Тофиг щаъыйев
Yüklə 4,2 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
lal-dilsiz və lal; qulınc-xəstəlik adı; ovmac-xörək adı; kutlu- qutlu, boğaz-çevi və s. Lüğətdə əksərən sırf farsca sözlər əsl türkcə sözlərlə çevrilir: xab-uyqu; sipər-qalqan; zənbur-arı; sərvər-ulu; jənqar-
Bir sıra hallarda ərəb, fars sözlərinin türkcə qarşılığı olaraq məhz ərəbcə və farsca sözlər verilir: tərsa-kafər; bəxt-
(ancaq klassik şeirimizin dilində ər [«əgər»in müxtəsər tələffüzü] bağlayıcısı da işlənir); xuda-Allah; gəncinə-xəzinə;
Lüğətin əsasında XIII-XIV əsrlər Azərbaycan türkcəsinin söz yaradıcılığı, düzəltmə və mürəkkəb sözləri haqqında təsəvvür almaq olar: dəvəçi (şotorban), ətməkçi (çörəkçi), taraqlıq (şamdan), bilici (dana), süpürgə (çərub), eşidici
1 Щиндушащ Нахчывани. Яс-сищащ ял-яъямиййя (эириш, елми-тянгиди мятн, ялавя сюзлцк фил.елм.намизядляри Ъ.Я.Садыгова вя Т.Я.Ялясэярованындыр), Бакы, 1993, с.10. 192
(şinəva), pərvərdigar (bəsləyici), dördayaqlı ( çəharpa), çəribaşı (sərləşgər), tonqoyucaq (camadan), üçtərəflü (sesu). Tərcümədə sözlərin sinonim qarşılıqları ilə verilməsinə tez- tez rast gəlmək olar: fərzan-elm və hikmət; lal-dilsiz və lal; buriya-saz və qamış… Diqqət çəkən bir haldır ki, farsca sözün türkcə qarşılığı kimi Avropa (yunan) sözü göstərilir: ahənrüba-maqnitis. Bir çox hallarda tərcümə vahidləri kimi nominativ şəkildə sözlər yox, qrammatik formalar, prediktativlər, söz birləşmələri qarşılaşdırılır: əz an şoma – sizin; əz an ma – bizim; inca – bunda; anca – anda; əz inəst – bundandır; nikəst – iyidir; həst –vardır, koca – qanda, çera – neçin… Məsələn, ma – biz, şoma –siz eyni zamanda mara – bizə, məra – baŋa, şomara – sizə… Bu cəhət onunla bağlıdır ki, lüğət birbaşa dil öyrənmək, tədris məqsədini izləmişdir. Tarixi fonetika baxımından gərəkli faktlar var. Məlumdur ki, şeir dilində yeddi, səkkiz * sayları ortada bəzən bir, bəzən iki samitlə yazılır. Ancaq lüğətdə bu sözlər təşdid işarəsilə verilir:
یّذی
(yeddi),
سّكس (səkkiz). Deməli, onların fonetikası lüğətdəkidir, şeirdə vəznin tələbi ilə samit təkqat işlənir. Yaxud farsca işan (onlar) əvəzliyi lüğətdə zəmmə ilə yazılır: رهْوٌا(onlar). Halbuki bu əvəzlik həmin dövrün mətnlərində
danışıq dilinin faktıdır. Ruz sözü gündüz kimi çevrilir, halbuki bədii mətnlərdə gün işləkdir – deməli, danışıq dilində belədir. Alınma sözlərin qarşılığı baxımından maraqlı nümunələrə rast gəlmək olur. Məsələn, bu gün dilimizdə işlənən və lüğət tərkibində sabitləşmiş fars dilinə məxsus saxtakar sözünün qarşılığı kimi lüğətdə işdüzüci işlənmişdir – türkcə gözəl söz yaradıcılığıdır. Lüğətdən nümunə: (avəridən)
نذیرَا متی
کمرُتک َ ک
(yetmək və götürmək); كمىص (sınmaq) –
هتسکش (şikəstən); کمرُند (dəlür- mək) - (aşüftən) هتفشآ; ( (behtər)
رتٍب – (yekərək) ْکَرکی; قُچ (çoq) – رايسب (besyar); (qucmaq)
كمجُل – (ağüşidən) نذيشُغآ ;
* زُمط (тогуз) сюзцндя тяşдид гойулмамасы катиб хятасы олмалыдыр. 193
كمرُترآ(arturmaq) –
نذيواسفا (əfzanidən); کمند (diləmək) –
هتساُخ
(xastən);
كممنال (qalqmaq) – هتسخ (xəstən); (güldürmək) کمرذهک – (xəndanidən) نذيواذىخ; (gülmək) کمهک – (xəndidən)
نذیذىخ . «Lüğət» ancaq söz məcmusu kimi qalmır, onda dilimizin tarixi fonetika, morfologiya, leksika və frazeologiyasına aid xeyli qiymətli material vardır. Buradakı sözlər məhz XIII-XIV əsrlər Azərbaycan dilinin fonetik cildindədir: yucaltmaq, yudmaq, toğramaq, tondurmaq, dəprənmək, arturmaq, sığdırmaq, yuqarı, qomaq və s.
Morfonoloji xüsusiyyət: ıslamaq (islatmaq), orturmaq (oturmaq). Morfoloji quruluşa aid: yoğruğurmaq, oyarmaq,
və s.
, «Lüğət»in müəyyən sözləri müasir dilimiz üçün arxaikdir: dinləndirmək (istirahət etdirmək), dinlənmək (dincəlmək), yəltəmək (həvəsə gətirmək), yarlığanmaq (bağışlanmaq), ilətmək (aparmaq), dəpmək ((ayaqlamaq), yelmək (yortmaq), yeldirmək (yortdurmaq), uçmaq (cənnət-behişt), qaftan (geyim-qəba). Bəzi sözlər leksik vahid kimi «Lüğət»də də, bugünkü dildə də var, ancaq müxtəlif mənalarda işlənir.
Ya tarixən bu sözlər omonim olub, sonra omonimlikdən təcrid olunub, ya tarixən mənasını dəyişib–semantik arxaizmə çevrilib, yaxud
mənasında daralma və ya genişlənmə baş verib: saçmaq (səpmək); tapmaq (səcdə etmək), qaldırmaq (kökünü kəsmək. Bu gün «aradan qaldırmaq» idiomunda qalır), bağlanmaq
(özünü saxlamaq), dərmək (qalib gəlmək) və s. «Lüğət»dəki bir sıra sözlər etimoloji mülahizələrə kömək edir: uzmaq (uzanmaq), köymək (yanmaq. İndi: göynəmək), ilmək (hörmək. İndi: ilmə, ilgək), yıldırmaq, yalınlanmaq
(parıldatmaq, yandırmaq. İlıq/yılıq, alov/yalov sözlərini müqayisə et), çizmək (cızmaq, xətt çəkmək. Çız, çızıq sözləri ilə müqayisə et), ərikmək (toxtamaq. Ərinmək sözünü yada sal), qonmaq (istirahət üçün dayanmaq, düşmək. Qonaq sözü ilə müqayisə et) və s.
Burada yalnız kitab sözləri deyil, çox koloritli danışıq söz – ifadələri vardır. Bu sözlərin əksəriyyəti bugünkü dilimizdə də qalır:
yaraqlamaq (hazırlamaq); yaraqlanmaq (hazırlaşmaq. 194
Xalq danışıq dilindəki iraqlamaq sözu də bunlarla eyni kökdəndir), gərək olmaq (yaramaq), boğazlamaq, tasalanmaq (əhvalı pozulmaq), duncuqmaq (tıncıqmaq), yağlı olmaq (bol olmaq), gö z(ü) yaşarmaq, satun almaq və s. Görünür, koloritli ana dili sözünü axtarmaq, işlətmək zərurətini heç kəs leksikoqraf və tərcüməçi qədər duya bilmir. «Lüğət»in idiomları, ümumən, indi də işlənir: hörmətli
(qurutmaq üçün üzümü düzmək) və s. Ancaq qiymətli cəhətlərdəndir ki, burada tarixi idiomatikamızdan xeyli nümunəyə rast gəlirik: bəhayə dəgmək
(layiq olmaq), can tartmaq (can vermək), tışra gəlmək (ötürmək, yola salmaq), çıqa gəlmək (görünmək), uru turmaq (qalxmaq, sıçramaq), taşı quyu toldurmaq, püzəvəng dutulmaq (ağzı tutulmaq), arzu ilətmək (həsrətində olmaq), ağıza nəsanə saçmaq (ağzı yummaq), sığınca sanmaq (ümid etmək, bel bağlamaq), ögüt dutmaq (məsləhət almaq), tasa dutmaq (kədərlənmək), yəncur sığmaq (suyunu çıxarmaq), tay bəlinləmək (day öyrətmək), təfərrüc birlə gəzmək (əylənmək), ayaq ilə basmaq (tapdamaq) və s. Alınma sözlərlə əlaqədar dilimizdə müşahidə olunan bir prosesi göstərmək üçün də «Lüğət» müəyyən imkan verir: ərəb və fars sözlərindən feil yaratmaq üçün etmək, olmaq, qılmaq köməkçi feilləri əsas yer tutur. Bu, mahiyyət etibarilə aqlütinatizmi pozur, analitizmə meydan açır. «Lüğət» materialında iki meyl müşahidə olunur: 1. Aqlütinatizmin saxlanması – dəlürmək (dəli olmaq), xorlamaq (xor baxmaq),
(xəbər almaq), tapmaq (səcdə etmək) və s. 2.Analitizmə meyl – axır olmaq (qurtarmaq), kahil olmaq (tənbəlləşmək), əndişə etmək (düşünmək), qəsd eyləmək (hazırlaşmaq, niyyətlənmək), qəbul eyləmək (almaq, götürmək), tamam eyləmək (qurtarmaq, bitirmək), üzr eyləmək (bağışlamaq), əpsəm olmaq (susmaq), qurbağa etmək (quruldamaq, səs salmaq), təfərrüç eyləmək (əylənmək),
(bükülmək), cənk etmək (vuruşmaq) və s. Bunlardan qurbağa etmək və bükülüş olmaqdan başqa qalanlarında ad komponenti ərəb və fars sözləridir.
195
«Lüğət» fars dili omonimlərini də gözəl əks etdirir: axtən—qılıc çəkmək və çapınmaq və çalmaq; ahixtən –
tartmaq və qəsd eyləmək: bəsudən — dəgmək və dutmaq və batmaq; taftən – bükmək və qazmaq və döndərmək və doğmaq; xastən – zəhmlü və xəstə eyləmək və uru turmaq və s. (belə misallar hətta sintaksis haqqında da məlumat verir: və bağlayıcılı alınma konstruksiya). Bu lüğətlər təsdiq edir ki, bunlar ərəb və fars dillərinin öyrənilməsi ilə, tədris prosesi ilə əlaqədar yaranıb. Bu o deməkdir ki, Azərbaycan dili hələ XIII-XIV əsrlərdən şəhərə yol tapmışdı, o, mədrəsə və təkyələrdə işlənirdi. Orduda bu dildə danışılırdı, deməli, onun sarayda da varlığını gümam etmək olar. 3. Seyid Əhməd Cəmaləddin İbn Mühənna. Hilyətül-insan və həlbətül-lisan (İnsan bəzəyi və dilin sahəsi). Adı və müəllifi göstərilməyən beş nüsxəsi əsasında bu əsəri ilk dəfə rus türkoloqu Platon M.Melioranski «Ərəb filoloqu türk dili haqqında» 1 adı ilə nəşr etmişdir. İlk nüsxə Oksfordun Bodleyan kitabxanasında «Fars, türk və moğol dillərindən tərcümə kitabı» («Kitabi-tərcümani-farsi və türki və moğoli») adı ilə qeydə alınmış və P.Meliorenski də əsəri həmin adla tanıtmışdır. Xeyli sonra İstanbulun «Müzeyi-Humayun» kitabxanasında əsərin altıncı nüs-xəsi tapılmışdır. Bu nüsxədə həm müəllifin, həm də kitabın adı var idi: Seyid Cəmaləddin
bn Mühənna. Hilyətül-insan və həlbətül-lisan («İnsanın bəzəyi və dilin sahəsi»). Əsəri bu ünvanla ilk dəfə muzeyin direktoru Xəlil bəy 1909-cu ildə İstanbulda çıxan «Türk dərnəyi» adlı məcmuənin birinci nömrəsindən başlayaraq bir neçə dəfəyə əlavə kimi çap etdirir. Ancaq bu çap şərqşünasların diqqətini çəkmir. 192l-ci ildə Kilisli müəllim Əhməd Rüfət Bilgə əsəri kitab halında nəşr edir və bununla əsər türkoloji ictimaiyyətin fəal şəkildə diqqətini çəkməyə başlayır.
1 П.М.Мелиоранский. Араб-филолог о турецком языке. Санкт-Петербург. 1900. 196
Əsəri ilk dəfə nəşr etdirən P.Melioranski demişdir: «Bu əsər ehtimal ki, XIV əsrdən gec olmayaraq, hətta ola bilsin ki, XIII əsrin sonlarında hülakilər dövründə şimali-qərbi İranda (Güney Azərbaycanın Urmi ətrafı nəzərdə tutulur. - T.H.) yazılmışdır». 1 Melioranski əsərin dil materialına və lüğət müəllifinin etdiyi konkret işarələrə söykənərək öz fikrini kifayət qədər inandırıcı əsaslandırır. Əsərdə fars, türk, monqol dilləri əhatə olunur. Deməli, bu əsər həmin üç dilin mövcudluğu şəraitində yaradıla bilərdi. Bu mənada, türk dili Misir-məmlük səltənətində də, İspaniyada da, başqa coğrafiyalarda da tarix yaşayıb. Ancaq o yerlərdə monqol dili işlənməyib. P.Melioranski tarixi əsasla deyir ki, bu əsər nə Misirdə, nə Kiçik Asiyada, nə Avropa Türkiyəsin-də, nə də orta əsrlər İspaniyasında yarana bilərdi, çünki o ölkələrdə heç vaxt monqol dinastiyaları olmayıb. Bu lüğət bilavasitə tədris üçün yazılıb, bir halda ki, həmin məntəqələrdə monqol dilinin öyrənilməsinə ehtiyac olmayıb, təbii, o yerdə monqol lüğəti yarana bilməzdi. Bu dillərin Türküstanda, Orta Asiyada paralel işləndiyi dövrlər olub. Ancaq bu məkanı lüğətin müəllifi özü rədd edir. Belə ki, müəllif dəfələrlə «Türküstan türkləri və bizim ölkənin türkləri», «türkmənlər və bizim türklər» deyə müqayisələr aparır, şəkilçilərin orada və burada, tələffüzlərin orada və burada müxtəlif olduğunu göstərir. Deməli, bu əsər Orta Asiyada və Çin Türküstanında da meydana çıxa bilməzdi (Türküstan dedikdə Altay, Çin Uyğurustanı da daxil olmaqla, Xəzərlə Çin arası türk coğrafiyası nəzərdə tutulur). Nəhayət, P.Melioranski deyir: «... hər halda elə hadisələr var ki, əsərin indiki Azərbaycanda meydana gəlmiş olduğunu hesab etməyə hüquq verir. Elə hadisə yoxdur ki, mənim hesabımı qeyri-mümkün etsin» 2 .
P.Melioranski əsərin fonetika və morfologiyasını təhlil edərkən yeri gəldikcə bilavasitə məhz Azərbaycan türkcəsi ilə
1 П.М.Мелиоранский. Араб-филолог о турецком языке. Санкт-Петербург. 1900, с.16. 2 Orada, s.18. 197
bağlanan məqamları vurğulayır. Bu dil faktları onun tarixi coğrafiya ilə bağlı
fakt-mülahizələrini bir
daha möhkəmləndirir. Lüğət müəllifi dillərin daha zəngin dillərdən söz almasını adi qanunauyğunluq saydığı yerdə gürcü və erməni dillərinin yunancadan söz almalarını xatırladır. Melioranski göstərir ki, bu dillər Azərbaycan türkcəsi ilə qonşu olduğu üçün lüğət müəllifi məhz qonşu dillərə fakt kimi müraciət etmişdir. Bu fakt da Melioranskinin nəzərindən qaçmır ki, lüğət müəllifinin qeydinə görə onun yaşadığı ölkə bir monqol nəslinin hakimiyyəti altındadır. Başqa yerdə isə müəllif «bunların» (monqolların) türklərin himayəsində yaşadıqlarını söyləyir. Bu, monqol ordusunda türklərin çoxluğu, aparıcı mövqe tutması ilə izah oluna bilər - məsələ burasındadır ki, monqolların fəthində türklər həmişə əsas rol oynayıblar; çingizilərin ordusunda çox vaxt türklər xalis monqollardan sayca üstün olublar. Hələ bu azdır, monqol ordusunda sərkərdələr, divanda vəzirlər, xəzinədarlar, katiblər türklərdən olurdular; monqol xan ailələri nəsil-nəsil türkləşirdilər. Həmin tarixi şərait, həmin monqol-türk müna- sibətləri Hülakinin Azərbaycanda hakim olduğu dövrdə burada da var idi. Məhz hülakilərin zamanında Azərbaycanda türk, fars və monqol dilləri əməli şəkildə işlənirdi (ərəbcənin elm dili və dövlət səviyyəsində işlənməsi də öz yerində - təsadüfi deyil ki, bu əsər məhz ərəb dilində yazılıb, görünür, ərəbcə elm dili kimi bu üç dili əlaqələndirir, ünsiyyətə gətirirmiş). Məhz indiki Azərbaycanda, daha dəqiq desək, Güney Azərbaycanda bu üç dil birləşirdi. Məhz burada farslar farsca, həm də türkcə və türklər türkcə, həm də farsca danışırdılar. Hülakilər dövrü Azərbaycanında dövlət səviyyəsində dil mənzərəsi belə idi: elxanilər ordusunun əsas hissəsi və inzibati ünvanlar türkcəni işlədirdilər; elxanilərin özləri, ətrafları, saray və ordunun monqollardan ibarət hissəsi monqolca danışırdılar (adətən ordunun belə bölmələrində komandanlar Çingiz xan nəslindən olurdular). Nümunələri qalmayıbsa da, hesab olunur ki, o zaman Azərbaycanda monqol dilində ədəbiyat da olmuşdur. Bu lüğətin tədris məqsədi ilə yazılmış olması da bu fikrə bir dəstəkdir. Yəni 198
ölkədə monqol dilini öyrənən geniş auditoriya olmuşdur, yalnız rəsmi dövlət qulluğu xatirinə inzibatçılar yox, həm də ədəbiyyatla maraqlanan ziyalılar və ziyalı ailələri də bu dili öyrənməyə həvəs göstərmişlər. Beləliklə, bu üçdilli lüğət məhz hülakilər dövründə və məhz həmin coğrafiyada yarana bilərdi. P.Melioranskinin bu fikri 6-cı nüsxənin Rüfət Bilgə nəşrinə qədər yeganə mövqe kimi qalırdı. Rüfət Bilgənin İstanbul nəşri ilə tanış olan S.Y.Malov lüğətin Türküstan türkcəsində, hətta daha konkret olaraq uyğur dili materialı əsasında yazıldığını iddia etdi 1 . Doğrudan da, lüğətdə Türküstan türkcəsi var, bunu Melioranski özü qeyd edir: «... bizim müəllif tərəfindən qlossariyə yalnız «yerli» sözlər yox, həm də «türküstanca» sözlər daxil edilmişdir ki, bu da qlossarinin məzmununun qarışıq xarakterdə olduğu ilə aydınlaşır» 2 . Lüğətin «qarışıq xarakteri» iki səbəblə bağlı olmalıdır: 1. Müqayisə məqsədi daşımışdır - lüğət müəllifi Qərb türkcəsindəki, daha dəqiqi isə Azərbaycan türkcəsindəki hansı faktı isə aydınlaşdırmaq üçün müqayisə məqsədi ilə Türküstan türkcəsinə müraciət etmişdir; bura örnəyinin spesifikası qabarıq nəzərə çarpsın deyə, «ora» örnəyini onun qarşısına çıxarmışdır. 2. «Lüğət» qərb türkcəsini, «bura» türkcəsini əsas tutsa da, o, tədris vəsaiti idi. Belə tədris vəsaiti öz zamanı üçün dərslik işini görürdü. Və təbii ki, belə mükəmməl «dərslik» türk dərsliklərinin nadir fakt olduğu bir epoxada konkret coğrafiya ilə məhdudlaşa bilməzdi - ondan müxtəlif türk ölkələrində istifadə olunmalı idi. Əsər müxtəlif türk coğrafiyalarında istifadə üçün iki baxımdan yararlı idi: a) türkcələr leksik-qrammatik baxımdan yaxın olduqlarından onun lüğətindən az və ya çox dərəcədə hər yerdə istifadə oluna bilərdi. b) bu əsərdən sadəcə bir örnək kimi, model kimi
1 С.Е.Малов. Ибн-Муханна о турецком языке. ЗВК. Л., 1928, т. ЫЫЫ. вып.2, с.247. 2 П.М.Мелиоранский. Араб-филолог…., с.20. 199
istifadə oluna bilərdi; yəni «ora» türkcəsini tədris edənlər «bura» türkcəsindən fonetik, leksik, morfoloji misal-nümu- nələrin yerinə «ora» türkcəsinin müvafıq faktlarını qoyardılar. Melioranski və İstanbul nəşrlərindəki lüğətin nisbəti də mənim dediklərimi dəstəkləyir. Belə ki: bəzi sözlər Melioranskidə var, İstanbul nəşrində yoxdur və əksinə. İstanbul nəşrində olub, Melioranskidə olmayanlar, bir qayda olaraq, ümumən Türküstan türkcəsinə məxsusdur. Və bu da diqqəti çəkir ki, İstanbul nüsxəsinin sözlərində Türküstan fonetikası xüsusi yer tutur. Deməli, İstanbul nəşri Türküstan nüsxəsidir, yəni Türküstan katibinin köçürdüyü variantdır. Söz tutumuna görə də İstanbul nüsxəsi Melioranskidəki nüsxələrin ümumiləşdirilmiş nəşrindən böyükdür. Təbii, bu da «ora» türkcəsindən «ora» katibinin əlavələrinin hesabınadır. İbn Mühənna lüğəti üç hissədən ibarətdir: ərəbcə-farsca lüğət; ərəbcə-türkcə lüğət; ərəbcə-monqolca lüğət. Bunlardan hər biri iki hissədən təşkil olunur. 1. Öyrənilən dilin (fars, türk, monqol) fonetik, morfoloji, leksik-terminoloji təhlili - bu təhlil tədris prosesi üçün şərh xarakteri daşıyır. 2. Müvafıq dilin (fars, türk, monqol) lüğət tərkibinin qlossarisi - sözlərin ərəbcəyə tərcüməsi. Bizim üçün tədqiqat obyekti lüğətin ərəbcə-türkcə hissəsidir. Fonetika bəhsində türk səslərinin təbiətini, məxrəcini və tələffüzünü izah edir. Türkcədə olub, ərəb dilində olmayan səslərin tanıdılmasına xüsusi yer ayırır. Ərəb əlifbası ilə türk səslərinin ifadəsindəki problemlərin, ərəb hərfinin türk səsini olduğu kimi çatdırması üçün diakritik işarələrin tətbiqi üzərində dayanır. Morfologiya ilə bağlı bölmədə türk dilinin morfologiyası türkcəni öyrənənlərə məlumat şəklində getməyib, nəzəri təhlil səviyyəsinə qalxır. Yəni nəzəri dilçilik ölçüləri ilə dərslik metodikası birləşir. Əvvəl müəyyən kateqoriyalar haqqında (inkarlıq, növlər, zamanlar və s.) məlumat verilir, sonra hər şəkilçinin üstündə müfəssəl dayanılır - işlənmə yeri, qrammatik semantikası açılır. Bu, əsl metodikadır:
200
deduktivdən induktivə iş prinsipidir - ümumi nəzəri məlumatın ardınca dilin qrammatikası dəqiq öyrədilir. Seyid Cəmaləddin deyir ki, o, əsərini yazmaq üçün həm şifahi, həm də yazılı mənbələrdən istifadə etmişdir. Burada iki faktı görürük: müəllif canlı danışıq dilini nəzərə alır, yəni onun predmeti kitab dili deyil, öyrənənlərə kitab dili, şeir dili yox, canlı türk dili öyrədir, ikincisi, odur ki, bu canlı dil ədəbi dilin əsasında duran dialekt dilidir, normalı nitqidir. «Lüğət»in adındakı «dilin sahəsi» 1 anlayışı altında İbn Mühənna orta əsrlər Şərq filoloji düşüncəsi üçün tipik olan çoxmənalılıqdan istifadə edir: 1. Dilin fəaliyyət, işlənmə sahələri; 2. Dilin semantik sahələri. Və məlumdur ki, semantik sahə anlayışı müasir dünya dilçiliyinin modern və aktual tədqiqat sahələrindən biridir. Deməli, İbn Mühənna lüğəti öz timsalında dünya dilçiliyini bir neçə əsr qabaqlamışdır. Təsadüfi deyil ki, P.Melioranski bu lüğətin səviyyəsindən çıxış edərək söyləyir ki, XIV əsrin Şərq və türk dilçiliyi XIX əsrdən Avropada meydan çıxan tarixi müqayisəli dilçiliyə güzəştə getmir. Semantik sahə məzmunu lüğətin quruluşuna uyğundur. Belə ki, «Lüğət»in əvvəlində müəllif fonetik, morfoloji təhlildən sonra adları məna qruplarında birləşdirib 24 bölməyə, 24 məna sahəsinə ayırır. Məsələn, bu ardıcıllıqla gedir: İkinci hissənin birinci fəsli «Tanrı adları və ona uyğun söz1ər»,
ikinci fəsli «İnsan bədəninin üzvləri»..., altıncı fəsli «Sənət, peşə adları» - burada belə ardıcıllıq gözlənir: daşyonan alətləri, çəkməçi alətləri, əkinçilik alətləri, toxucıı alətləri və s. İyirmi ikinci fəsildə ilin zamanları, təqvim adları verilir; burada illərin adı göstərilir, məsələn, birinci il «Siçan ili», ikinci «İnək ili», on birinci «İt ili», on ikinci «Donuz ili». Beləcə gündəlikdə işlənən və bu dili bilmək üçün zəruri olan adlar qrup-qrup əhatə olunur. Hətta İbn Mühənna özü bu qeyd-şərti verir: elə vacib adlar seçiləcək ki, onları bilmədən, onları
1 Щялбят сюзц мейдан, йарыш (ъыдыр) мянасыны да билдирир. Бу щалда «щялбятцл-лисан» Ялишир Няваинин «Мцщакцмятцл-лцьятейн» (ики дилин бящси) ясяринин адына уйьун эялир – доьрудан да, бурада фарс, тцрк, монгол дилляринин эцъц нцмайиш етдирилир; бу дилляр, бир нюв, бящся эирирляр. Анъаг мязмунундан вя гурулушундан чыхыш едяряк лцьятин ады кими биринъи мянаны гябул етмяйи мцнасиб билдик.
201
mənimsəmədən istəyənlər türk dilini öyrənə bilməzlər. Deməli, bu «Lüğət» və hər bir lüğət ünsiyyəti quran sözləri birinci növbədə əhatə edir. «Lüğət»də türk mədəniyyət tarixi üçün maraqlı sözlər var. Melioranski nüsxəsində «til» (dil) sözünün mənalarından biri kimi «quş lələyinin ucu» verilir. Məlumdur ki, vaxtilə yazını quş lələyinin vasitəsilə yazıblar - hətta ruscada bu gün yazı vasitəsi metala «pero» (lələk) deyirlər. İndi bizim üçün burada maraqlı olan odur ki, həmin vasitəyə qədim türkcədə «dil» deyilib. Deməli, o zaman türkdə «şifahi dil» və «yazılı dil» və ya «yazı dili» anlayışları və qavrayışları olmuşdur - həmin yazı dilini gerçəkləşdirən vasitəyə - lələyin ucuna «dil» adı veriblər. «Lüğət»də diqqəti çəkən hadisələrdən biri aqlütinasiyanın fəallığıdır. «Lüğət»də aqlütinasiyanı yaradan şəkilçilər sonralar da işlənir, hətta bu gün də söz yaradıcılığında qalır. Ancaq sonralar həmin şəkildə və həmin mənada arxaikləşib. Bir neçə nümünə:
olmaq; otlamaq - otla müalicə etmək... Aqlütinasiya baxımından «Lüğət» Orxon - Yeniseyin morfologiyasına yaxındır. Ümumiyyətlə, lüğət dilimizin söz yaradıcılığını mükəmməl şəkildə ifadə edir. Yol sözündən həm ad (yoldaş), həm də feil
obyekti, bir şəxsi xilas etmək üçün verilən əvəz, qarşılıq, fidyə) sözü işlənir (yol+uğ). Bu hərbi strateji məzmunlu termindir. Həm
Məişət mədəniyyəti bu söz yaradıcılığında əks olunur. Alçuğ- gips; alçuğçi-gipsçi, gips hazırlayan; yonğac-rəndə; yignəlüğ-iynə qabı. Neft mənasında yer yağı mürəkkəb sözünə rast gəlinir. İndi və tarixən şəxs adı kimi işlənən Toğrul (toğ//doğ+rul) sözü ət yeyən, yırtıcı quş adıdır. Deməli, bu söz Aslan, Laçın semantik qəlibi ilə xüsusi ismə çevrilib. Arxaikləşmiş sözlərdə müasir şəkilçilər özünü göstərir: orunc-rüşvət; orunclamaq-rüşvət vermək; oruncaq-əmanət; oruncaqlamaq-əmanət vermək.
Türkcə şəkilçilərlə alınmalardan da yeni sözlər düzəldilir: zindan+çı (zindana baxan, zindan rəisi); zindan+lamaq (zindana, həbsə
202
almaq); ədəb+siz. Analitik yolla: ziyan qılmaq (ziyana salmaq, ziyan etmək). İki toponimə – lı şəkilçisi artırılır: bağdad+lı, abad+lı (İbn Mühənnanın doğulduğu yer sayılan Abad kəndi). Bilindiyi kimi, türkcədə f səsi ilə başlanan söz yoxdur. Burada italyanca fluri (qızıl pul, italyan pul vahidi) sözü əks olunur. Eləcə də türkcə r səsi ilə söz başlanmır. Lüğətdə bir ərəb sözü verilir: razı. Bəzi vahidlərdə sözün tarixi fonetikası oxunur: inckə-inci şəkli göstərir ki, incə (zərif) sözü tarixən inc+kə olub. Eyni ilə: yonca (bitki adı) – tarixən yonc+ğa. Yaxud altın (alt, alt tərəf) və altun (qızıl) yazılışlarından sözlərin morfoloji sifəti açılır: altın=alt+zərf düzəldən -ın şəkilçisi. Lüğətdə düşmək sözü müasir dilimizdəki kimi düşmək, enmək mənasındadır. Bu və onlarla belə nümunələr göstərir ki, lüğətdə məhz Azərbaycan oğuzcası əks olunur. «Lüğət»də xeyli söz var ki, müxtəlif fonetika ilə, ancaq eyni mənada verilir: Ada və Adağ (coğrafıya termini kimi), Ayaq və Adağ (bədən üzvü kimi), Varmaq (getmək) və Barmaq, Acı və Açuğ (dad bildirən söz kimi). Göründüyü kimi, birinci tərəf Azərbaycan türkcəsindədir. Onlarla belə nümunələr göstərmək olar. (Türküstan və Azərbaycan türklərinin lüğətdəki müvaziliyinə diqqət yetirin). Müasir dil baxımından sağraq (bardaq, qədəh), edgü /eygü (yaxşı), tamuq (cəhənnəm), tün (gecə), bitikçi (katib), yeng (paltarın qolu), yaş (cavan), simiz (yağlı, kök) kimi onlarla arxaizmlərlə yanaşı XIII əsr lüğətində yüzlərlə söz var ki, Azərbaycan türkcəsi üçün fonetika və mənası ilə heyrətləndirici dərəcədə bugüncədir: qarmaq, qarqış (etmək), qarın, qarışdırmaq, qazanc, qınanmaq, qonşu, qulac, qarışlamaq, qusmaq, öcəşmək, ödünc (borc), ummaq, yaxın (x səsi ilə), alqış, alın, acı, qablamaq, ağırlamaq (əzizləmək), anılmaq, biriktirmək, bit, çoğan (bitki), ertə, eşitdirmək, erkəc, qayış (toqqa), çin (doğru), eniş.... Eləcə də lüğətdə fonetikası, morfologiyası ilə leksik-semantik nümunələr bugünkü Azərbaycan sintaksisindədir: Filanı yerindən
gəlsin; Kimdir ol? («ol» forması tarixən Azərbaycan türkcəsində geniş ölçüdə işlənib)...
203
Məlum olur ki, İbn Mühənnanın istedadı təkcə konkret dil biliyində deyil. O, dil qanunlarını hətta müasir dilçilik səviy- yəsində qavramışdır. Məsələn, o, fars və türk dillərinin ərəbcədən, monqolun türkcədən, erməni və gürcülərin yunan dilindən söz almasını müşahidə edərək, belə ümumiləşdirir: bir dildə bir anlayıĢın adı olmayanda onu baĢqa, özündən zəngin bir dildən almaq vacib olur. Aydın olur ki, bu dövrdə yazılan lüğətlər yalnız sözlərin siyahısından və tərcüməsindən ibarət deyil, eyni zamanda fonetik və qrammatik təhlillərlə müşayiət olunur. Bu təhlillər öyrədilən dilin öyrənilməsini asanlaşdırmaq məqsədini izləmiş, mükəmməl öyrənmək üçün müqayisə etmək, tutuşdurmaq, bununla da şüurlu qavramaq şəraiti yaratmışdır.
|