Umumiy p 2-kurs 3-semistr ma`ruza doc

---

66 
10-Mavzu: Emotsiya va hissiyot haqida tushuncha (2 soat) 
Reja: 
1. Hissiyot to‘g‘risida umumiy tushuncha 
2. Emotsiy to‘g‘risida umumiy tushuncha 
3. Hissiyotning o‘ziga xosligi 
4. Odam va hayvon emotsiyalari 
 
1. Hissiyot to‘g‘risida umumiy tushuncha 
Hissiyot borliqqa, turmushga, shaxslararo munosabatga nisbatan shaxsni subyektiv 
kechinmalarining aks ettirilishidir. Shaxs tirik mavjudod bo‘lishi bilan birga jamiyat a'zosi 
hamdir, shuningdek, yakkashol (individual) inson sifatida tevarak-atrofdagi narsalar va 
hodisalarga nisbatan munosabatlarini xolisona (obyektiv) aks ettiradi, in'ikos qiladi. Aks ettirish 
jarayoni favqulodda o‘z ichiga quyidagilarni qamrab oladi: a) shaxsning ehtiyojini qondirish 
imkoniyatiga egalikni; b) qondirishga yordam beradigan yoki qarshilik ko‘rsatadigan 
obyektlarga subyekt sifatida qatnashishni; v) uni harakat qildiruvchi, bilishga intiltiruvchi 
munosabatlarini va hokazo. Subyektiv munosabatlarning inson miyasida His-tuyg‘ular, 
emosional holatlar, yuksak ichki kechinmalar tarzida aks etishi Hissiyot va emosiyani yuzaga 
keltiradi. Hissiyot -yaqqol voqelikning ehtiyojlar subyekti bo‘lmish shaxs miyasida obyektlarga 
nisbatan uning uchun qadrli, ahamiyatli bo‘lgan munosabatlarining aks ettirilishidir.
Mulohazalardan ko‘rinib turibdiki, munosabat atamasi bir necha marta matnda qayd 
qilindi, shuning uchun unga ayrim izoshlar berish maqsadga muvofiqdir. Psixologiyada shali bir 
talay terminlar, atamalar, tushunchalar mavjudkim, ularga moshiyat, ma'no, qo‘lam, sifat, shakl 
jishatidan qo‘llanilishi yuzasidan ba'zi bir tuzatishlar kiritilishi ayni muddao bo‘lar edi.
Psixologiya fanida munosabat tushunchasi ikki xil ma'noda qo‘llanilib kelinadi: 1) subyekt 
(shaxs) bilan obyekt (narsa) o‘rtasida tabiiy holda (tarzda) yuzaga keladigan o‘zaro aloqa 
o‘rnatish (obyektiv munosabatlar); 2) o‘rnatilgan aloqalarning aks ettirilishi (ularning 
kechinmasi), xususiy subyektning ehtiyojlari va ularning obyektlararo munosabati (subyektiv 
munosabatlar), binobarin, namoyon bo‘lgan ehtiyojlarni qondirishga shay turgan narsalar bilan 
odam o‘rtasidagi munosabat ma'nosida ishlatiladi. Hissiyot tushunchasi kundalik turmushda va 
ilmiy psixologik manbalarda har xil ma'noda qo‘llaniladi. Jumladan, Hissiyot o‘rnida sezgilar, 
anglanilmagan mayllar, anglanilmagan xoHishlar, tilaklar, maqsadlar, talablar tushunchalardan 
foydalaniladi. Bu holatlar o‘rtasidagi o‘zaro o‘xshashlikka asoslanib ishlatilishi kundalik 
turmush voqealari bo‘lib Hisoblanadi, xolos.
Ilmiy nuqtai nazardan kelib chiqib tashlil qilinganda "Hissiyot" odatda tirik mavjudodlar 
miyasida, ya'ni shaxslarning ehtiyojlarini qondiruvchi va unga monelik qiluvchi obyektlarga 
nisbatan uning (odamning) munosabatlarini aks ettirish ma'nosida qo‘llaniladi.
Jahon psixologiyasida "Hissiyot" bilan "emosiya" terminlari (ayniqsa chet mamlakatlarda) 
bir xil ma'noda ishlatiladi, lekin ularni aynan bir xil holat deb tushunish mumkin emas. Bunday 
nuqson ommabop adabiyotlarda, chet ellarda chop etilgan darsliklarda aksariyat shollarda 
uchraydi. Odatda tashqi alomatlari yaqqol namoyon bo‘ladigan His-tuyg‘ularni ichki 
kechinmalarda ifodalanishdan iborat psixik jarayon yuzaga kelishining aniq shaklini emosiya 
deb atash maqsadga muvofiq. Masalan, ranglarning o‘zgarishi, yuzlarning ta'bassumlanishi, 
lablarning titrashi, ko‘zlarning yarqirashi, kulgu, yig‘i, g‘amginlik, ikkilanish, sarosimalik va 
boshqalar emosiyaning ifodasidir. Lekin vatanparvarlik, javobgarlik, mas'uliyat, vijdon, meshr 
oqibat, sevgi- mushabbat singari yuksak xislatlarni emosiya tarkibiga kiritish g‘ayritabiiy hodisa 

---

67 
Hisoblanar edi. Ushbu Hissiy kechinmalar o‘zining moshiyati, kuch-quvvati, davomiyligi, 
ta'sirchanligi, yo‘nalganligi bilan bir-biridan keskin farq qilishlariga qaramay, ularni emosiya 
sifatida talqin qilish oddiy safsataga aylanib qolgan bo‘lar edi. Shu boisdan ularning o‘zaro eng 
muhim farqi shundaki, birisi ijtimoiy (Hissiyot), ikkinchisi esa (emosiya) individual, xususiy 
ahamiyat kasb etadi.
Ta'kidlab o‘tilgan mulohazalarga qaramasdan, Hissiyot bilan emosiyaning o‘zaro bir-
biridan qat'iy cheklab qo‘yish ham ba'zi anglashilmovchilikni keltirib chiqarishi mumkin. 
Faoliyat, xulq-atvor, muomala subyekti o‘zining shaxsi hamda jamiyati uchun ahamiyati 
Hisoblangan narsalar va hodisalarni aks ettiruvchi munosabati Hissiyotda mujassamlashadi. 
Shaxsning individual shayoti va faoliyatiga aloqador (xosh foydali, xosh zararli bo‘lishdan qat'i 
nazar) omillar, qo‘zg‘ovchilar, turtkilarni ifodalovchi hamda kelib chiqishi instinktlar, hartsiz 
reflekslar, irsiy belgilar (ovqatlanish, jinsiy, shimoyalanish, qo‘rqish va boshqalar) bilan bog‘liq 
sodda Hissiy holatlar "emosiya" deyiladi. Emosiyalar nafaqat insonlarga, balki jonli rivojlangan 
mavjudodlarga ham taalluqli ruhiy (psixik) holatlardir. Hayvonlardagi emosiyalar o‘zgarishi 
murakkab bo‘lgan tabiylik (irsiy) alomatlarga asoslanuvchi sodda tuzilishga egadir. Odam bilan 
shayvon emosiyalari o‘zlarining moshiyati, tuzilishi, ta'sirchanligi, jadalligi, sifati, shakli bilan 
keskin tafovutlanadi. Emosiyalar tashqi ko‘rinishga xosligi bilan, muvaqqat xususiyatga ega 
ekanligi bilan Hissiyotdan farqlanadi.
Shuni aytib o‘tish joizki, Hissiyot shayvonot olamiga xos kechinma emas, u aql-zakovat 
subyekti sanalmish shazrati insongagina xos, xolos, chunki empatik (hamdardlik) His-tuyg‘ular 
shaxsning mukammallik bosqichiga ko‘tarilishiga kafolat negizidir.
Hissiyot bilan emosiya (uning yuksak darajalari nazarda tutiladi) inson shaxsining ijtimoiy 
shayotiy hart-haroitlarida yuzaga kelgan, odamning ijtimoiy tarixiy taraqqiyotida shakllangan 
(evolyusion yo‘sinda), muayyan ijtimoiy mushitda (jamiyatda) istiqomad qiluvchi kishilar 
tomonidan o‘zlashtirilgan g‘oyalar, me'yorlar, qonun-qoidalar, nizomlar, qadriyatlarni aks 
ettiruvchi anglanilgan His-tuyg‘ular, murakkab ichki kechinmalarni vujudga kelish jarayonidir.