Тофиг щаъыйев
Yüklə 4,2 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Lüğətlər. İslamın qəbulu ilə türklər və ərəblər arasında ikitərəfli – türk-ərəb və ərəb-türk münasibətləri yaranır. Təbii ki, bu münasibətlər qarşılıqlı anlaşma üzərində qurulmalı idi. Bu siyasi-tarixi tələbat türklərdə ərəbcəyə və ərəblərdə türkcəyə meyil doğurur. Bu qarşılıqlı maraq onların qarşısında bir- birinin dilini öyrənmək ehtiyacı yaradır. Həmin ehtiyacı ödəmək üçün dil əsərləri, qrammatikalar, lüğətlər yazılmalı idi. Bu tarixi zərurətin ilk məhsulu kimi M.Kaşğarinin monumental «Divanü luğat-it-türk» əsəri meydana çıxır. Bu divan-lüğətdə ərəblərin türkləri tanıması üçün hər şey vardı: türkün etnik tarixi, yaşadığı coğrafiya, yaratdığı yazılı və şifahi ədəbiyyat və türkü var edən dili – lüğəti, fonetikası, qrammatikası ilə. İslamın qəbulu prosesində ərəblərin türk coğrafiyalarına aramsız axınları ikinci mərhələdə türklərin ərəb ölkələrinə fasiləsiz yürüşlərilə əvəz olunur. Və XI-XII əsrlərdən İslam Şərqində türklərin nüfuzu artır. Ərəb ölkələrində türk dili hakim olur. Xüsusilə Səlcuqların hakimiyyətə gəlməsi, Anadoluda türk dövlətini yaratması və geniş imperiya quruculuğu ilə bu nüfuz daha da güclənir. Monqol yürüşləri zamanı türkün və türk dilinin kultu davam etməyində qaldı. Çünki monqol ordusunda türk döyüşçüləri əksəriyyət təşkil edirdi və türk sərkərdələri böyük hörmət sahibləri idi; türk dili monqol ordusunda ünsiyyət
182
vasitəsi kimi işlənirdi. XIII əsrin ortalarından Misirdə qıpçaq- məmlük hakimiyyəti ilə uzunömürlü bir yeni türk imperiyası yaranır. Bununla islam Qərbində, Afrikanın Şimalında, İspaniyada türkün və türk dilinin meydanı daha da genişlənir. Buna görə də XIII-XIV əsrlərdə çox dəyərli türk dili lüğətləri yaradılır. Bütün islam ölkələrində, o cümlədən Azərbaycanda ərəb dili din dili, elm dili, dövlət dili kimi işlənir və deməli, yerli xalqlar, o cümlədən Azərbaycan türkləri ərəb dilini öyrənməli olurdular. Bu şəraitdə qədim dilçilik məktəblərindən olan ərəb dilçiliyi bütün türk dünyasına və eləcə də Azərbaycana nüfuz edir. Yetişən böyük Azərbaycan dilçiləri yalnız türk dilinin deyil, ərəbcənin də tədqiqi ilə məşğul olurlar. Yetişən türk dilçiləri ərəbcə-türkcə və türkcə-ərəbcə lüğətlər hazırlayırlar. Ərəb dilçiliyinin inkişafında bilavasitə Azərbaycan dilçiləri də iştirak edirlər: Cəmaləddin Ərdəbili (XII-XIII əsrlər), Sə‗dəddin Bərdəyi (XIV əsr) 1 və b. Ancaq qeyri-azərbaycanlı türk dilçilərinin yaratdığı əsərlər, xüsusilə lüğətlər bilavasitə Azərbaycan türkcəsinin tarixi üçün də böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu lüğətlər, birinci növbədə, türk dillərinin işlənmə coğrafiyasından məlumat verir. Türk dili işləndiyi həmin iqlimlərə mədəniyyət aşılayırdı * . Bu lüğətlərdə ərəb Şərqində və Qərbində yaşayan türklərin dillərinin öyrədilməsi və ərəb dillərinin onlara öyrədilməsi başlıca məqsəd götürülür. Bu lüğətlər içərisində Əndəlusda (İspaniya) doğulan, Qahirədə (ərəb dünyasının mədəniyyət beşiyi olan Misir) ömrünü başa vuran Əbu Həyyanın (1256-1344) ərəbcə-türkcə «Dürrül- mudiyyə fil lüğat-it-türkiyyə» (Türk dilində inci) və türkcə- ərəbcə «Kitabül-idrak li-lisanül-ətrak» (Türklərin dilinin idrak kitabı) lüğətləri xüsusi tarixi əhəmiyyət kəsb edir. Əsirəddin
1 Эениш мялумат цчцн бах: Агаева А.А. Азербайджанские языковеды средновековья. Баку, 1990. * Аллащ, сян сахла: еля бил тцрк юз мядяниййятини сяриб даьыдыб. Йайыб, совуруб, щярби сирлярини Авропайа юйрядиб юзцня мцгабил щазырлайыб, Авропаны юз ялейщиня капиталист инкишаф йолуна салыб йеня Асийайа гайыдыб. Даща онун габаьында дура билмир…
183
Əbu Həyyan Əndəlusinin bu əsərləri yaratdığı ərazilər qıpçaq- məmlük imperiyasını təşkil edirdi. Deməli, bu lüğətlərin söz tutumunda qıpçaq-türk sözləri mühüm yer tutur. M.Kaşğa- rinin müqayisəli təqdimatına görə oğuz və qıpçaq tayfalarının dilləri arasında 90-95 faizə qədər uyğunluq vardır. O biri tərəfdən, yenə M.Kaşğarinin məlumatına görə, oğuzların zəngin yazılı və şifahi ədəbiyyatı və bu ədəbiyyatın mükəmməl dili olmuşdur. Yəni zamanında ədəbi təzahür kimi oğuzcanı bütün türklər bilmişlər. Deməli, ikinci nəticə çıxır ki, Əbu Həyyanın lüğətlərində oğuz sözləri də öz miqdarına görə seçilməlidir. Nəzərə alanda ki, Azərbaycan dilinin etnik təməli oğuz və qıpçaq dillərinin üstündə durur, onda aydın olur ki, Əbu Həyyan lüğətlərinin Azərbaycan türkcəsinin tarixinin öyrənilməsində mühüm əhəmiyyəti vardır. Bunu həmin lüğətlərin tədqiqatçıları da təsdiq edirlər 1 . Lüğətlərdə eynən bu gün türkcəmizdə işlətdiyimiz fonetika və semantika ilə yüzlərlə söz var: ana, ata, ad, altı, ayğır, ancaq, oğlaq, oğru, bıçaq, bit, boşa(maq)-talağını vermək, batman, boğ(maq), əvli(evlənmiş), qılıc, qın, qol, qul, su, susa(maq), saç, sarı, təkə, yoldaş, əş, yay qabı… Eyni zamanda müasir ünsiyyət üçün arxaikləşmiş, ancaq «Dədə Qorqud kitabı»nın, Nəsimi, Füzuli dilinin lüğət tərkibində olmuş yenə yüzlərcə leksik vahid işlənmişdir: əsən (sağ), əsənlə (mək), sağraq (badə, kasa), sası (üfunət, çirkin),
bacı), əsrük (sərxoş), əsrü (mək)-sərxoş olmaq, ülüş (pay), ülə(mək)-bölmək, paylamaq, ud//ut 1
1 З.Рцстямованын щесабына эюря, «Дцррцл-Мuдийyя»дяки 1250 сюзцн 80 фаизи мцасир Азярбайъан ядяби дили вя диалектляриндя галыр (Ясиряддин Ябу Щяййан ял-Яндялуси, Яд-дцррял-мuдиййя фил-луьатят-тцркиййя. Бакы, 1997, с. 17). Lüğətdəki «Дядя Горгуд китабы», Фцзули дилиндя ишляниб бу эцн архаикляшмиш сюзляри дя бура ялавя етсяк, бу фаиз бир гядяр дя артар. Э.Ямированын щесабламасына эюря, «Китабцл-идрак»да 2400 сюз вар ки, бунун да 1080-и бу эцн Азярбайъан тцркъясиндя ишлянир (Э.Ямирова. Ясиряддин Ябу Щяййан ял-Яндялусинин «Китабцл-идрак» ясяри Азярбайъан дили тарихи цчцн мянбя кими (ф.е.н.авторефераты), Бакы, 2004, с.20. 1 Утан(маг) феiлинин кюкцдцр, йалныз «Дядя Горгуд китабы»нда утсуз (щяйасыз) шяклиндя растланыр. 184
(payız), yazı (çöl), us (ağıl), qısraq (at), əyər (yəhər), tanuq (şahid), yalavac (peyğəmbər)… Sözlərin tarixi fonetikası haqqında bu kitablar söz deyir:
(bunlar), mən//bən, ussi (uslu-ağıllı), yaxışşı (q yox, x)… Türkün məişət mədəniyyəti haqqında məlumat verir: quru
(qayçı), bəşik (beşik)… Əbu Həyyanda ən maraqlı faktlardan biri «Dürrül-mudiyyə» lüğətində türklərin kişi və qadın adlarının verilməsidir. Kişi adları «Dədə Qorqud kitabı»nda, «Koroğlu»da, ümumiyyətlə, qəhrəmanlıq dastanlarındakı adları xatırladır – adlar türkün tarixi qəhrəmanlıq obrazını canlandırır: Qaçmas, Qorqmas, Ölməs, Qayıtmaz, Ürküməs (Hürkməz), Laçın, Balaban (Tərlan), Sunqur (Şahin), Canqılıc, Aqbars (Ağbars), Aqbay. Bu siyahıda məmlük-qıpçaq imperiyasının əsasını qoyan, böyük türk sərkərdəsi Baybarsın da adı var. Burada Tağrıbərmiş (Tanrıverdi – Allahverdi adından əvvəl türk bunu işlədirmiş), Toqutumuş (Toxtamış), Canum, Qanum, Canberdi (Canverdi) xüsusi isimlərinə rast gəlirik. Qadın adları da eyni dərəcədə maraq doğurur. Bu gün türkün keçmiş titul bildirən sözlərini qadınlara ad veririk – bu, babalarımızın qadına ulu münasibətidir. Atalar sözündə deyildiyi kimidir: Aslanın erkəyi, dişisi olmaz. Ona görə də qadınlara deyiblər: Bəyim (bəy+im – mənim bəgim), Xanım (xan+ım – mənim xanım), Sultan, Salatın (Sultanlar),
modelini görürük: Qonanbəy, Sevərbəy, İncibəy, Göhərbəy, Ta- tlıbəy (Dadlıbəy), Verdiqan (Verdixan). Bu isə əsl zərif qadın adıdır: Cansevər. Əlamət və keyfiyyətin dərəcəsi müxtəlif yollarla ifadə olunur: alaca-bulaca (rəngbərəng), sarıca (sarımtıl), abbaq (apağ, ağappağ), qıbqızıl (qıpqırmızı), gömgöy, yamyaşıl,
Maraqlıdır ki, samitlərin qoşalaşmasından qrammatik semantika üçün istifadə olunur: qqıb (qırmızı), yyam (yaşıl),
185
saqalssız (tamam, saqqalsız), kossa (tamam tüksüz), yaxışşı (çox yaxşı). Məlumdur ki, qədim türkcədə səsin və sözün təkrarı ilə kəmiyyət artıqlığı ifadə olunmuşdur 1 . Bu gün də əlamətin çoxluğunu tələffüzlə bildiririk: gözzəl, qəşşəng, qoççaq, böyük-böyük binalar (həm bunların çoxluğu, həm də çox böyük olması bildirilir). Təsadüfi deyil ki, Əbu Həyyan «Kitab əl-idrak»da təkidlilik məqamında təkrardan istifadə olunmasını deyir: «Tə‘kid iki cürdür: ləfzi və mə’nəvi. Ləfzi tə‘kid hər hansı bir sözün təkrarından ibarət olub, həm təkdə və həm də cümlədə vaqe olur. Tək isimdə Səncər, Səncər
2 ». Qrammatik baxımdan «Dürrül-mudiyyə»də Azərbaycan türkcəsinin tarixi sintaksisi, «Kitab əl-idrak»da tarixi morfo- logiyası üçün qiymətli dil faktları var. Azərbaycanlı olmayan türk
dilçilərinin əsərləri türkcəmizin tarixi üçün nə dərəcədə faydalı material versə də, azərbaycanlı dilçilərin hazırladığı lüğətlərin öz tarixi dəyəri var. 1. Hüsaməddin Xoyi. Töhfeyi-Hüsam (XIII əsr). Bilindiyi kimi, orta əsrlərdə türkcə xeyli mənzum elmi əsər var. «Töhfeyi-Hüsam» türkcələrin tarixində ilk mənzum lüğətdir. Hüsaməddin Güney Azərbaycanın Xoy şəhərində doğulmuş və ilk təhsilini də burada almışdır. Ancaq tarixin yaddaşına həkk etmiş olduğu yaradıcılığı Anadoluda keçmişdir. Böyük leksikoqraf-dilçi kimi tanınan Hüsaməddin Xoyi həm də zəmanəsinin sayılan şairlərindən olmuşdur. Öz əsərlərində adı belə keçir: Hüsaməddin Həsən bin Əbdülmö‘min Xoyi. Mardində olmuş
və əsas
ömrünü Kastamonidə Çobanoğullarının sarayında yaşamışdır. Çoban oğullarını mədh edən şeirlərində yüksək bədii sənətkarlıq var. Bədii əsərlərini fars dilində yazıb. Azərbaycanın və bütövlükdə Şərqin böyük filosofu sayılan Seyid Zülfüqar Şirvaniyə həsr
1 Бах. Гаджиев Т. О происхождении геминат в тюркских языках. Советская тюркология. Б.,1971, №6, с.26-31. 2 Ясиряддин Ябу Щяййан. «Китаб ял-идрак ли-лисан ял-ятрак. Бакы, 1992, с.109. 186
etdiyi qəsidəsi nadir sənət nümunələrindəndir. Ona cavab qəsidəsində Seyid Zülfüqar Hüsaməddin Xoyini «millətin və dinin qılıncı», «sözün Allahı» adlandırıb. Hüsamın «Nəsib əl- fityan və nəsib ət-tibyan» adlı ərəbcə-farsca və «Töhfeyi- Hüsam» adlı türkcə-farsca mənzum lüğətləri vardır. Türkcə-farsca «Töhfeyi-Hüsam» mənzum lüğəti 20 qit‗ədən – fəsildən, 302 beytdən ibarətdir 1 . Lüğətin yazılışında şair əruzun müxtəlif bəhrlərindən istifadə edib. Ən yığcam bəhr 8-ci qit‗ədir – I növ mütəqarib (fə‗Ulin fə‗Ulin fə‗Ulin fə‗Ul): Bəgəl yenə qoltuq, əriĢdür, biləg… Ən uzunu 7-ci qit‗ədir – I növ rəcəz bəhri (müstəf‗Ġlün, müstəf‗Ġlün, müstəf‗Ġlün, müstəf‗Ġlün): Hirə qafa, pilə papaq, piĢani atın, ruy yüz… Ən az həcmli 18-ci qit‗ədir – 12 misradan, ən iri həcmlisi 9-cu qitədir – 64 misradan ibarətdir. Şeir forması qəzələ uyğun gəlir: ilk iki misra həmqafiyə olur, sonrakı beytlərin ikinci misrası həmin qafiyə ilə davam edir. Bütün qitələrdə son beytin misraları öz aralarında qafiyələnir. Lüğətin başlanğıcı dövrün məsnəvilərinin, poemalarının əvvəli kimi Allahın adı ilə açılır:
Xuda Taŋrı, təvangər mə‗nisi bay, ĠĢə buyruq edici karfərmay.
Sonra peyğəmbərin ünvanı gəlir: Bozorq ulu, peyğəmbərdür xəbərçi, FəriĢtədür, soruĢ, öŋdən keçən pay. Sonra da başqa lüğətlərdə olan kimi göy cisimləri:
Setarə ıldız o xorĢid GünəĢ, Zəmin yer, asiman gög, mahdur ay.
Lüğətdə, ümumiyyətlə, bədii-mənzum əsərlərdəki kimi bədii təsvir vasitələrindən, dili bədiiliklə təmin edən müxtəlif
1 Бах: Ялясэярова Т., Садыгова Ъ. Щцсамяддин Хойи. Тющфейи-Щцсам. Бакы, 1996, 238 с. 187
göstəricilərdən istifadə olunur. Məsələn, tərcümə olunan sözlərin seçim ardıcıllığında antonimliyə fikir verilir: Bəbala rəv yuqary var deməkdür,
– bədii təzad yaranır və yadda saxlama asanlaşır. Əksərən sözlər semantik qruplar üzrə sadalanır ki, bu da qavrayışa sürəklilik gətirir:
Təbər balta, qılınc ĢəmĢi o tir oq, Sepər qalqan, kəmin busu, kəman yay.
Misralarda melodiya yaradılmasına şair-leksikoqraf xüsusi diqqət yetirir: Dərd ağrı, dozd oğrı, dərun iç o dər qapu, Bigah er, dir gec o dur iraq durur – d və r samitlərinin yaratdığı assonans əsl şeir ritmi kimi qavranır. Bəzən farsca və türkcə sözlər adi ikidilli lüğətlərdəki kimi sadəcə qarşı-qaşıya qoyulur:
Bər-üzər, ba-ilə, dən-əz, dər-də * , Sən-to, mən-bən, Ģoma-siz o ma-biz. Bəzi hallarda isə de, ayıt deməkdir, denür (deyilir), nədir, bil, yəni sözləri ilə aydınlıq gətirilir: ayranə de duğ; xer ayu, səg it, tonuz qoraz denür; qaçacaq yerə ayıt: caye qoriz. Bəzən farscalar həmcins üzv kimi sadalanır, sonra türkcələr eyni sıra ilə verilir: Bərfo zemestan: biri qar, biri qış. Bəzən də misranın birində birbaşa qarşılıqlar, o birində həmcins ardıcıllıq verilir:
Yek bir o do iki, se üç, həm çar dörd o pənc beĢ, ġ eĢ həft o həĢt altı, yedi, səkiz o dəh on.
Bu da həmin prinsipə uyğundur ki, misranın birində türkcələr, ikincisində farscalar gəlir:
* Бу мисрада кюмякчи сюзлярин (цзяр//цзяриндя, иля) вя шякилчилярин (-дя йерлик, -дян чыхышлыг щал шякилчиляринин) фарсъа гаршылыглары верилир. 188
AĢağa vo yuqaru vo ard o öŋ, Mə‗niləri: zir o zəbər, pəs o piĢ.
Adətən qafiyə mövqeyində eyni dilin sözləri işlənir. Türkcə:
Xoy dər* o xakestər kül, xam çig, Dərz yit o əndazə təsim** duk ig.
Parə qafa, pilə qapaq, piĢani alın, ruy yüz, Bini burundur, rox yanağ, kirpik mojə, sinə köküz.
Farsca: Təni-lağər o ruğ, ayranə de duğ Quruq qorə, vəli boyunduruğ yuğ.
Lüğətdə onlarla məişət sözləri var ki, bunlar XIII əsr Azərbaycan cəmiyyəti haqqında, məişət və evdarlığı, təsərrüfat və məşğuliyyəti haqqında təsəvvür yaradır: ç ardaq,
arıq, çomaq, çölmək, çəküc, çərçi, çöp, baĢaq, baĢmaq, boyunduruq, burunduruq (noxta, yiyən), qılçıq, gön, tava, arğac, uyuq (bostanda qurulan müqəvva), ayran, qatıq, qab- qacaq, baldır, yengə, gədük, savurmaq, sezmək…Bu sözlərin əksəriyyəti şeir dilində yoxdur, ancaq gündəlik danışıqda- ünsiyyətdə işlədilir. Bu sözlərin hamısının farsca qarşılığı verilir, yəni türklərin və farsların həyatın bütün sahələri ilə bağlı canlı ünsiyyət saxlaması üçün gerçək dil təminatı yaradılır. Tam ünsiyyət üçün leksik vahidlərlə yanaşı, qrammatik vasitələrin də qarşılığı verilir: məndə-dər mən,
– bud və s.
* тяр. ** тясим тцркъя сюздцр: юлчц. 189
Lüğətin dilində (sözlüyündə) müasir dil baxımından onlarla türk mənşəli arxaizmlər cəmləşmişdir. Bunlar Nəsiminin, Füzulinin dilindəkindən dəfələrlə çoxdur. Lüğətdə bədii nitqin sözləri yox, dilin, bilavasitə işlək, canlı dilin materialı əhatə olunur. Deməli, bu arxaizmlər Hüsaməddin Xoyinin
zamanında Azərbaycan xalqının gündəlik danışığında işlənmişdir. Deməli: bu qədim türk sözləri hələ XIII əsrdə yaşamaq, qalmaq üçün müasir ünsiyyətimizdəki qarşılıqları ilə vuruşurmuşlar: ayıt (de), alp (qəhrəman), baqır (mis), bilgə (daneşməndə, müdrik), qavıç (xəbərçi), qısraq (madyan, at), ilət (yetir-), irmək (yetmək), iss (sahib), ırlamaq (oxumaq-melodiya ilə), ısırmaq (dişləmək), yaya (piyada), yilim (yapışqan), çətük//çədük (pişik), süŋü (nizə), çaqıl (daşlı), çayan (əqrəb), sırıtmaq (təyin etmək), sırça (şüşə cam), soqman (uzunboğaz çəkmə), suçı (şərab), sülük (zəli), tanla (səhər, dan yeri), təkələ (minik heyvanı), ünəkülük (düşmən- çilik etmə), ağ (tələ)… Xeyli məqamda sözlüyün türkcə tərəfində də alınma (ərəb, fars) sözlər işlənir: hakim – davər, hasil-xəvid, heybət-şokuh,
tərəfdəki sözlər Azərbaycan dili faktı kimi verilir və farscaya çevrilir. Deməli: həmin ərəb və fars sözləri XIII əsrdə semantik cəhətdən tam türkcələşiblərmiş. Lüğətdə morfoloji-aqlütinativ yolla söz yaradıcılığı geniş yer tutur: qısac (qayçı), əksüglig, düdükçi (tütək çalan), ələk, əlsüz, yırtmac (yarıq), götürüci (sahib), üşiləyəcək (yelpik, sərinlədici-üşütmək felindən), xəbərçi (peyğəmbər-ərəbcə xəbər+türkcə-çi), yaldanmaq (yaltaqlanmaq, gal «itin yemi» sözündəndir), biliş (tanış, aşina)… Maraq doğuran mürəkkəb sözlər var: mumturacaq (şamdan), çəribaşı (sərkərdə, ordu başçısı), işə buyruqedici (hakim), güntoğduğı (şərq), günbatdığı (qərb), əkin başı (başaq), arqası qoz (qozbel), qızoğlan (qız uşağı)… Ümumiyyətlə, analitizm geniş yer tutur, bir çox hallarda anlayış təsviri yolla ifadə olunur: sənduq ki, balçıq ilətələr (təhnə), suda binilən tuluq (suda batmamaq üçün üfürülüb
190
taxılan qurşaq), cahil kimsə (nadan), yerüŋ altında arq (kəhriz), saç bölügi (hörük), eşək sürən dəgirmən (eşşək çəkməklə hərəkətə gətirilən dəyirman), şəxsi gücdən qurtaran (dadrəs-dadaçatan), işüŋ təmamı (nəticə)… Ədəbi dilin lüğət tərkibinin türkcə mənzərəsini qavramaq üçün ictimai-terminoloji və müxtəlif məzmunlu elitar leksika diqqəti çəkir: buyruq (fərman), verim (borc), qalqan, dəmrən (oxun dəmir ucluğu), varlıq, dərnək (əncümən, ictimai qurum), axşamiçün (şam yeməyi), əvət, omuz, yelkən, qopuz, eş/əş, yavru, bəgdaş (yoldaş, tay-tuş), savaş… Belə nümunələr var ki, lüğətdəki məlum türkcə qarşılıq indi arxaikləşmiş, o zaman tərcümə ilə anladılan isə indi lüğət tərkibində milli işlənmə pasportu alıb: huş-us, mis-baqır, kəniz-qırnaq, kar-sağır, çeşmə-biŋər (pinar, bulaq), xəstəgi (lik)-sayruluq, ayin-törə, girov-tutuz, behişt-uçmaq. Lüğət tarixi fonetika üçün xeyli material verir: axşam (x işlənməsi), əyər (yəhər), kiçi, yedi, səkiz, saruqğa//qasırğa, saqsığan (saqsağan), tavuk. Lüğətdə frazeologiya çox zəif əks olunur, görünür, lüğətin hərfi mənaya meyli, məcazdan qaçmaq tələbi bu nəticəyə gətirmişdir. İşimiz oldu göy (işi yaxşı olmaq), nəsnə bilməz kimsə (bacarıqsız), sınub qanmaq (həzm etmək). Bu hikmətli söz verilir və farscaya çevrilir: Kim gülə irişürsə, aqibət dikən dərə – hər ke ba qol estizəd, aqebət beçinəd xar. 2. Fəxrəddin Hinduşah Naxçıvani. Əs-sihah əl-əcəmiyyə. Əsər farsca-türkcə lüğətdir. Oğlu Şəmsəddin Məhəmməd ibn Hinduşah Naxçıvanlının 1328-də bitirdiyi «Sihahül-furs» lüğətinin müqəddiməsində işlətdiyi «atam mərhum Fəxrəddin Hinduşah» ifadəsindən aydın olur ki, Fəxrəddin Hinduşah ibn Səncər Naxçıvani XIV əsrin əvvəllərində (1328-ci ilə qədər) ölmüşdür. Hinduşah Naxçıvani dövrünün görkəmli alimi – tarixçisi, dilçisi, şairi, tərcüməçisi, münşisi (katibi) olmuşdur. Eyni zamanda tarixi məlumatlara görə, o, dövlət xadimi kimi də tanınmışdır. Türkcə, ərəbcə, farsca mükəmməl bilmişdir. Öz yazdığına görə o, Bağdadda mədrəsə təhsili görmüş, ümumən vətənindən kənarda yaşamışdır. Farsca şeirlərindən birində arzularının içində doğma torpağına
191
qovuşmasını da deyir: «Ya rəbb! Ey məkan və zaman yaradan, peyğəmbəri göndərən, Qur‗anı göydən endirən Allah! Mən dərvişə güc bəxş elə, mən ürəgi yaralıya şəfa göndər. Bir də arzum budur ki, məni Naxçıvan torpağına yetirəsən» 1 . Hinduşah Naxçıvaninin qiymətli əsərlərindən biri də farsca-türkcə lüğətdən ibarət olan «Sihahül-əcəm»dir. Lüğətdə 10 minə yaxın türkcə söz əhatə olunmuşdur. Bu lüğət XIII-XIV əsrlər Azərbaycan ədəbi dilinin və xalq dilinin lüğət tərkibi haqqında təsəvvür yaradır. Oğul Hinduşahın atasının 1320-ci illərdə öldüyünü deməsindən aydın olur ki, lüğət XIII əsrin sonları, XIV əsrin əvvəllərində yazılmış olmalıdır. Əsər üç hissədən ibarətdir: ərəb dilində müqəddimə; farsca-türkcə lüğət; fars dilinin qrammatikası (ərəbcə). Maraqlı cəhətlərdən biri fars dilinə keçmiş türk sözlərinin qeydə alınmasıdır. Yəni xalis türk sözləri fars sözləri siyahısında sıralanır və türkcə qarşılığı verilir: qazğan-qazan;
Yüklə 4,2 Mb. Dostları ilə paylaş:
|