц) вя милли (иля, -ля) баьлайыъы паралел эялир: щядис ц хябярц вя‘зля дярс, мясъидц бцткядявц хиргя
вц зцннар, торпагц йол, дцнц эцн. Тцрк сюзляри ярябъя баьлайыъы иля (дцн ц эцн, одц су), яряб сюзляри тцрк баьлайыъысы (вя‘з
ля дярс, риштя иля дар) баьланыр. Архаик тцркъя нцмуняляр вар:
дцн, кянди, гаму (бцтцн). Халис данышыг синтаксиси, аз да олса, эюрцнцр: Бир эцн ола, дейясян. Синтаксисдя елми-термино- ложи тязащцр эюрцрцк: тярк еви. Тяръцмя халис тцрк-Азярбайъан ядяби дилидир. Бу, Нясиминин юз ана дилини дцнйа дилляри иля сынагдан кечирмя тяърцбясидир. М.Явщядинин ше‘ри фарсъа ня мцкяммялликдя ися, Нясиминин тяръцмяси дя тцркъя щямин камилликдядир. Тяръцмя фарсъадакы фялсяфилийини, бядиилийини, йыьъамлыьыны, щазыръаваб- лылыьыны арытгламасы иля сахлайыр. Нясими ана дилинин гцдрятини бу йюндя дя нцмайиш етдирди. 9. Мараглыдыр: Нясими дили даща чох тцркъя олмаг е‘тибарilə ъанлы данышыг дилиня М.Фцзулидян даща йахын олса да, аталар сюзц вя мясялляр Фцзулидя Нясимидякиндян дяфялярля артыгдыр. Анъаг фразеолоэийанын, халг ифадя вя дейимляринин боллуьуна эюря щяр икисиндя бярабярлик вар. Щятта тярязинин Нясими эюзц аьыр эяляр. Ейни заманда аталар сюзц мцдриклийиндя шаирлярин юзляри тяряфиндян йарадылан афоризмляр, кяламлар йеня бир сявиййядядир. Дилимизин тарихиндя афоризм боллуьуна эюря анъаг Нясими Фцзули иля мцгайисяйя эяля биляр. Бир нечя нцмуня:
Щеч эцндцз олмаз эеъясиз, щеч фярящ олмаз гямсиз; Щечя дяэмяз шол киси ким, щечя сатар йарини; Ким ки билди кяндуйи, билди Щяги; Гянимят эюр ки, беш эцндир тамашаси бу базарын; Ня билсцн олмайан Мяънун ки, Лейли кимдцр, ей аьил? Мейданя эирмяэя йеня мярданя яр эяряк; Фяраги чякмяйян ашиг вцсалцŋ гядрини билмяз. Нясиминин йалныз мювгейи хяляфляри тяряфиндян мянимсянмир, айры-айры ифадяляри, мисралары, афоризмляри нясилдян-нясиля йазылы вя шифащи ядябиййатын майасына гарышыр, рущуна щопур, щятта бя‘зян юз нишан- дамьасы иля сечилир дя: Ящли-алям илдя бир гурбан едярляр ейд ичцн, щяр заман гурбаниням, ей ъцмля гурбан сизляря (Мцгайися ет: халгда – Илдя гурбан бир олса, Сяня гурбан эцндя мян). Яриди илиэим, сынды сцмцэим. Тянцмдян ъан
239
эедяр, йарым, сянинчцн (Мцгайися ет: Хятаидя – Яриди илиэим, галды сцмцэим. Бу тяни тярэ едяр ъаным, ня дерсян? (Щюкм анын, буйруг анын, ол сащиби-ямрц хитаб (Мцгайися ет: Фцзулидя – Щюкм анын щюкмцдцрцр, фярман анын фярманыдыр) (Нясимидя – буйруг, Фцзулидя – фярман). Ашыг олдур, ъаныны гылды фяда ъананиня, Фяраги чякмяйян ашиг вцсалын гядрини билмяз. (Фцзулидя: Шяфайи-вясл гядрин щиър иля бимар оландан сор) вя с. Нясими еля мцкяммял башланьыъ олду ки, онун дил ян‘яняси щям йазылы, щям дя шифащи ядябиййатымыз тяряфиндян юрняк кими танынды. Щятта ъисми тарихи шяхсиййяти иля «Нясими тяк бу Ашыг йолунда сойуландыр» дейян халг шаиринин тяшбещи олду. Алты яср сонра Яли Кярим онун щаггында деди: «Бюйцк ягидясиндян бир мисралыг енмяди, эюзцндян бир нюгтя йаш синясиня дцшмяди, гашлары бир хырда верэцл гядяр чатылмады вя шящидлийин зирвяси олду». 240
XV-XVI ƏSRLƏR DİLİ
XV əsr Azərbaycan ədəbiyyatının istedadlı lirik şairi Kişvəri özünü müasiri, türk ədəbiyyatının alim-mütəfəkkir şairi, türk dilində Xəmsə müəllifi Ə. Nəvai ilə müqayisəyə layiq bilərək deyir:
KiĢvəri Ģe‘ri Nəvai Ģe‘rindən əksüg iməs, Gər bəxtünə düĢsəydi Sultan Hüseyni-Bayqara.
Deməli, Kişvəri dəqiq başa düşür ki, bədii dili işləyən, hazırlayan, üslubla zənginləşdirib ucaldan şəxsiyyəti tarixi- siyasi şərait, bilavasitə dövlətçilik yetişdirir. Bu, həqiqətdir ki, Nəvai hökmdar Hüseyn Bayqaranın sarayındakı qayğı ilə yazıb-yaratmaq imkanı qazandı və bildiyimiz yüksəkliyə qalxdı. Şərqdə Türküstan türkcəsində Ə.Nəvainin gördüyü işi, dil üçün etdiyini Qərbdə, оğuz türkcəsində M.Füzuli icra elədi, yerinə yetirdi. M.Füzuli XVI əsr Azərbaycan tarixinin, Səfəvilər dövlətinin yetirməsidir. Ancaq deyilənlərə görə, Füzuli hətta Kərbəladan çıxıb heç ölkənin yüz kilometrlikdəki paytaxtı Bağdada da getməyib. Doğrudanmı Füzuli Azərbaycandan xəbərsiz yaşamışdır? Qəzəlində «Mişki-Çin avarə olmuşdur vətəndən mən kimi», rübaisində «Qürbətdə qərib şadman olmaz imiş» deyən Füzuli bu həsrətli anmaların içində, şübhəsiz, Vətəninin siyasi havasını da duyurmuş. Və Azərbaycan dövlətçiliyinin havası ilə yaşayırmış. Təsadüfi deyil ki: 1. M.Füzuli Şah İsmayıla «Bəngü Badə» alleqorik poemasını həsr etmişdir; 2. Şah İsmayıl sarayının məliküş-şüərası Həbibi M.Füzulinin sənət müəllimidir. Bütün bunlara onu da əlavə edək ki, İraq məhz M.Füzulinin zamanında Osmanlı imperiyasının tərkibinə daxil oldu. Füzuli Sultan Süleyman üçün Tuğraymisal – Ali-Osman, islam padişahi, islamın pənahı ünvanlarını işlədir. Beləliklə, Füzuli XVI əsrdə Səfəvi Şah İsmayıl dövlətinin, türk-Osmanlı imperiyasının yaratdığı ümumşərq siyasi-mədəni-tarixi şəraitinin yetirməsidir və оğuz- 241
türk imperiyasının dövlət dilinin qurucusudur. XV-XVI əsrlər Azərbaycanın ədəbi dil məzmunu belə müəyyənləşir: 1. Teymurilər arasındakı nifaq onların һakimiyyətini zəiflədir. Bundan istifadə edən Azərbaycan feodalları ölkənin istiqlaliyyətini bərpa etməyə, müstəqil milli һakimiyyət yaratmağa nail olurlar. XV əsrin əvvəllərindən һakimiyyət başına gələn qaraqoyunlular Cənubi Azərbaycan torpaqları ilə yanaşı, Ermənistan, Gürcüstan və Ərəb İraqında da һakim idilər. Qaraqoyunluların paytaxtı Təbriz şəһəri sürətlə inkişaf edir, Yaxın Şərqin böyük elm, mədəniyyət, ədəbiyyat ocaqlarından biri kimi şöһrətlənirdi. Qaraqoyunlu һökmdarı Qara Yusifin oğlu, dövrünün gözəl şairi Mirzə Caһanşaһ Həqiqi rəssamlıq, musiqi ilə yanaşı, söz sənətinin inkişafına da böyük diqqət yetirir. Əsrin ortalarına doğru zəifləyən qaraqoyunlu һakimiyyətini ağqoyunlular əvəz edirlər. Ağqoyunlu Uzun Həsən qaraqoyunlu mülkləri ilə bərabər, İranın bir sıra vilayətlərini də öz һakimiyyəti altında birləşdirir. Düzdür, ağqoyunlularla qaraqoyunlular arasındakı toqquşmalardan ölkə müəyyən ziyanlara məruz qalırdı. Ancaq bununla belə ölkə xarici basqınlardan, yad qoşunların tapdağı olmaqdan xilas olmuşdu. Həm də qaraqoyunlu və ağqoyunlu һərəkatlarının ümumi məqsədi mərkəzləşmiş vaһid Azərbaycan dövləti yaratmaq olduğundan bu ixtilaflar ölkənin yüksəlişində xüsusi ləngimə yaratmırdı. Həmin istiqaməti XV əsrin sonlarından ərsəyə gələn səfəvilər davam etdirdilər və nəһayət, XVI əsrin əvvəllərində buna nail oldular. XVI əsrdə, xüsusilə I Şaһ Təһmasib dövründə Azərbaycanın qonşu dövlətlərlə ticarət əlaqələri genişləndi. Şaһ İsmayıl Xətai və onun oğlu I Təһmasib zamanında, xüsusilə 1538-ci ildən mərkəzləşmiş Azərbaycan dövlətinin yaranması ilə ölkə iqtisadi cəһətdən xeyli yüksəldi və onun siyasi nüfuzu gücləndi. 2. İqtisadi, siyasi yüksəliş Azərbaycanı Şərqin qabaqcıl elm və mədəniyyət diyarına çevirir. XV əsrdə fəlsəfə saһəsində Seyid Yəһya Şirvani, tarix, coğrafiya saһəsində Əbdurrəşid Bakuvninin əsərləri bütün Şərqdə şöһrət tapmışdı. Bu zaman Azərbaycan incəsənəti və memarlığı da görünməmiş sürətlə 242
inkişaf edir. Şərq musiqisi, onun ladları һaqqındakı təlimi məşһur musiqi ocaqlarında bu gün də dərslik kimi qiymətləndirilən böyük musiqişünas, nadir ud ustası Əbdülqadir Məraği XV əsr Azərbaycan mə-dəniyyətinin yetişdirməsidir. Təbriz miniatürçülük məktəbi formalaşır. Şərqin Rafaeli adlandırılan məşһur Azərbaycan rəssamı Kəmaləddin Beһzad bu məktəbin görkəmli nümayəndəsidir. Təbrizdəki Dövlətxana, Göy məscid, Nasiriyyə mədrəsəsi, Həştbeһişt binaları, Bakıdakı Xan sarayı və s. XV—XVI əsrlərin memarlıq yadigarlarıdır. Ölkənin ümumi mədəni yüksəlişinin tərkib һissəsi kimi bu dövrdə ədəbiyyatımız, xüsusilə ana dilli
ədəbiyyatımız yüksək inkişafı ilə nəzəri cəlb edir. Caһan şaһ Həqiqinin sarayında Azərbaycan və fars dillərində yazan şairlər cəmləşmişdi. Şaһ İsmayıl Xətainin sarayında Həbibinin başçılıq etdiyi şairlər məclisi fəaliyyət göstərirdi. Sarayın şairlərə belə һimayəçiliyi, Kişvərinin düşündüyü kimi, ədəbiyyatın inkişafına geniş imkanlar açırdı. XV-XVI əsrlərdə Hamidi, Xəlili, Kişvəri, Süruri, Tüfeyli, Şaһi, Xəzani (Əsiri), Xətai («Yusif və Züleyxa» müəllifi), Zəmiri, Qasım Ənvar kimi ustad şairlər yazıb-yaradırlar. Farsca da yazan bu şairlərin mədəniyyət tariximizdəki ən böyük xidmətləri, şübһəsiz ki, Azərbaycan dilində yaratdıqları poetik irslə qiymətləndirilir. XV əsrin sonu və XVI əsrin əvvəllərində yaşamış Həqiri Azərbaycan dilində ilk «Leyli və Məcnun»un müəllifidir. Nəһayət, bu dövrdə Şərqin böyük söz ustaları Şaһ İsmayıl Xətai və Füzuli, xalq ədəbiyyatımızın bizə məlum olan ilk qüdrətli nümayəndəsi Aşıq Qurbani və Şah İsmayılın özünə mürşid bildiyi Miskin Abdal yetişirlər. Ana dilində yazan sənətkarların belə bolluğu, təbii ki, Azərbaycan ədəbi dilinin inkişafını, böyük irəliləyişini, üslubi zənginləşməsini, normaca cilalanmasını təmin edir. Şah İsmayılın hakimiyyəti və Füzulinin sənət dili Azərbaycan ədəbi dilini ən qüdrətli türkcə kimi təqdim edir. M.Füzuli xalqın dilini yazılı-ədəbi dil səviyyəsində elə sahmana saldı ki, qrammatik quruluşu elə işlək hala gətirdi ki, lüğətə elə zənginləşdirmə yolunu göstərdi ki, müasirləri və
243
ondan sonra gələnlər qələm işlətməkdə çətinlik çəkmədilər, «ana türkcəsində yazım, yazmayım?» sualı qarşısında dayan- madılar. Canlı xalq türkcəsi xəzinəsinin qapısını qələm sahiblərinin üzünə açdı. Əruzla türkcənin arasında ünsiyyət yaratdı, yüksək alış-veriş imkanları hazırladı. Füzulinin poeziyası türkcə şeir dərsliyinin dili olaraq qəbul olundu. Mədrəsələrdə «Bustan», «Gülüstan» dərslik kimi necə istifadə olunurdusa, Füzuli sənətindən də türk şairləri eləcə dərslik kimi yararlandılar. Füzulinin qafiyələri, rədifləri, misraları dərslik misalları, dərslik paraqrafları kimi hamının dilində işlənməyə başladı. Şərq poeziyasında bu cür üslubi ünsiyyətə nəzirə deyirdilər. Ancaq Füzuli şeiri ilə bu əlaqə, onun poeziyasına dönə-dönə olunan bu üztutmalardakı intəhasızlıq nəzirəçilik çərçivəsindən çıxırdı, məhz dərslik təlimi kimi kütləviləşirdi. Bu iş məktəbi XX əsrə, M.Ə.Sabirə qədər davam etdi. Onun ədəbi-bədii dilinin öyrənilməsi, təlim təsiri, tətbiqi bilavasitə öz sağlığından başlamışdı. Yəni Füzulinin sənət dili milli dil hüququnda istifadə olunur, işlənirdi. Klassik poeziya janrlarının dilində, divan ədəbiyyatının nümayəndələrində xəlqilik, canlı
danışıqdan gələn
frazeologiya, sadə ifadələr kütləviləşir; klassik poeziya üçün səciyyəvi olan fəlsəfililik və danışıq dilinin adi, sadə ifadə qəlibləri birləşirdi. Bir necə nümunə: Gər sənünçin qılmasam
tərzində özünə qarğış edir: əgər səndən ötrü yaxamı yırtmasam, qəbam (üst geyimi) gorum-qəbrim olsun, əynimdə pirəhən (köynəyim) kəfənim olsun. Füzulidəki qədər aydın şəffaf olmasa da, beytin çox dolğun sintaksisi var. «Yaxa» sözü işlənmir, ancaq ifadədən asanlıqla aydın olur ki, qəbanın yaxası, pirəhənin yaxası nəzərdə tutulur. Yəni: qəbamın sinəsini dağıtmasam, gorum olsun, köynəyimin yaxasını yırtmasam, kəfənim olsun. Dil o dərəcədə sadəliyə gedir ki, filosof-aşiq qoca qarıların, yaşlı qadınların qarğışlarını işlədir: gorum olsun, kəfənim olsun. Məcnun özünə belə qarğışlar eləmir, sufilərin fəlsəfəsi ilə, ədəbi-fəlsəfi dillə özünə Allahdan, rəbbindən dərd, bəla istəyir. Şair-aşiq məşuqəsinin yolunda
244
fədakarlığı mücərrəd vəd kimi demir, eşq düşüncəsinin dözümünü bildirən fəlsəfi fikir kitab qəlibi ilə verilmir. Xalq dilinin müdrikliyi üstündə durur. Yaxud: Dur uru, ey saqiyi-
mükəmməl bədii məzmunun sadə, danışıq dili ilə ifadəsi: dur uru bizə (bir ayağa dur) – ədəbi dildə bizə məqamında «bizim üçün» sintaksisi məqbuldur; «sun bəri» (bəri ver) yenə o adi danışıq faktıdır; dodaq (ləblər) can tiryəkinə təşbeh olunur, yəni məst edir; zülfə birbaşa əf’i deyilir, daha əf’i kimi işlənmir; və «ağu içirmək» ifadəsi zülfün portretini yaradır: saçın ucu qıvrılıb badə şəklini alıb. Bütün bunlar dilin səlisliyini, mütəhərrikliyini göstərir. Bu mükəmməllik o həddə çatır ki, Həbibi onunla Füzuliyə layiq və Füzulinin özünü də heyrətə salan bir dil abidəsi yaratdı, bir dil heykəli yondu:
Dün gördüm, ol nigari-tərabnakü ərcimənd Kafur əliylə dəstələmiĢ ənbərin kəmənd. Baxdım Ģikənci-türrəsinə zarü müstəmənd, Bir Ģəxsi-natəvan oturur gərdənündə bənd. - Kimdür bu miskin, ol nə rəsəndür? – dedim. Dedi: - Zülfin kəməndi, tutsaği-canuŋdürür sənüŋ.
kmiĢ cəmalə fərri-dəmi-izzü cahini, Ə nbərlə doldırub, baĢə əgmiĢ külahini. Ə brün yüzindən aldı və ərz etdi mahini, Gördim yüzində daneyi-xali-siyahini. - Sol miĢk lalə üzrə nədəndir? - dedim. Dedi: - Canuŋda əksi-daği-nihanuŋdürür sənüŋ.
Adətən klassik janrlardan məsnəvidə portret təsviri verilir. Bu müsəddəsin ilk bəndində cazibəli bir şəkil çəkilir. Cizgilərin çəkilişi bir süjetin ifadəsinə çevrilir. Aşiq-şair dünən
*
Мящру, аьу сюзляриля гафийя олараг вину (вино) Авропа сюзц шяраб мянасында ишлянир. 245
(günü də söylənir) bir gözəl görüb: şad, alimənsəb bir nigar. Qar kimi ağ əllərilə ətirli saçını kəmənd kimi dəstələmiş. Kədərlə, çarəsiz-çarəsiz baxan aşiq onun boynunda qıvrım telinin zənciri ilə bağlanmış zəif, aciz bir şəxs görür. Soruşur bu miskin, bu yazıq kimdir, onu bağlayan nə ipdir? Bu nigar cavab verir: O ip mənim zülfümdür, onun kəməndində dustaq olan sənin canındır. Və burada dördüncü misradakı bir qeyri- adilik açılır. Təəccüblü səslənirdi ki, gözəlin boynuna bir zəif şəxs (şəxsi-natəvan) zəncirlənib. Aydın olur: o şəxsi-natəvan xəyal imiş, mənəvi varlıq imiş – aşiqin canı imiş. Aşiq öz canını orada zəncirlənmiş görürmüş. Bu, bir bəndin, altı misranın süjetidir. Bir kiçik hekayədir. Bu, gələcək hekayə dilinin bünövrəsidir. Burada sualın quruluşunda dəqiq ləffü nəşr var: 1. Bu miskin kimdir – əvvəlki misradakı birinci adı çəkilən «şəxsi-natəvan»; 2. O ip nədir – həmin misradakı ikinci predmet, bənd. Bu, ideal dərəcədə dil dəqiqliyidir. Sonrakı bəndlərdə bu portret bütün cizgiləri ilə, sətir boyda-sətir boyda əlamətləri ilə, iç dünyası, əzəməti, qüruru ilə açılır. Bu nigar əzəmət və alinəsəbini üzünə bəzək çəkib, külahını ətirlə doldurub alnına əyib, saçının buludunu (əbrini) kənara yığıb ay camalını (mahını) bütünü ilə göstərəndə üzündəki qara xalı qırmızı lalənin içindəki qara bağır kimi görünür və heç demə, bu xal Aşiqin canındakı gizli dağın əksidir-şəklidir və beləcə süjet bənd-bənd davam edir. Bu, Füzulinin XVI əsrinin dilidir. Bu müsəddəsdə dastan dilinə məxsus dialoq sintaksisinin klassik əsası qoyuldu və bu sintaksis şeir dilində ənənəyə çevrildi. İlk dəfə bu dil heykəlini görən, ilk qiymətini verən məhz Füzuli oldu. Bu dil, bu sintaksis Füzulini heyran elədi, Füzuli bu dilin təbliğinə başladı:
Dün sayə saldı baĢuma bir sərvi-sərbülənd Kim, qəddi dilrüba idi, rəftarı dilpəsənd. Göftarə gəldi nagəh açub lə‘li-nuĢxənd, Bir püstə gördüm anda, tökər rizə-rizə qənd. Sordum: - Məgər bu, dürci-dəhəndür? – dedim. Dedi: - Yoq, yoq, dəvayi-dərdi-nihanuŋdürür sənüŋ.
246
Füzuli də gözəlini dünən görüb, ancaq o, başqa görünüşdə, başqa gözəllikdə olub. Füzulinin gözəli öz Leylisinə bənzəyir, pərişandır, həzindir. Həbibinin gözəli saçını yığıb camalını göstərir (o, Nizaminin Leylisi kimi şuxdur), ancaq Füzulininki «zülfin dağıtdı, gizlədi əbr içrə mahını». Füzuli də bənd-bənd süjetlər silsilələyir. O, bu sintaksisi daha da epikləşdirdi. Söz, dil fərdin gücü kimi hərəkət edirdi. Həbibi, ardınca Füzuli bu qafiyələri məşhurlaşdırdılar, ağızdan-ağıza saldılar. Buradakı ifadə novatorluğu, sintaksis xəlqiliyi oxuyanları, dinləyənləri də özünə cəlb etdi, əliqələmliləri də. Bu şeir, necə deyərlər, «məşhuri-cahan oldu», onu oxumaq da, elə yazmaq da asan oldu. Bu şeirə nəzirə yazmaqla şairlər istedadlarını yoxladılar. Füzuli dilimizə qol-qanad vermişdi, üslub zənginliyi gətirmişdi. Bu şeir qeyrət, ustalıq ölçüsünə çevrilmişdi və nəzirədən nəzirəyə müsəddəsin dili xəlqiləşirdi:
…Zülfi-siyahun ol bəlapəsənd SalmıĢdi boynımə, sanasan, ənbərin kəmənd. Rəftarə gəldi naz ilə ol sərvi-sərbülənd, Oldı ol dəmdə hurü pəri zarü müstəmənd. - Qandan bu huri, ol nə rəsəndür? – dedim. Dedi: - Cismi-nəzəri ruhi-rəvanuŋdürür sənüŋ.
Dil valeh oldı zülfü xətü ruyü muyinə, Xuni-siriĢküm aqdı o dəm sərvi-boyinə, Heyrətdə qaldı tuti anuŋ göftüguyinə, Həmrəng olıb qönçə anuŋ rəngi-ruyinə. Bir püstə gördim anda. – Dəhandür? – dedim. Dedi: - Cəlladi-ğəmzə dökdügi qanundürür sənüŋ.
Gülzarə çıqdı naz ilə ol sərvi-gül‘üzar, Güllər qızardüvü xislətdən əgdi baĢ çinar. Gül damənüŋə dökdi o dəm meyvəyi-Ģaxsar, RəĢküŋdən isə oldı çəmən səhni-laləzər. - Sərvi-rəvan fəzayi-çəməndür? – dedim. Dedi: 247
- Yoq, nəxli-baği-ömri-cəvanuŋdürür sənüŋ. 1
(Ruhi Bağdadi)
Nəzirənin dili özündən əvvəlkilərin ikisindən də kütləvidir. Çoxlu danışıq ifadələri var: boynuna kəmənd salmaq, valeh olmaq, heyrətdə qalmaq, həmrəng olmaq (аtalar sözünü yada salaq: Atı at yanında bağlarsan, həmrəng olmaz, həmxasiyyət olar), baş əymək, rəng-ruy. Xeyli ərəb, fars sözləri sonralar xalq şeirinin dil materialına çevriləcək: ənbərin, huri, pəri, sərv, zülf, xət, ruy, muy, göftügu, qəmzə, gülzar, sərvi-rəvan. Klassik mükəmməl mübaliğələr rastlanır: gözəlin gözəlliyi qarşısında gülün xəcalətdən qızarması, gözəlin uca boyuna çinarın baş əyməsi. Heç kəsdə görünməmiş təşbeh: çəmənlikdə gəzən gözəlin uca boyu (sərvi-rəvanı) çəmənin fəzası (səması, göy qübbəsi). Ruhinin nəzirəsində bir sıra ifadələr, təşbehlər Həbibidən yox, məhz Füzulidən gəlir. Yəni Həbibi şeirinin dil-üslubca tarixləşməsində Füzuli nəzirəsinin xüsusi xidməti olub. Ümu- miyyətlə, müsəddəs və ona yazılmış nəzirələr klassik poeziya janrlarının dilcə xəlqiləşməsində böyük iş gördü. Bu, bütövlükdə Füzuli dilinin və deməli, Azərbaycan milli ədəbi dilinin etiraf olunması deməkdir. İkinci nəzirə XVI əsrin axırlarının, Füzulidən əlli il sonranın dilidir. Bu dil nümunələri göstərir ki, milli dilin əsas lüğət fondu və qrammatik quruluşundan ibarət olan Füzulinin dilinin milliliyi fasiləsiz olaraq xəlqiliyə doğru inkişaf edir. Füzuli XVI əsrin sonunu bu dillə başa vurardı: Kimünə olmış cahan
gələn lüğətdə sistem yeniləşməsi gedir: Ah kim, ol gün ki,
1 Рущи Баьдади. Диван. Мусабяйли Азадянин няшри. Бакы, Елм, 2005. 248
basdum aləmi-eşqə qədəm, Çıqdı istiqbalümə dərdü bəlavü rəncü ğəm. İrdi bir halət baŋa kim, kəndümi bildim o dəm (Ruhi Bağdadi). Burada təsəvvüf leksikonu Füzuli möhürü ilə gəlir. «Ya rəb, bəlayi-eşq ilə qıl aşina məni» müqabilində dərdin-bəlanın-əziyyətin-qəmin istiqbala çıxmasından söz gedir – «qarşılamaq» yerində «istiqbala çıxmaq» neolo- gizmdir. Şair təsəvvüfün dayaq hökmünü verir: İrdi bir halət baŋa kim, kəndümi bildim o dəm» - özünü bilmək, dərk etmək Tanrıya qovuşmağa hazır olmaq deməkdir. Füzulinin fəlsəfəsi öz leksikonu ilə verilir. Füzuli deyirdi: «Vəfa hər kimsədən kim istədim, andan cəfa gördüm», ya «Yar qılmazsa baŋa cövrü cəfadən ğeyri, Bən ana eyləməzəm mehrü vəfadan ğeyri». Onun yetirməsi əlli il sonra yazır: «Dustlığ hər kimə etdüm, etdi düşmənluğ baŋa, Cövri-ğeyr etdükcə, bən ərzi-vəfa etdüm ana». Bu lüğət uyğunluğu Füzuli sənətinin təkrarı deyil, Füzulinin formalaşdırdığı milli ədəbi dilin lüğət tərkibinin davam etməsi, işlənməsi deməkdir (Sahib, Qövsi Təbrizilərin dilində də görünəcəkdir). Ruhi Bağdadinin dili o dərəcədə Füzuli dilinin varisidir ki, hər ikisinin divanının ilk qəzəlinin birinci misrası ərəbcə verilir və məzmunca da uyğundur. Füzulidə: «Qəd ənarəl – eşqü lil – üşşaqu minhacəl hüda (Eşq aşiqlər üçün hidayət yolunu işıqlandırdı); Ruhidə: «Qəd bəda min əksi-kasil-eşqi-ənvaril-hüda» (Eşq badəsinin əksindən daha hidayət işıqları göründü). Həmin dil mənzərəsi bu nümunələrdə də görünür: - Lə’lüŋi sun xəstənə, - dedim, dedi: - Xəstəyi-eşq olana yoqdır əlac; - Varmudır mislün? – desəm, dersən: Bütin dünyada yoq! – Bivəfasən, - söyləsəm, dersən ki: - Dünya böylədür – müsəddəsdəki dialoq bu adiliyə qədər sadələşib; Məst olıb gül-gül açılmuşsan, bu fəttanluğ nədir?; O ğönçə bir qədəh içsə, cəmalı gül-gül olır, Gül cəmalı hər kim görirsə, bülbül olır – gül-gül açılmaq, gül-gül olmaq, bülbül olmaq ifadələri həm danışıqdan, həm folklor şeirinin dilindən gəlir. Bu da həmin dilin aforizmidir: Şahi-əzəl gah bizi üryan edər, Gəh siyirür, geyirür gah əba (Ruhi Bağdadi). Nümunələrdəki irmək, sunmaq, kəndi kimi sonra arxaikləşəcək sözlərin əsrin sonunda da fəallığı XVI yüz il ədəbi dilinin lüğət mənzərəsinin bütövlüyüdür. 249
3.1. Bu zaman Qazi Bürhanəddindən gələn faydalı bir ənənə davam edir və qiymətli bəhrə verir: dövlət xadimi ana dilində şeir yazır. Bu işin faydası yalnız o deyil ki, dövlət başçısı bədii yaradıcılıqla məşğul olduğundan onda humanist meyillər yaranır, müəyyən dərəcəyə qədər demokratizm aşkar olur. İşin başqa tərəfləri də var: 1) ana dilində yazan sənətkarlar himayə olunurlar; 2) hökmdarın ana dilində yazdığını görən şairlər Azər- baycan dilində yazmağa xüsusi cəhd göstərirlər. Belə bir imkan Azərbaycan dilli poeziyanın auditoriyasını böyüdür. Azərbaycan dili əvvəllər saraya pəncərədən —bacadan süzülürdüsə, indi geniş qapıdan daxil olur. XV əsrdə belə bir tarixi һadisə qaraqoyunlu һakimi Mirzə Caһanşaһın adı ilə bağlıdır. O, «Həqiqi» təxəllüsü ilə şeirlər yazmış və Azərbaycan dilində «Divan» bağlamışdır. Həqiqi dil və uslubuna görə, Nəsimi ənənəsini davam etdirir. Onun dili һürufiliyin söz-terminləri və ifadələri ilə zəngindir. Nəsiminin beyt və ifadələri, qafiyə və rədifləri Həqiqi dilində aşkar izlər salmışdır. Hətta һər iki şairin «Divan»ında «Boyundur sidrəvü tuba, dodağın abi-heyvandır» mətləli qəzəl var ki, bu uyğunluq, dərəcəsinə görə, adi nəzirə ölçüsünə sığışmır. Həqiqidəki bu beytlər artıqdır. Cəmaluŋ pərtövü nuri münəvvər qıldı afaqı, Dоdağuŋ abi-һeyvanı saçuŋ zillündə pünhandur. Vüsaluŋ һəsrəti-narı məni yaxdı fərağuŋda. Nə mahiyyətsən, ey can kim, cəmaluŋ huri-rizvandur. Nəsimidəki bu beyt də Həqiqidə yoxdur: Xətüŋ ümmül-kitabıdir bəyani- ə sli-tovhidüŋ Hürufi lövhi—məhfuzin musəvvər Ģərhi- fərqədandur. Hər iki şairdə qalan on misrada müvafiq olaraq ancaq bu dörd söz və möhür beytlərdəki Nəsimi və Həqiqi imzaları fərqlidir: Nəsimidə: Nazil, bilənlər, məĢriqüŋ Ģəkli, həqiqətdir. Həqiqidə: Mənzil, deyənlər, məĢriqə zülfiŋ, hidayətdir. (müq. et: Nəsimi - Əsərləri, 3 cilldə, 2-ci cild, «Elm», nəşr., Bakı, 1973, səh. 498; Həqiqi - Şeirlər. «Hayastan» nəşr. İrяvan, 1966, səh. 38). Təsadüfi deyil ki, Həqiqi öz böyük ideya və sənət müəllimini altuna bənzədir: Nəsimi matəmündən çak olubdur sineyi-zarum, Bütün dunya və
250
Ģ afiha neçün bəs batmamıĢ yasə? Qəzadən bir sapand daĢı bir altun kasəni qırsa, Nə artar qiyməti daĢuŋ, nə qiymətdən duĢər kasə. Bu, şairin bütövlükdə Nəsimiyə, o cümlədən onun sənət dilinə münasibətidir. Həqiqi dilində izafət tərkibləri boldur. Onun dilində Ģö vqi-eĢq, Ģəm‗i-rüxsar, çeĢmeyi- heyvan, qəmi-hiçr, dami-bəla və s. kimi sadə izafətlərlə yanaşı , vəzzuha-vəlleyl, əhli-tovhid, müshəfi-xəttürüx, leylətül- ə sra, yöhyül-izam, sidrətül-cinan, ayeyi-səbqülməsa və s. kimi qeyri-kütləvi izafətlər də işlənir ki, bunlar da, ümumən, təriqət anlayışları ilə bağlıdır. Onun dilində xəlqi ifadə tərzi, aydın obraz tez-tez nəzəri cəlb edir: Ol rüxüŋ
, Ģəm‗ünə çün canumi pərvanə dedüm. YaqĢı yandurdi məni atəĢi-hicranə, dedüm. Yaxud: Zülfiŋdən ayru dami-bəlayə bəla demən. Ol damə mən mənüm kimi bir mübtəla demən. Az da olsa, Həqiqi dilinin öz aforizmləri vardır: Könlınüŋ ayinəsün saf eylə, nəfsünə arif ol. Olma həris dünyanuŋ gənc ilə mülkü maluna; DuĢmənüŋ dəf‗inə çarə cənk olur, Ğeyr ölən ərlik yоlunda ləng olur. Yar ilə gerçək ölən həmrəng olur. Cahilün ə qli bu fəhmə dəng olur. Bu hikmət-tövsiyələrdə şairin hökmdar obrazı canlanır. Qiymətli yaradıcılığı ilə yanaşı və ondan da gərəkli xidməti o idi ki, Nəsiminin xalq dili zənginliklərinə söykənərək yaratdığı ana dilli sənət üçün Həqiqi öz hakimiyyət səlahiyyəti ilə saray keçidində yaşıl işıq yandırdı. Bu işıq ana dilində yazıb-yaradanlara yol açırdı. 3. 2. Bu proses səfəvilər dövründə daha da güclənir və nəhayət, Şah İsmayıl Xətainin vaxtında istənilən bəhrəsini verir: Azərbaycan dili dövlət dili kimi rəsmiləşir. Azərbaycan dili nəinki sarayda danışıq-ünsiyyət vasitəsi kimi işlənir, eyni zamanda dövlətlərarası yazışmalar bu dildə aparılır. Doğrudur, dövlət dili kimi farsca da fəaliyyət göstərir, lakin Azərbaycan dili «nəticədə səfəvilər dövlətində saray və ordu dili olaraq qaldı» (V.V.Bartold). Səfəvi dövlətində farsların hakimlərinə saraydan göndərilən fərmanlar farsca,
azərbaycanlı hakimlərə göndərilənlər isə azərbaycanca yazılırdı. Hətta rəsmi fərmanların başlığında «hökm» əvəzinə «sözümüz» yazılırdı. Şah İsmayıl Polşa, Roma, Macarıstan, Almaniya ilə danışıqlarda farsca ilə yanaşı, 251
azərbaycanca yazışmadan da istifadə etmişdir. Dövlətlərarası azərbaycanca yazışma Şah İsmayılın oğlu I Şah Təhmasib zamanında da davam etmişdir. Avropa səyyahları da təsdiq edirlər ki, rütbə sahiblərinin evlərində də kişilər və qadınlar yalnız azərbaycanca danışırlar. Dövlət – divanxana və hərb terminləri kimi Azərbaycan-türk dili sözləri işlənir (rəsmi məktublar və terminlər haqqında konkret bilik və məlumat üçün «Rəsmi üslub» və «Elmi üslub» bəhslərinə baxın). Şah İsmayılın Azərbaycan dilinə belə doğma münasibəti onun mərkəzləşmiş Azərbaycan dövləti yaratmaq siyasəti ilə bağlı idi. Bu işdə ona, şübhəsiz, şairliyi də kömək edirdi: fitrətən sözü, dili duymaq qabiliyyəti onun diqqətini Azərbaycan dilinin gözəllik və zənginliyinə yönəldir, onu bu dilə heyran qoyur, bu dili ona sevdirir. Xətainin hökmdarlıq və şairlik istedadının vəhdəti Azərbaycan dilinin xoşbəxtliyi ilə nəticələnir. Yüklə 4,2 Mb. Dostları ilə paylaş:
|