Тофиг щаъыйев



Yüklə 4,2 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə14/42
tarix31.01.2017
ölçüsü4,2 Mb.
#7258
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   42

Çıxışlıq  hal:  Dartaram  həsrət  bilə  bağrımdın  odlu  ahlar 

(Kişvəri);  Ey  xoş  ol  aşiqi-şeyda,  bu  fəna  dünyadə  Eşq 



sevdasidin  özgə  sərü  saman  bilməz  (Əmani);  Taş  dələr  ahim 

oxu şəhdi-ləbüŋ  şövqindən (Füzuli);  

Məlum  hal  şəkilçilərinin  forması  ilə  müxtəlif  morfoloji 

mənalar  bildirilir.  Yönlük  yerlik  məqamında:  Köŋlüm  yar 

yoluna  yanasıdır  (Q.Bürh.);  Bu  ağzıma  gər  olaydı  yüz  dil, 

Bular  sifətiŋ  sözün  deyəydi  (Xətai).  Yerlik  yönlük 



məzmununda: Aydın sorayım, nə kişidir bu Kim, munda aqilli 

kimsə  gəlməz  (Xətai).  Qılmın  mana  ev  hekayətin  çoq—Dəxi 

mənim anda getməgim yoq (Füzuli).    

Əmr formasının I şəxsində -ım; -ayım, -ayın  /tək/, -alım, -

avuz,  -aq  /cəm/:  Gəlin  barı  bu  gün  söhbət  qılalım,  Məani 

kanının  dürrün  bulalım;  Ol  ucdan  mənzilə  irəməyəvüz

Ögümüz,  usumuz  dərəməyəvüz;  Əlin  öpüb  anınla  görüşəyim 

(«Dastani-Əhməd   Hərami»).  

Gələcək  zaman  şəkilçisi  -acaq,  -isər,  -ası:  Zülfü  ömrüm-

dürür  şükür  həqqə  kim,  Gəlincə  gedər  dəxi  uzanasıdır 



 

155 


(Q.Bürhanəddin),  Qopasıdır  qiyamət  güni,  ol  gün;  Qaçan 

tutan  olisər  axirətdə  ol  həqqə  (Nəsimi);  Çıxacaqdır  fələğə 

naləvü  zarum  bu  gecə  (Füzuli);  Dəxi  xansı  mərd  mərdanə 

meydana 


qədəm 

basacaqdur 

(«Şühədanamə»); 



şəxs 

şəkilçilərində  -əm  /m/  və  mən:  Ta  dikən  tolamayınca  bağçadə 

Bən anı balta ilə qırmamışmən;  Qalmışam mən xəstəvü bixab, 

dili-bimar  gəz  (Kişvəri);  Mahimi  gördim  ki,  yüzindən  niqab 

almış gedər (Xətai). 

Belə paralelliyə başqa morfoloji kateqoriyaların da göstə-

ricilərində  rast  gəlmək  olur  və  ümumiyyətlə,  bu  vəziyyət 

mərhələ  üçün  kütləvidir.  Ədəbi  dil  üçün  səciyyəvi  olan 

variantlılıq  bu  paralellərin  timsalında  aydın  görünür. 

Paralellik  müxtəlif  şərtlərlə  bağlıdır.  Aydın  olur  ki,  faktların 

müəyyən qismi canlı Azərbaycan dilinə məxsusdur. XIII-XVI 

yüzilliklərdə  yaşayan,  danışan  azərbaycanlıların  nitqidir.  Bir 

qismi  isə  ancaq  ədəbi  səviyyədə  işlənir.  Belə  faktlar 

formalaşmış  başqa  türkcələrdən,  xüsusilə  qeyri-oğuz  mənşəli 

Türküstan  türkcələrindən  alınmalarla  bağlıdır.  Canlı  yerli 

ünsiyyət  dilindən  kənara  çıxmalar,  başqa  türkcələrə  müraciət 

hansı vaxtlarda baş verir? 1. Xüsusilə ilk misaldan göründüyü 

kimi,  xalq  danışığındakından  o  vaxt  kənara  çıxılır  ki,  yerli 

variant  şeirin  poetexnik  ölçülərinə,  vəzn  tələbinə  sığışmır  - 

məsələn, eyni misrada həm - dürür həm də -dür: hökmüdürür 

və  fərmanıdır,  həmin  poetexnik  tələblər    və  –qə,    -ı  və  –nı 

şəkilçilərində  də  (həmçinin  sair  məqamlarda)  qalır:  məlum 

olduğu kimi əruz vəznində hecaların sayı yox (belə  olsa, -ə və 

-qə... fərqlənmir), səslərin ümumi balansı, hecaların açıq və ya 

qapalılığı  əsasdır.  Məsələn,  şəkilçinin  samitindən  asılı  olaraq 

müvafiq  sözlər  belə  hecalanır:  bül  +  bü+lün—bül-bül-nün,  

ö+zü+mə  -  ö+züm+qə,  bağ+rı+mı  –  bağ+rım+nı  və  s.  –  belə 

bölgülərin əruz vəznində rolu var. Təsadüfi deyil ki, Xətainin 

heca-vəznli  şeirlərinin  dilində - (bağrımnı) və

   

-qə (özümqə) 

şəkilçiləri  yoxdur.  Yaxud  yenə  yuxarıdakı  kimi  heca  tipinə 

təsirlə  bağlı  qonşu  misralardan  birində  yerlik  məzmunu  -a 

şəkilçisi  ilə  ifadə  olunduğu  halda,  başqalarında  -da  vasitəsilə 

verilir: Bu ağzıma gər olaydı yüz dil, Bir dilim əgər olaydı min 

dil  -  Bullar  sifətin  sözün  deyəydi,  Ollar  cəmi-eşqini  yeyəydi. 



 

156 


Hər  başda  həzar  başum  olsa,  hər    gözdə  həzar  yaşum  olsa—

Başları  yolında    oynadaydim,  Yaşları

saŋa  nisar  edəydim 



(Dəhnamə).  Yenə  eyni  prinsiplə:  -nə  (didənə)  və  -ğə  (didəğə) 

variantlar səs balansına görə fərqlənmədiyindən Kişvəridə -nə 

forması (Azərbaycan xalq dilindəki) işləkdir: Halbuki təsirlik 

halda -ni (əlimni) geniş fəaliyyətə malikdir.     

2.  Misallardan  bu  da  görünür  ki,  variantlar  üslublara, 

janrlara  və  şeir-nəsr  mətnlərinə  görə  də  diferensiallığın 

təzahürləridir.  Müşahidələr  və  araşdırmalar  göstərir  ki,  -alım 

daha  çox  şeir,  -avuz  isə  nəsr  dili  üçün  səciyyəvidir.  Məsələn, 

Füzulinin  ancaq  nəsrində  -avuz  formasına  təsadüf  olunur; 

yaxud  əmr  məzmunu  üçün  eyni  morfoloji  əlamət 

«Şühədanamə»də  çox  işləkdir

1

.  Gələcək  məzmunu  bildirmək 



üçün  -isər  Füzuli  dilində  son  dərəcə  seyrəlir

2

. O biri tərəfdən, 



həmin  zaman  kəsiyindəcə  bədii  dilin  folklor-danışlq 

təzahüründə, xüsusilə onun nəsr qolunda –acaq üstünləşir

3

 ki, 


bu  da  ədəbi-gəlmə  müqabilində  xalq  dili  formasının 

fəallaşmasına  dəlalət  edir.  Daha  bu,  ədəbi  dil  normasında 

zaman  irəliləyişi  ilə  bağlı  təkamül  deməkdir  –  XIII-XIV 

yüzilliklərlə  XV-XVI    yüzilliklər  arasında  yarımmərhələ 

səviyyəsində norma fərqləri yaranmasına gətirib çıxarır.   

Təmiz 


Azərbaycan 

dili 


bazasında 

maraqlı 


variantlaşmalardan  biri  bütöv  morfoloji  əlamətlə  (ədəbi 

təzahürlə) 

danışıq 

formasının 

(yarımçıq 

əlamətin) 

qarşılaşmasıdır:  ...  Mürğ  onda  həzar  oxur  zəbanı…  Kişnər 

çalağan  qulun  misalı…Qullar  günah  etsə,  şah  bağışlar... 



Sallam  ayağına  yüzlərimni...  Fərzəndinizi  mənə  bağışlan 

(Xətai);  Nola  zənbur  evinə  bənzəsə  beytül-həzənim;  Qəmzən 

sökə cismim, dələ bağrım, tökə qanım (Füzuli). Ədəbi dil üçün 

səciyyəvi  sayılan  tam  morfoloji  oxuyar,  kişnəyər,  salaram, 

                                                 

1

  Рящимов  М.  Азярбайъан  дилиндя  фе'л  шякилчиляринин  формалашмасы  тарихи.  Бакы, 



1965, с. 17-18; Ялизадя С

. Орта ясрlярдя Азярбайъан йазы дили.. Бакы, 1985, с. 50. 

2

 Мирзязадя Щ.



 Азярбайъан дилинин тарихи морфолоэийасы. Бакы, 1962, с. 252 

3

  Хялилов  Ш.



  Орта  яср  Азярбайъан  дилиндя  гяти  эяляъяк  заманын  -аъаг,  -яъяк 

яламяти щаггында.  АДУ-нун елми ясярляри (дил вя яд. сер.). 1979, № 3, с. 49-44; 

Ялизадя  С

. Орта ясрлярдя Азярбайъан йазы дили. с. 66. 

 


 

157 


bağışlayın,  nə  ola,  cismimi,  bağrımı,  qanımı  əlamətlərinin 

əvəzində  müvafiq  olaraq  danışıqdakı  oxur,  kişnər,  sallam, 



bağışlan,  nola,  cismim,  bağrım,  qanım  yarımçıq-ixtisar 

formalar  işlənmişdir.  Beləliklə,  poetexnik  tələblərə  görə  ədəbi 

variantdan  kənara  çıxanda  məhz  danışıqda  işlək  olan  forma 

seçilir və bədii nitqə danışıq təbiiliyi axır. Bu variantların tez-tez 

növbələşməsi  isə  vəziyyətin  məhz  şeirin  texniki  şərtlərindən  irəli 

gəldiyini  bir  daha  göstərir;  şərait  tələb  edəndə  variantlar 

müxtəlif  mətnlərdə  gəlir  -  belə:  Buynuzını  saldı  dağ  keçisi; 

Pərdəsün  açdı  çöhrədən  gül  (Xətai)  və  lazım  gələndə  ardıcıl 

misralarda

 işlənir – belə: Zülfün anıban çü cim yazdım, Ağzını

 

açanda mim yazdım (Xətai).   



Əmr  formasının  I  şəxs  cəmində  işlənib,  -avuz,  -alım 

variantlarının müqabilində çox az təsadüf olunan -ayın da danışıq 

təzahürüdür:

 Bir şəbxun ilə həlak edəyin, Hiddətindən cəhanı pak 



edəyin (Füzuli). Əmr formasının bu şəklinin bugünkü şivələrimizdə 

işləkliyi  onun  həmin  dövrlərdə  yazılı  dilə  məhz  gündəlik 

ünsiyyətdən  gəlmiş  olduğunu  göstərir.  I  şəxsin  cəmində  işlənən  -

gilən  şəkilçisi də eynən danışıq-dialekt  mənbəyindən gəlir (ədəbi -

gil müqabilində); Arif  isən, dünyanı sevməgilən, at ardına (Nəsimi). 

Təsadüfi  deyil  ki,  bu  formanı    mütəxəssislər  müasir  dialekt-

lərimizdəki  -ginən  ilə  müqayisə  edirlər.

2

  Həmin    şəkilçinin  canlı 



danışıq dilindən gəlməsi oradan da görünür ki, əvvəllər yazılı 

dildə  məhdud  işlənən  bu  forma  Azərbaycan  ədəbi  dilinin 

demokratikləşdiyi,  folklor-danışıq  nitq  təzahürünün  aparıcı 

olduğu  dövrdə  çox  fəallaşır:  Soruşsa  yar  ki,  bu  kimdəndir 

bizə? Söyləgilən, sizin divanədəndir (Vaqif).  

Müasir  ünsiyyətimiz  üçün  arxaikləşmiş  türk  mənşəli 

yüzlərlə  söz  həmin  dövr  ədəbi  dilimiz  üçün  fəaldır:  danla 

sabah,  tanıq  şahid,  damu  cəhənnəm,  uçmaq  çənnət,  yazı  çöl, 



duş  yuxu,  ayaq  badə,  sayru  xəstə,  əsən  sağlam,  əsrük  sərxoş, 

yeg yaxşı, dirilik həyat, kəndi öz, dün gecə, qat dəfə, qat yan, 

qatı  bərk,  möhkəm,  qutlu  mübarək,  yavlaq  çox,  yügüş  çox, 

dügəli  çox,  ikən  çox,  pitik  yazı,  məktub,  tutuq  pərdə,  us  ağıl, 

                                                 

1

 Мирзязадя Щ. Эюстярилян ясяри, с. 231.  



2

 Рящимов М. Эюстярилян ясяри, с. 63.  



 

158 


çələb allah, çətik pişik, bay varlı, xoşbəxt, bayıq doğru, gerçək, 

qaqı  acıqlan,  din  sakit,  alp  igid,  cilasun  igid,  tuğ  bayraq, 

sancaq  bayraq,  çəri

  qoşun,  çərik  əsgər,  tana  sırğa,  baqır  mis, 



bən xal, tilbə dəli, dərnək yığnaq, yavuz  pis, yeq şeytan, yond 

at,  utlu  həyalı,  şülən  kef  məclisi,  qonaqlıq,  könlüalçaq  sadə, 

təvazökar, çöz aç, ulaş çat, tünə gecələ, ir çat, yetiş, ilət yetir, 

çatdır,  cizgin  fırlan,  ağırla  əzizlə,  onar  sağal,  yaxşılaş, 



bunalmaq  halı  pisləşmək,  sun  ver,  təqdim  et,  ayıt  de,    sayrı 

oxu, dər topla, oxu çağır, göydür yandır, uğra get, var get, ulal 

böyü, çavlan yayıl, şirək həvəslən, donat geyindir və s.    

Bu  sözlər  müasir  qarşılıqları  ilə  paralel  işlənmişdir. 

Əlbəttə,  paralellərin  işlənmə  tezliyində  üstünlük  indi 

arxaikləşənlərindir.  Göründuyü  kimi,  paralellərin  tərəfləri 

həm türk sözlərindən: alp-yigit-cilasun, tilbə-dəli, yumru-dağ və 

s., həm də türk mənşəlilərlə ərəb-fars vahidlərindən ibarətdir: 



qutlu  mübarək,  nəsnə  şey,  uruğ  nəsil  və  s.  Əvvələn,  buradan 

aydın  olur  ki,  gələn  ərəb-fars  sözləri  boşluğu  doldurmamış, 

onların yerli müqabili, özü də semantik siqləti, fono-morfoloji 

ahəngdarlığı  ilə  cilalı  qarşılıqları  olmuşdur.    Məlumdur  ki, 

ərəb  sözləri  Azərbaycan  dilinə,  birinci  növbədə,  dini 

anlayışlarla  yol  açmışdır.  Halbuki    məhz  onların  da  türk 

mənşəli  qarşılığı  var  idi.  Məsələn,  əzan  vermək  yerində 

banlamaq:  Saqqalı  uzun  tat  əri  banladıqda  (Dədə  Qorqud). 

Yaxud  allah  yerinə  tanrı  (hələ  çələb...),  behişt  yerinə  uçmaq, 



xeyir-dua yerinə yum və s. işlənirdi: Ol öydügüm uca tanrı dost 

oluban  mədəd  versin.  Yum    verəyin,  xanım!...  Ağ  birçəkli 

anan  yeri  behişt  olsun,  Ağ  saqqalı  baban  yeri  uçmaq  olsun 

(Dədə Qorqud). Başqa qəbildən milli sözlər də mətndə (yazılı 

və  şifahi)  eyni  dərəcə  uğurla  çıxış    etmişdir.  Şərq  yerinə 

gündoğan, qərb yerinə günbatan: Günbatandan güntoğan yerə 

dəgin eşq ərinin bir nəfəs seyranıdır  (Q.Bürhanəddin); Əlvan, 

rəngarəng  yerinə  al-yaşıl;  Al-yaşıl  geyinib  durma  qarşıda 

(Aşıq  Qurbani).  Maraqlıdır  ki,  tərcümə  etmək  yerinə 



döndərmək  işlənmişdir:  Məhəmməd  Mustafanun  hicrətündən 

doqquz yüz qırq beş sənə keçmiş idi ki, Qazi xan - Sarı Şeyxüŋ 

oğlı «bunı döndərə gör türkiyə» dedi  («Şühədanamə»). Ərəb-

fars  dillərinin  dövlət  dili  olduğu  şəraitdə,  həmin  dillərdən 



 

159 


çevirməkdən  danışıldığı  vaxt  və  o  dillərin  sözlərindən  geniş 

istifadə  edildiyi  halda  «tərcümə»  əvəzinə  «döndərmə» 

işlənirsə,  deməli,  bu  söz  Azərbaycan  dilində  o  anlayış  üçün 

çoxdan  sabitləşib,  yəni  bizdə  tərcümə  sənəti  ərəb  sözlərinin 

kütləvi nüfuzundan qədimə gedir.  

Hətta  alınma  sözün  əcnəbi  morfologiyasına  müqavimət 

hiss  olunur.  Məsələn,  dərhal-dər+hal  məqamında  şoluqdəm

Məgər qapuçılar ani gördilər, Şoluqdəm xatuna xəbər verdilər 

(Dastani-Əhməd Hərami). Görunür, sintaktik üsulla söz yara-

dıcılığına  əcnəbi  söz  «ehtiyatla»,  milli  sözün  «nəzarəti»  ilə 

buraxılır: şoluqdəm.   İkincisi,  aydın  olur  ki,  arxaikləşən  türk 

mənşəli  sözləri  hər  yerdə  ərəb-fars  sözləri  sıxışdırmayıb,  türk 

mənşəli  sözlər  də  bir-birini  işləklikdən  çıxarmışdır  (burada 

qalib  söz  yerli  canlı  ünsiyyətdə  işlənən  olmuşdur).  Ancaq  bu 

prosesdə  ərəb-fars  sözləri    qızışdırıcı  rol    oynamışdır.  Çünki   

həmin proses sinonim cərgədə onların yer tutmaq mübarizəsi 

ilə başlamışdır.  

Doğrudur,  qeyd  etdiyimiz  türk  mənşəli  leksikanın 

müəyyən  qismi  bilavasitə  azərbaycanlıların  gündəlik  ünsiyyət 

prosesi    ilə  bağlı  olmayıb,  ədəbi  hadisələrlə  bağlıdır;  ancaq 

bunlar  türk  mənşəli  olmaqla  xalis  Azərbaycan  sözləri  ilə  bir 

sistem  yaradır  və  arxaikləşmə  həmin  sistemdə  bütövlükdə 

gedir.  Bunlar  üslubi-ədəbi  məqamla  bağlı  yox,  xalqın  zehni, 

mədəni,  ictimai-siyasi  inkişafının  müəyyən  mərhələsində 

işləklikdən çıxır. Həm də bunların hamısı fonetik və morfoloji 

paralelizmin  aradan  qalxması,  həmin  məqamlarda  sabitlik 

yaranması, xatırlatdığımız tipli yüzlərlə milli sözün ünsiyyətlə 

vidalaşması  əlaqəli  şəkildə  eyni  vaxtda  baş  verir.  Bu  o 

deməkdir  ki,  həmin  dövrdə  Azərbaycan  xalqının  düşuncə 

tərzində,  mədəni-maddi-siyasi  həyatında  dönüş  yaranır,  yeni 

dövr  başlanır.  Bu  milli  dilin    müəyyənləşməsi,  sabitləşməsi 

deməkdir və onunla bağlıdır.   

Əslində,  bu  gün  Azərbaycan  dilində  işlənən  əsas  lüğət 

fondu  və  qrammatik  quruluş  milliyəqədərki  mərhələdə  var. 

Bu  gün  işlənən  bir  morfoloji  fakt  yoxdur  ki,  həmin  dövrün 


 

160 


yazılarında  əks  olunmamış  olsun  -  bu,  yetkin,  sabit 

Azərbaycan xalq dilinin mövcudluğu deməkdir. 

Mərhələnin  sintaksisində    belə  konstruksiya  var:  Dəxi 

bənim  anda  getməgim  yoq;  Gün  ki,  sayən  düşdügi  yerdən 

durar, bir vəchi var: Gəlsə ali-qədrlər, fəqr əhli durmaqdır ədəb 

(Füzuli).  Həmin  söz  birləşmələri  müasir  redaktədə  bu 

quruluşa  uyğundur:  mənim  ora  getmək  meylim  yoxdur;  ədəb 



fəqr  əhlinin  durmasıdır  və  ya  fəqr  əhlinin  durması  ədəbdəndir

Füzulidəki  …konstruksiya  arxaikdir.  Yaxud  mübtədanın 

təsirlik  halda  işlənməsi:  Atamın  ölən  çağı  dilini  bağlandı 

(«Şühədanamə»,  331  b);  Bu  gün  mənim  Səkinəmni  yetim 

olacaqdır  («Şühədanamə»,  285  a);  Haman  ki  bu  niyyəti 

xatirimdən  baş  çıxardı;  dəniz  üstündən  bir  kişiyi  gözükdü; 

Donunıŋ yenini yırtıldı. («Şeyx Səfi», 129) - bu isə hərfi tərcü-

mənin təsirilədir, kalkadır.    

Müəyyənləşmiş  xalq  dili  şəraitində  ədəbi  dildəki  bu 

müxtəlifliklər  Azərbaycanda  ərəb  və  farscanın  dövlət  dili 

olması,  Orta  Asiya  türkcələri  ilə  əlaqə  kimi  ekstralinqvistik 

amillərlə bağlıdır. 

  

      


 

161 


XIII -XIV ƏSRLƏR ƏDƏBİ DİLİ 

 

1.



 

Bu  əsrlər  XIII-XVI  yüzillikləri  əhatə  edən  mərhələnin 

tərkib  hissəsidir.  Ancaq  şərti  olaraq  bu  müddəti  iki  yarım-

mərhələdə  nəzərdən  keçirmək  münasibdir.  Münasiblik,  bir 

tərəfdən,  öyrənilmənin  metodik  cəhəti  ilə  bağlıdır  –  tədrisdə 

asanlıq yaradır. İkinсi tərəfdən, tiploloji cəhətdən bütün əsrlər 

–  XIII,  XIV,  XV,  XVI  əsrlər  uyğun  gəlsə  də,

 

səviyyəcə  bu 



yarımmərhələlərdə müəyyən fərq vardır.      

XIII-XVI əsrlərdə Azərbaycanda divan ədəbiyyatının dili 

formalaşır.  Ədəbi  dilin  lüğətində  ərəb  və  fars  sözləri  xüsusi 

fəallıq  qazanır,  geniş  kütləyə    çevrilir.  Müasir  xalq  dilindəki 

ərəb və fars sözlərinin hamısının həmin dövrlərdən gələn yazılı 

ədəbiyyatın  dilində    işlənməsi  göstərir  ki,  bu  sözlər  dövrün 

xalq  ünsiyyət  dilinə  də  nüfuz  edibmiş.  Beləliklə,  XIII  əsrin 

ədəbi dili ərəb, fars sözləri ilə divanlaşır. Gələcəkdə bu bazada 

şeir və nəsr mətnlərində klassik-kitab dili formalaşacaqdır. İlk 

əsrlər  mərhələnin  başlanğıcı  kimi  səciyyələnir,  dil-uslub 

baxımından  yarım-müstəqillik  kəsb  edir.  Hətta  onun  nisbi 

yekunu  görünür:  Nəsimi  bu  yarımmərhələni  ümumiləşdirir, 

nailiyyətləri  qabarıqlaşdırır.  Nəsimi  zirvəsini  yaradır  və  yeni 

perspektiv müəyyənləşdirir. Eyni zamanda dilin inkişafına ton 

verən  tarixi-ictimai  şəraitdə,  ekstralinqvistik  mühitdə  fərq 

görünur.  Monqol istilası başlanır.   

Bu  zaman  ölkə  monqol  işğalına  məruz  qalır.  Monqol 

işğalı haqqında K.Marksın belə bir sözü var: «Monqol əsarəti 

öz   qanlı   çirkabı   ilə  hakimiyyətinə  tabe  etdiyi   xalqı   nəinki  

təzyiq  altında   saxlayır, hətta onun ruhunu təhqir edərək əzib 

boğurdu».  Azərbaycanşünasların  monqolları  daim  söyüşlə 

qarşılaması,  görünür,  Marksa,  marksizm-leninzmə  inam  və 

sədaqətləri  ilə  bağlıdır.  Biz  bu  söyüşü  ruslardan  öyrənmişik, 

ancaq  V.V.Bartold  yazır  ki,  mərkəzləşmiş  rus  dövlətini 

monqollar  yaratdılar

1

.  Saysız-hesabsız,  pərakəndə,  bir-



birindən  ayrı  rus  knyazlıqlarını  öz  hakimiyyəti  altında 

birləşdirən    monqollar  vahid  rus  dövlətini  qurub,  gələcəkdə  

                                                 

1

 Бартольд В.В. Сочинения, II том, I часть. М. 1963, с. 719-720.  



 

162 


də  Çingiz  xanın  dövlət  idarə  üsulunu  onlara  miras  qoyub 

getdilər


1

.    Bu  hadisə  bizdə    təkrar  olundu.  XIII  əsrə 

(monqollara)  qədər  ancaq  əski  Midiya-Atropaten  ərazisinə, 

indiki  təbirlə  ölkəmizin  cənubuna  Azərbaycan  deyirdilər, 

şimalı,  əski  Albaniyanı  Arran,  Şirvan  və  s.  kimi  tanıyırdılar. 

Məhz  monqollar  Şimalı  və  Cənubu  birləşdirib,  hər  ikisinə 

birlikdə  Azərbaycan    dedilər.  Və  yadımıza  salaq  ki, 

Azərbaycan  türkcəsində  bizə  ilk  yazılı  nümunələrimiz  məhz 

XIII  əsrdən,  monqollar  dövründən  gəlib  çıxmışdır.  Səbəbi 

odur  ki,  bilavasitə  həmin  dövrdən  türkcə  yazılı  nümunələr 

mədrəsəyə,  məscidə,  saray  kitabxanalarına  girir  və  qorunub 

zəmanəmizə  çatır.  Dövrümüzə  gəlib  çıxan  ilk  lüğətlər, 

qrammatika  və  tədris    materialları  da  bu  dövrə    aiddir.  

Monqol  dilini  öyrənən  elita,  aristokratiya  yetişir,  ərəb,  fars 

dilləri ilə yanaşı, monqolca da ədəbiyyat oxunur. Orta Asiya, 

Türküstanla  əlaqələr  genişlənir  və  Azərbaycanda  ərəb,  fars 

mədəniyyətlərinin  müqabilində  türk  ideologiyası  böyük  çəki 

qazanır.  Əlbəttə,  torpağı  işğal  edən  sənin  başını  sığallamağa 

gəlməyib,  ancaq  tarixi  gerçəkliyi  olduğu  kimi  yazmaq 

gərəkdir:  ağı  ağ,  qaranı  qara,  bozu  boz.  Ölkə  işğal  olunur.  

Səylə      çıxış  yolu  axtarılır.    Belə    halda    azadlıq    ideyası  

formalaşır,  söz sənəti xalqın  mənəvi havadarı olur, kütlə öz  

havadarını  yetişdirir.  Xalq  öz  dərdinə  şərik  olan,  ona    təsəlli 

və dayaq olan, həm də çıxış yolu göstərən şəxslərə  -  dahilərə 

ehtiyac  hiss  edir  və  bu  ehtiyac  bəhrəsini  yetirir.  Dahilər  

xalqın  dərdini    öz    üzərinə    götürmək,  ona  mənəvi  yüngüllük 

vermək, onu zülmə təslim olmağa   qoymamaq üçün yetişirlər. 

Buna  görə  də  həmişə  ağır  zamanda,  bıçaq  iliyə  dayananda 

dahi doğulur.  Bu dahi dövrə görə yetişir: o, bir zaman  şair, 

söz ustası, nəğməkar sifətində,  başqa dövrdə sərkərdə, siyasi 

xadim,  filosof  kimi  ərsəyə  çıxar,  elə  vaxt  da  olar  ki,  bu 

keyfiyyətlər birləşər.  

Xalqın    monqol  işğalı    altında  gərilən  istedadı    gözü 

tıxanan    gur  bulaq  kimi  özünə  yol  tapıb  sızır.  Xalqın 

yaradıcılığı  bu  sərt  maneələr  içərisindən  şüalanır.  Bu  zaman 

                                                 

1

 Йеня орада. 



 

163 


filosof-alimlər,  filosof-şairlər,  şair-xadimlər  xalqa  mənəvi  

havadar  çıxırlar.    XIII-XIV    əsrlərdə    Azərbaycan  xalqının  

Zülfüqar    Şirvani,    Arif    Ərdəbili,  Əssar  Təbrizi,  Marağalı 

Əvhədi,  Mahmud  Şəbüstəri,  Fəzlullah    Naimi    Təbrizi,  

İzzəddin    Həsənoğlu,  Qazi  Bürhanəddin  kimi  bütün  Şərqin 

elmi-fəlsəfi  və  bədii  sənət  tərcümeyi-halını  dolğunlaşdıran  

görkəmli  oğulları  yetişirlər. Bütöv dünya elm  və mədəniyyəti 

tarixini  zənginləşdirən,  bu  gün  də  qiymətini  saxlayan 

Nəsrəddin  Tusi,  İmadəddin  Nəsimi  kimi  qüdrətli  şəxslər 

doğulurlar.  Bu  zaman  Azərbaycanda  mədəni  şərait  o 

səviyyəyə    yüksəlir  ki,  ölkədə  güclü  təhsil  şəbəkəsi  yaranır. 

Artıq  XIII  əsrin  sonlarında  Təbriz  şəhəri  Şərqin  elm-

mədəniyyət  mərkəzlərindən  biri  kimi  tanınır.  XIV  əsrin 

əvvəllərində  istedadlı  tarixçi  və  vətənpərvər  dövlət  xadimi 

Fəzlullah  Rəşidəddin  Təbrizin  yaxınlığında  Rəbi‘i-rəşidi 

(Kamal baharı) adlı şəhərcik saldırır və orada  yerləşən böyük 

təhsil  ocağı  da  şəhərciyin  adı  ilə  adlandırılır.  Burada  ölkənin 

özündən  olan  min  nəfərdən  əlavə  kənardan    -  islam 

ölkələrindən  altı  min  nəfər  tələbə  təhsil  alırdı.  Dörd  yüz  əlli 

nəfərdən  çox  müəllim  çalışırdı.  Bu,  sözün  əsl  mənasında 

akademik universitet təhsili olub. Rəb‘i -rəşidi  Universitetinin 

Şərqin  müxtəlif  mədəni  ölkələrindən  alınmış  60  mindən  çox 

əlyazma-kitabdan  ibarət  kitabxanası  var  imiş.  Universitetdə 

təbiətşünaslıq, fəlsəfə, tarix, təbabət, nücum, məntiq, ilahiyyat 

ixtisasları  verilir

*

.  XIII-XIV  əsrlər  Azərbaycan    ədəbiyyatı  



belə  bir  mədəni  mühitdə  yaranıb  və  bu  ədəbiyyatın  dili  də 

həmin mühitin yetirməsidir.  

3.  Doğrudur,  bu  zaman  da  ərəb  və  fars  dilləri  elm  və 

ədəbiyyat  dili,  dövlət  dili  kimi

 

Azərbaycanda  hakim  mövqe 



tuturdu. Ancaq XIII əsrdən tarixi, ictimai-siyasi şəraitlə bağlı 

ölkədə  ədəbi  dilin    üçləşməsi  müşahidə  olunur.  Ərəb-fars 

dilləri

  ilə  yanaşı,  Azərbaycan  dili  də  dövlət,  sənət  və  elm  dili 



kimi  işlənmək  hüququ  qazanır.  Hələ  Azərbaycanda  ədəbi 

                                                 

*

 Эениш мялумат цчцн бах: Онуллащи Сейидаьа, Мuрадoв Сювдяэяр. 700 ил 



бундан  яввял  Азярбайъанда  илк  али  тящсил  оъаьы  фяалиййятя  башламышдыр. 

«Азярбайъан» гязети, 27 ийун 2003. 



 

164 


ünsiyyət  vasitəsinin  dördləşməsindən  də  danışmaq  olar:  bu 

zaman monqol istilası ilə bağlı sarayda və orduda monqol dili 

də işlənməyə başlayır. Düzdür, monqolların ordusunda çoxlu  

türkdilli  əsgərlər  olduğundan  monqol  dili  ilə  yanaşı,  orduda 

türk dili də işlənir və bu cəhət monqolcanın hegemon ünsiyyət 

imkanı  qazanmasına  mane  olur.  Ancaq  bu  prosesin    başlıca  

nəticəsi odur ki, ərəb və fars dillərinin vahid fəaliyyət cəbhəsi 

yarılır.  Monqol  ordusunda        türkləşmənin    getdikcə 

güclənməsi    azərbaycancanın  ədəbi    forma      kimi    tədricən 

fəallaşmasına,  ordu  vasitəsi  ilə  saraya  və  yüksək  təbəqələr 

arasına  nüfuz  etməşinə  təsir  göstərir.  B.Çobanzadə  yazır: 

«Türk dilinin saraya, ədəbiyyata, camiyə, mədrəsəyə, təkyəyə 

və  əlhasil  islam  aləminin    ictimai    müəssisələrinə    

girməməsinin  başlıca  səbəbi  onun  şəhərlərə  girməməsidir... 

şəhər  dili  olmayan  türkçə  eyni  zamanda  ədəbi  dil  də  ola  

bilməmişdir.  Çünki  ədəbi dil, hər şeydən  əvvə1, hansı tipdə 

olursa-olsun,  şəhər  dilidir.  Köy  və  köçəbələrin  toplandığı 

yurtlar  yalnız  anonim    və  yazısız  xalq  ədəbiyyatı  meydana 

gətirə  bilər»

1

.  Əvvələn,  zadəgan  təbəqəsi  arasında  ancaq 



dövlət  sənədləri  ilə  bağlı  yazılı  ünsiyyət  vasitəsi  kimi 

azərbaycanca  fəaliyyətsiz  ola  bilərdi.  Şəhərlərdə  azərbaycanlı 

zadəganların ana dilində şifahi ünsiyyətini  heç kəs dayandıra 

bilməzdi. İkincisi, bu fikir olsa-olsa, monqol  istilasına qədərki 

dövr üçün səhihdir. Monqol istilaları dövründən  Azərbaycan 

dili  saraya,  orduya,  mədrəsəyə  daxil  olur.  İlk  dövrlərdə 

monqollar  —  çingizilər  müsəlmanlığa  düşmən  idilər

2

.  XIII 



əsrin sonlarına


Yüklə 4,2 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   42




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin