YAŞil iNKİŞAF: enerji SƏMƏRƏLİLİYİ VƏ alternativ məNBƏLƏR 2 yaşil iNKİŞAF

YAŞIL İNKİŞAF: ENERJİ SƏMƏRƏLİLİYİ VƏ ALTERNATİV MƏNBƏLƏR
FƏSİL 3.  
Enerji subsidiyaları
3.1. GİRİŞ
Ayrı-ayrı ölkələr üzrə enerji qiymətləri arasında olan kəskin fərqlər 
və qiymətlərin qeyri-sabitliyi, dolayısıyla qlobal güclər tərəfindən enerji 
qiymətlərinə beynəlxalq nəzarətin çətinliyi enerji subsidiyaları və bunların 
ləğvi məsələsini gündəmə gətirmişdir. Enerji subsidiyalarının enerji ixracat-
çı və idxalatçı ölkələr baxımından ayrı-ayrı qiymətləndirilməsi lazım olan
 
fiskal problemlər, eyni zamanda enerji subsidiyalarının mövcudluğu ilə ar-
tan enerji istifadəsinin ortaya çıxarığı ekoloji
 fəsadlar bu məsələnin aktual-
lığını daha da artırır.  
Enerji subsidiyalarının mövcud olması ölkənin fiskal yükünü artırır, belə 
ki, dövlət xərclərini böyüdür, dolayısıyla dövlət vergiləri və ya dövlət bor-
cunu artırmağa məcbur edir. Bu isə nəticədə əhalinin aşağı gəlir qrupunun 
rifahına mənfi təsir edir.  
Enerji subsidiyaları sadəcə ölkənin fiskal yükünü artırmır, həm də bazar 
mexanizmində mövcud problemlər səbəbindən özəl investisiyalara mane 
olmaqla kölgə iqtisadiyyatını artırır, resursların bölgüsünü əhalinin yüksək 
gəlir qrupunun xeyrinə dəyişir. Belə subsidiyalar fərdi və ölkə səviyyəsində 
enerji istehlakını artırmaqla ekoloji problemləri dərinləşdirir. Hesablamala-
ra əsasən subsidiyaların ləğv edilməsi dünya üzrə CO2 emissiyasını nə az, nə 
çox 13% azalda bilər.  
Enerji subsidiyalarının təsiri ilə daha da artan enerji istifadəsi CO2 emis-
siyasının genişlənməsinə və beləliklə, qlobal istiləşməyə səbəb olmuşdur.  
Qlobal istiləşmənin artması iqlim dəyişikliyinə, buz təbəqələrinin əriməsiylə 
dəniz səviyyəsinin yüksəlməsinə və məhsuldar torpaqların su altında qalma-
sına səbəb olur. CO2 emissiyası 19-cu əsrin əvvəllərinə qədər aşağı sabit 
səviyyədə olmuş, daha sonra davamlı olaraq artmışdır. Səbəb isə 18-ci əsrin 
sonlarında Avropada başlayan sənaye inqilabıdır. İstehsal xərclərini azalt-
maq məqsədilə sənayenin inkişafında əsas istehsal vasitəsi olan xam enerji 

- 76 -
YAŞIL İNKİŞAF: ENERJİ SƏMƏRƏLİLİYİ VƏ ALTERNATİV MƏNBƏLƏR
qiymətlərinin aşağı endirilməsi və yanacaq növlərinin ifrat istifadəsi ilə eko-
loji çirklənmə səviyyəsi artmışdır. Dolayısıyla məhdud resurslarla sonsuz 
ehtiyacları ödəməyə çalışan  iqtisadiyyat ətraf mühit məsələsini arxa plana 
keçirmişdir. Bu fəsildə enerji subsidiyaları və bunun iqtisadi-fiskal anlamı, 
enerji subsidiyalarının tətbiqinin səbəbləri, enerji subsidiyalarının hesab-
lanmasında tətbiq olunan qiymət fərqi yanaşmasından bəhs edilmişdir. 
3.2. Enerji subsidiyalarının təsnifatı və hesablanması
3.2.1. Enerji subsidyalarının təsnifatı
Klassik yanaşmada dövlət büdcəsinin kəsirini ixtisar etməyin bir yolu da 
ya aktivləri kəskin şəkildə azaltmaq, ya da gizli öhdəliklərin artırılmasıdır. Ra-
sional dövlət uzun müddətli səmərəlilik üçün bir illik kəsir göstəriciləri ilə 
kifayetlənə bilməz. Dolayısıyla xalis aktivlərdəki inkişaf burada daha vacibdir. 
Əgər xalis aktiv dəyişməz qalarsa, büdcə kəsirinin azalmasından bəhs edilə 
bilməz. Büdcə kəsirinin klassik göstəricilərindən fərqli olaraq (bu yanaşma “axın 
konsepsiyası”nda öz əksini tapmışdır), alternativ konsepsiya - “aktuar kəsir” 
dövlət öhdəlikərinin dəyişməsi və pul bazası əsasında bu şəkildə ifadə edilə bilər:
                  
  
Dta=(Bt-Bt-1)+(Mt-Mt-1)
Burada D, t zamanı ərzində aktuar büdcə kəsiridir. B dövlət borcudur, M 
isə pul bazasıdır. Aktuar və klassik büdcə kəsiri arasındakkı fərq gizli kəsirdir.
1
 
Karas və Misra tərəfindən 32 ölkə üçün gizli kəsir hesablanmışdır. On-
lar böhranlara gizli kəsrin səbəb olduğunu iddia edirlər. Gizli dövlət kəsiri 
dövlət büdcəsində əks olunmayan müxtəlif dövlət fəaliyyətləri zamanı 
meydana gəlir. Məsələn, subsidiyalaşma - dövlət resurslarının özəl sektora 
və ya əhaliyə verilməsi bir nümunədir. Burada bir-birilə əlaqəli 3 fenomen 
fərqləndirilməlidir:
Gizli büdcə subsidiyaları dövlət tərərfindən ayrı-ayrı şəxslərə və firmalara 
edilən nəğd transferlərdir. Gizli subsidiyalara birbaşa büdcə kreditləri, vergi 
istisnaları və ödənilməmiş vergi borcları, büdcədənkənar fondlardan edilmş 
transfertler, firmaların idxal və ixrac kvotalarından qazancları və problemli 
müəssisələrin maliyyələşdirilməsi aiddir.  
1
Lev Freinkman et al., (2003), Quasi-fiscal Activities, Hidden Government Subsidies and Fiscal Adjustment in
Armenia, World Bank Working Paper N 16, səh, 4

- 77 -
YAŞIL İNKİŞAF: ENERJİ SƏMƏRƏLİLİYİ VƏ ALTERNATİV MƏNBƏLƏR
Kvazifiskal fəaliyyətlər/subsidiyalar - dövlət büdcəsindən kənardövlət 
sektoru vasitəsi ilə gizli subsidiyaların təminidir. 
Şərti öhdəliklər isə gələcəkdə büdcədə açıq şəkildə göstərilə bilən sub-
sidiyalardır. Buna ən klassik misal kommersiya kreditlərinə verilən dövlət 
qarantiyalarıdır.  
Enerji ilə zəngin ölkələrdə enerji subsidiyaları daha geniş yayılmışdır. Bu 
yolla dövlət yanacağın, elektrikin və digər enerji məhsullarının qiymətini 
aşağı saxlamaqla əhalini və biznesi subsidiyalaşdırır.  
Büdcədə görünən subsidiyalar birbaşa hədəflənməmiş qiymət subsidiyaları-
dır. Hədəflənməmiş dolaylı qiymət subsidiyaları əlavə dəyər və digər satış vergiləri 
üzrə güzəştlər, ixrac vergiləri, istehsalçı kvotaları, daşıma və saxlama subsidiyaları 
və əmlakın beynəlxalq dəyərdən daha aşağı satılması formasında ola bilər.
Cədvəl 3.1. Enerji Subsidiyalarının əsas növləri
Dövlət müdaxiləsi
Nümunə
Subsidiyalar adətən necə həyata keçir?
İstehsal 
xərclərini 
azaldaraq
İstehsalçıya 
qiymətləri 
artıraraq
İstehlakçılar 
üçün qiymətləri 
aşağı salaraq
Birbaşa maliyyə 
transferi
Istehsalçılara verilən qrantlar
İstehlakçılara verilən qrantlar
Aşağı faiz və ya güzəştli borclar
Güzəştli vergi
Satış vergilərində, istehsalçı rüsum 
və tariflərində endirim və ya istisnalar
Vergi endirimi 
Enerji avadanlıqlarına 
sürətləndirilmiş amortizasiya tətbiqi
Ticarət 
məhdudiyyətləri
Kvotalar, texniki məhdudiyyətlər və 
ticarət embarqoları 
Enerjiyə bağlı 
xidmətlərin dövlət 
tərəfindən birbaşa  
tam təminatı 
Enerji infrastrukturuna birbaşa 
investisiyalar
İctimai araşdırma və inkişaf
Sığorta öhdəlikləri və s.
Enerji sektorunun 
tənzimlənməsi 
Tələb təminatı və mandat yayılma 
dərəcəsi
Qiymətlərə nəzarət 
Bazara giriş məhdudiyyətləri
Mənbə: Morgan, T., (2007), Energy Subsidies: Their Magnitute, How They Affect 
energy Investment and Greenhouse Gas Emissions, and Prospects for Reform, səh:6

- 78 -
YAŞIL İNKİŞAF: ENERJİ SƏMƏRƏLİLİYİ VƏ ALTERNATİV MƏNBƏLƏR
Subsidiyalaşdırmanın ən mənfi cəhəti resursların bölüşdürülməsində 
ədalətsizlik və qeyri şəffaflıqdır. Bu “neqativ subsidiyalar” adətən müəyən 
qruplara xidmət edir. Bu da büdcə prosesinə, fiskal səmərəliliyə və da-
vamlılığa ziyan vurur. Kvazifiskal fəaliyyətin iki tərəfi arasındakı fərqi 
müəyyənləşdirmək vacibdir. 
1.  Özəl sektorun (əhali də buraya daxildir) qeyri-şəffaf subsidiyalaşması 
mexanizmi (resurslar necə transfer olunur?). 
2.  Bu subsidiyaların maliyyələşdirilməsi (bu resusrsların transferini kim 
ödəyir və necə?) 
Cədvəldən də göründüyü kimi subsidiyalaşma dövlətin müxtəlif 
fəaliyyətlərini özündə birləşdirir. İstehsal xərclərini azaldaraq, istehlakçı 
qiymətlərini azaldaraq, istehsalçı üçün qiymətlərini artıraraq və ya bunla-
rı eyni zamanda həyata keçirməklə subsidiyalaşmanın əsas məqsədlərini 
müəyyənləşdirmək mümkündür. Cədvəldən də göründüyü kimi subsidi-
yalaşma əsasən istehsal xərclərini azaldan və ya azad rəqabəti zəiflədərək 
müəyyən istehsalçıların fəaliyyətini dəstəkləyən, dolayısıyla daha çox is-
tehsalçıya xidmət edən iqtisadi-siyasi fəaliyyət olmaqla istehsalda daha 
geniş tətbiq olunur. İstehsalçı subsidiyalarıının hesablanmasının konk-
ret üsulunun müəyyənləşdirilə bilinməməsi, artan ekoloji problemlər 
fikirlərin istehlakçı subsidiyaları üzərində cəmlənməsinin təkan vericisi 
ola bilər.   
3.2.2. Enerji subsidiyalarının hesablanması
Enerji subsidiyaları həm istehlakçı, həm də istehsalçını əhatə edir. İs-
tehlakçı subsidiyaları həm firmalar həm də əhalini özündə birləşdirən is-
tehlakçılar tərəfindən ödənilən qiymətin bençmark qiymətindən aşağı ol-
duğu zaman ortaya çıxır. İstehsal subsidiyaları isə tədarükçülər tərəfindən 
qəbul edilən qiymətlərin bençmark qiymətlərindən yuxarı olduğu vaxt 
ortaya çıxır. Enerji məhsulunun ticarəti beynəlxalq səviyyədədirsə, o za-
man subsidiyaların hesablanmasında bazis bençmark qiyməti beynəlxalq 

- 79 -
YAŞIL İNKİŞAF: ENERJİ SƏMƏRƏLİLİYİ VƏ ALTERNATİV MƏNBƏLƏR
qiymətlərdir. Qeyri-ticari (non-tradeable) mallarda isə məsələn, elekt-
rik enerjisində müvafiq olaraq bençmark qiyməti yerli istehsalçının 
xərclərinə bərabərdir. Subsidiyaların hesablanmasına bu şəkildə yanaşma 
adətən “qiymət fərqi yanaşmasi” olaraq ifadə edilir.
İstehlakçı subsidiyaları özündə iki komponenti ehtiva edir: vergi 
öncəsi subsidiyalar (pre tax) (əgər firma və əhali tərəfindən ödənilən 
qiymətlər tədarük və çatdırma dəyərindən aşağıdırsa) və vergi sonrası 
(post tax) subsidiyalar (əgər vergi effektiv səviyyədən aşağıdırsa). Bir çox 
ölkələr istehlakçıdan vergi tutmaqla gəlir əldə edir və büdcə xərclərini bu 
şəkildə maliyyələşdirir. Effektiv vergiqoyma enerji məhsulları da daxil ol-
maqla bütün istehlakı əhatə etməyi zəruri şərt kimi tələb edir. Effektiv 
vergiqoyma həm də ətraf mühitə mənfi təsirləri aradan qaldırmaq üçün 
lazımdır. 
Haşiyə 1. Vergi öncəsi və  vergi sonrası subsidiyalar
Pre tax subsidiya=Pw-Pc
Burada Pc istehlakçılar tərəfindən ödənmiş qiymətdir. Əgər mal və 
xidmətlərin beynəlxalq səviyyədə ticarəti həyata keçirilmirsə, (məsələn elek-
trik) bu zaman bençmark qiyməti xərci qarşılayan qiymətdir (Pw). 
Post tax subsıdıya=(Pw+t*)-Pc
Vergi sonrası subsidiyaların vergi öncəsi subsidiyalardan fərqi buraya, yəni 
bençmark qiymətinə effektiv vergiləmənin (t*>0) əlavə olunmasıdır. Effek-
tiv vergiləmənin məqsədi həm gəlir bölgüsünə təsir etmək, həm də istehlakın 
mənfi xarici təsirlərini azaltmaqdır. Dolayısıyla vergi sonrası subsidiya vergi 
öncəsi subsidiya ilə effektiv vergiləmənin cəminə bərabərir.
IMF, (2013), Energy Subsidy Reform: Lessons And ImplicationsExecutive 
Summary, səh:7

- 80 -
YAŞIL İNKİŞAF: ENERJİ SƏMƏRƏLİLİYİ VƏ ALTERNATİV MƏNBƏLƏR
Cədvəl 3.2. Neft məhsulları, elektrik, təbii qaz və kömür üçün 
vergi sonrası subsidiyalar (2011)%-lə
 
Ölkələr
Neft məhsulları
Elektrik
Təbii qaz
Kömür
Büdcəyə 
nisbəti
ÜDM-ə 
nisbəti
Büdcəyə 
nisbəti
ÜDM-ə 
nisbəti
Büdcəyə 
nisbəti
ÜDM-ə 
nisbəti
Büdcəyə 
nisbəti
ÜDM-ə 
nisbəti
Albaniya 
0.00
0.00
m.y
m.y
0.04
0.01
0.05
0.01
Azərbaycan 
4.96
2.26
2.00
0.91
4.18
1.90
0.00
0.00
Ermənistan
3.86
0.84
1.81
0.40
3.93
0.86
m.y
m.y
Belarusya
0.00
0.00
2.32
0.98
5.86
2.46
0.00
m.y
Bosniya və Hersoqovina
0.00
0.00
m.y
m.y
0.16
0.07
7.35
3.41
Bolqarıstan 
0.00
0.00
m.y
m.y
0.81
0.26
6.72
2.18
Xorvatiya 
0.00
0.00
m.y
m.y
0.89
0.33
0.60
0.22
Gürcüstan 
2.62
0.74
m.y
m.y
1.55
0.44
0.19
0.05
Macarıstan 
0.15
0.08
m.y
m.y
1.11
0.59
0.56
0.30
Qazaxıstan 
7.99
2.22
3.49
0.97
3.45
0.96
10.11
2.81
Kosova 
0.00
0.00
m.y
m.y
m.y
m.y
0.06
0.02
Qırğızıstan 
20.39
6.80
17.13
5.71
0.81
0.27
4.07
1.36
Latviya 
0.00
0.00
m.y
m.y
1.14
0.41
0.30
0.11
Litviya 
0.00
0.00
m.y
m.y
1.17
0.39
0.33
0.11
Makedoniya
0.00
0.00
m.y
m.y
0.31
0.09
4.46
1.28
Moldova
0.00
0.00
m.y
m.y
4.20
1.54
0.34
0.12
Monqolustan
0.00
0.00
m.y
m.y
m.y
m.y
11.49
4.56
Monteneqro 
0.00
0.00
m.y
m.y
m.y
m.y
0.00
0.00
Polşa
0.15
0.06
m.y
m.y
0.51
0.19
4.79
1.84
Rumınya 
0.00
0.00
m.y
m.y
1.34
0.42
1.74
0.55
Rusiya
3.96
1.52
3.30
1.27
6.45
2.47
2.67
1.03
Serbiya
0.00
0.00
m.y
m.y
0.89
0.37
6.00
2.46
Tacikistan 
0.45
0.11
10.04
2.50
0.87
0.22
0.57
0.14
Türkiyə 
0.00
0.00
m.y
m.y
0.91
0.31
1.91
0.66
Türkmənistan
44.05
8.31
12.67
2.39
105.63
19.92
m.y
m.y
Ukrayna 
0.48
0.20
4.36
1.85
16.31
6.91
6.40
2.71
Özbəkistan
2.28
0.92
14.80
5.95
63.40
25.50
0.67
0.20
 
Mənbə: IMF, (2013), Energy Subsidy Reform: Lessons And ImplicationsExecutive Summary

- 81 -
YAŞIL İNKİŞAF: ENERJİ SƏMƏRƏLİLİYİ VƏ ALTERNATİV MƏNBƏLƏR
Cədvəldən də göründüyü kimi keçmiş Sovet İttifaqı ölkələrində ener-
ji subsidiyaları yüksəkdir. Subsidiyaların ən yüksək olduğu ölkələr isə 
Türkmənistan, Qırğızıstan və Qazaxıstandır. Enerji subsidiyalarının yüksək 
olması əsasən ölkələrin enerji resurslarıyla zəngin olması ilə əlaqəli olsa da, 
Qırğızıstan və Ermənistanın enerji resurslarının (xüsusilə neftin) olmamasına 
baxmayaraq subsidiyalar bu ölkələrdə də yüksəkdir. Enerji subsidiyalarının 
yüksək olması nəticəsində bu ölkələrdə büdcə xərcləri artır və dövlət borcu 
yüksəlir. Digər yandan isə ƏDV və istehlakçı tərəfindən ödənilən vergilər artır.
3.2.3. Enerji subsidiyalarının tətbiqi
Enerji subsidiyalarının tətbiqi üçün irəli sürülən əsaslar bunlardır. 
•
Enerji yoxsulluğu ilə mübarizə. İstehlakçı subsidiyaları bu məqsədlə tətbiq 
olunur və az gəlirli qrupa xidmət etməklə enerjini bu qrup üçün əlçatan edir.
•
Yerli enerji təklifini artırma. İstehsal subsidiyaları bu məqsədlə id-
xaldan asılılığı azaltmaq üçün tətbiq olunur. Bu yanaşma həmçinin 
ölkənin xarici və strateji iqtisadi siyasətinə dəstək məqsədilə milli enerji 
şirkətlərinin qlobal fəaliyyətinə kömək üçün tətbiq edilir.
•
Sənayenin inkişafı və məşğulluğu dəstəkləmə. Subsidiyalar 
sənayeçilər üçün rəqabət üstünlüyü vasitəsidir. Enerji subsidiyaları ener-
jinin intensiv istifadə edildiyi sahələrə investisiyaları stimullaşdırmaq 
üçün tətbiq olunur. Məsələn, alüminium əridilməsi sənayesinin belə bir 
dəstək olmadan mənfəətli olması çətindir. Enerji subsidiyaları həmçinin 
tarif və ticarət məhdudiyyətləri formasında xüsusilə keçid və iqtisadi eniş 
zamanı məşğulluğun artırılması üçün tətbiq olunur. 
•
Milli sərvətin yenidən bölüşdürülməsi. Xüsusilə enerji istehsal edən 
ölkələrdə istehlak subsidiyaları aşağı enerji qiymətləriylə milli resursla-
rın bölüşdürülməsində əhəmiyyətlidir. Bu yanaşma həmçinin iqtisadi 
diversifikasiyanı təmin etmək və rəqabətliliyi yüksəltməklə məşğulluğu 
artırmaq üçün tətbiq olunur. 
•
Ətraf mühiti qoruma. Bu yanaşma xüsusilə inkişaf etmiş ölkələr, 
qismən isə yeni sənaye dövlətləri üçün xarakterikdir. Bu ölkələr bərpa 
olunan enerjinin inkişafı, nüvə enerjisinin və karbonun zəbti və saxlanıl-
ması məqsədi ilə dəstək proqramları həyata keçirir.
2
 
2
İEA, OECD: World Bank, 2010, The Scope Of The Fossil Fuel Subsidies İn 2009 And The Roadmap For Phas-
ing Out Fossil Fuel Subsidies

- 82 -
YAŞIL İNKİŞAF: ENERJİ SƏMƏRƏLİLİYİ VƏ ALTERNATİV MƏNBƏLƏR
Müsbət tərəflərinin mövcud olmasına baxmayaraq subsidiyaların ləğv 
edilməsini irəli sürən fikirlər kifayət qədərdir. Enerji subsidiyalarının enerji 
istehlakını artırması və CO2 emissiyasını çoxaltması ilə ekologiyaya mənfi 
təsiri bu tip subsidiyaların əleyhinə işləyən əsas arqumentdir. Digər bir ça-
tışmazlıq subsidiyaların dövlət büdcəsi üçün yük olmasıdır. Xüsusilə də 
dünya bazarında enerji qimətləri yüksəlirsə enerjidaşıyıcılarını idxal edən 
ölkələrdə fiskal yük böyüyür. Bəzən mənfəət güdən qrupların manipulya-
siya ilə subsidiya mexanizmlərini öz maraqlarına uyğunlaşdırılması da unu-
dulmamalıdır. Enerji subsidiyaları səbəbi ilə enerji istehlakının artması yerli 
ehtiyatlar azaldığından enerji idxalatçılarına idxalı artırmağa sövq edir.
Subsidiyaya dair məlumatın təşkili zamanı zəruri olan ilk addım hər hansı 
bir sektor və ya həmin sektorun məhsullarına dair subsidiyalaşma siyasətinin 
müəyyənləşdirilməsidir. Bu da subsidiyalara dair məlumatların müxtəlif 
aspektlərdən fərdi səviyyədə öyrənilməsinə kömək edir. Bununla da subsidi-
yaların mənbəyini və subsidiyalaşmanın istehlakçı və istehsalçıların davranış-
larına təsirini anlamaq mümkün olur. Aşağıdakıcədvəl 3-də yanacaq sektorun-
da (kömür) bunu əks etdirən köçürmələr matrisi göstərilmişdir. 
Cədvəl 3.3. Köçürmələr matrisi (kömür mədənlərində dəstək siyasətinə dair nümunə)
Köçürmə mexanizmi (köçürmə necə  yaradılır)
Qanuni və ya rəsmi fəaliyyət
Birbaşa    istehlak
Məhsul gəlirləri
Müəssisə gəlirləri
Ara gəlirlər 
Istehsal faktorları
Istehlak dəyəri 
əhali və ya müəssisə 
gəlirləri
Maliyyə 
vəsaitinin 
birbaşa 
köçürülməsi
Vahid subsidiya
life-line elektrik 
dərəcəsinin 
dövlət tərəfindən 
subsidiyalaşdırılması
Ton başına 
metallurgiya kömür 
subsidiyaları
Kömür mədən 
şirkətlərində istifadə 
olunan qrantlar
Mədənlərdə istifadə 
olunan elektrik 
subsidiyaları
Mədənə bağlı 
kapitalın əldə 
olunması ilə əlaqəli 
kapital qrantları
Riskin dövlətə 
ötürülməsi
Qiymətə bağlı 
istehlak subsidiyası
Büdcə hesablı soyuq 
hava qrantları
Kömür bufer 
ehtiyatlarına tətbiq 
olunan dövlət 
xərcləri
Dövlətin mədən 
qəzaları üzrə 
istehsalçı öhdəliklərini 
azaltması 
Kömür qatarlarının 
təhlükəsizlik 
qarantiyaları
Mədənə bağlı 
kapitalın əldə 
olunması ilə əlaqəli 
kredit təminatı
Əvvəlcədən 
hesablanmış 
vergi gəlirləri
Yanacağa tətbiq 
olunan aksiz vergisi 
istisnaları
Müəyyən gəlir payını 
artıran enerji satışı ilə 
əlaqəli vergi endirimləri
Kömürdən 
hazırlanan maye 
yanacağın 
istehsalına tətbiq 
olunan vergi 
endirimləri
Kömür mədən 
şirkətlərində gəlir 
vergisi dərəcəsinin 
azaldılması
Mədən maşınlarında 
istifadə olunan 
yanacağa tətbiq 
olunan aksiz vergisi 
endirimi
Mədən təchizatı 
investisiyalarına 
tətbiq olunan vergi 
endirimləri
Digər 
əvvəlcədən 
hesablanmış 
dövlət 
gəlirləri
Son istehlakçı 
tərəfindən əldə 
edilən təbii 
resursların əldə 
edilməsinin 
dəyərindən aşağı 
qiymətləndirilməsi 
Kömür 
yataqlarında icarə 
haqqına tətbiq 
olunan endirimlər
Malların, dövlət 
xidmətlərinin və 
ya təbii resursların 
əldə edilməsinin 
dəyərindən aşağı 
qiymətləndirilməsi 
Kömürün saxlanması 
üçün istifadə olunan 
dövlət torpaqlarının 
dəyərindən aşağı 
qiymətlə əldə 
edilməsi 
Məcburi 
köçürmələr
Tənzimlənən 
qiymətlər, çarpaz 
subsidiyalar
Zəruri əhəmiyyət 
daşıyan elektrik 
dərəcəsi 
Kömürə tətbiq 
olunan idxal 
tarifləri və ya ixrac 
subsidiyaları
Kömür şirkətlərində 
inhisar imtiyazlarının 
verilməsi
Yerli kömür 
istehsalında ixrac 
məhdudiyyətləri 
Mədən 
məşğulluğunda 
əmək haqqı 
nəzarəti
 
Mənbə: İEA, OPEC, OECD, WB, (2010), Analysis of the Scope of Energy Subsi-
dies And Suggestions for The G20 İnitiative, səh: 12

- 83 -
YAŞIL İNKİŞAF: ENERJİ SƏMƏRƏLİLİYİ VƏ ALTERNATİV MƏNBƏLƏR
  
3.3. Subsidiyaların iqtisadi, sosial və ekoloji təsiri
Subsidiyaların tətbiqi geniş miqyasda iqtisadi, sosial, ekoloji təsirə malik-
dir. Enerji subsidiyaları ləğv edilmədən öncə və ya digər bərpa olunan enerji 
subsidiyaları tətbiq edilmədən öncə iqtisadi təhlil aparılmalıdır. Qlobal-
laşmanın artmasıyla subsidiyaların ləğvi məsələsi qloballaşsa da, ölkələrdə 
tarixən formalaşmış yanaşma tərzi, resusr bölgüsündə fərqlilik və iqtisadi 
inkişaf səviyyəsinin müxtəlif olması məsələyə fərdi yanaşmanı tələb edir.
Şəkil 3.1. Enerji subsidiyalarının sosial, iqtisadi və ekoloji təsiri
Mənbə: İEA, OPEC, OECD, WB, (2010), Analysis Of The Scope Of Energy 
Subsidies And Suggestions For The G-20 İnitiative, səh:9
3.3.1. Enerji subsidiyalarının iqtisadi təsiri
Düzgün idarə olunmayan enerji subsidiyaları vergi ödəyiciləri üçün 
iqtisadi mənada baha başa gəlir və istixana qazı emissiyasını artırmaqla 
havanı çirkləndirir, ətraf mühitə ziyan vurur. Enerji subsidiyaları həm də 
yanlış qiymət siqnalları yaratmaqla yüksək enerji istehlakı və ya istehsa-
lı, həmçinin enerji xidmətlərinə sərbəst girişdə maneələrə səbəb olur. İs-

- 84 -
YAŞIL İNKİŞAF: ENERJİ SƏMƏRƏLİLİYİ VƏ ALTERNATİV MƏNBƏLƏR
tehlak qiymətlərinin aşağı salınması ilə istehlakın subsidiyalaşması enerji 
istifadəsini artırır və enerji səmərəliliyini azaldır.
Enerji subsidiyaları həmişə büdcədə əks olunmur, amma bu müxtəlif 
vasitələrlə mütləq ödənməkdədir. Deyək ki, vergi öncəsi istehlak subsidi-
yası dovlət müəssisələri tərəfindən idarə olunur və qiymətlər təklif olunan 
qiymətlərdən daha az səviyyədə verilir. Əgər dövlət bu itkini transfertlər 
vasitəsiylə maliyyələşdirirsə, istehlak subsidiyaları büdcə xərclərində əks olu-
nacaq və yüksək dərəcəli vergilərlə maliyyələşdiriləcək, borclar artacaq, borc-
lar monetarizasiya olunduğu halda inflyasiya yüksələcək. Amma subsidiya-
lar dövlət təşkilatları tərəfindən maliyyələşdirildikdə və itki və ya mənfəətin 
azalması kimi əks olunduqda dövlətə daha az vergi ödəmələri həyata keçəcək 
və gecikmiş ödəmələr problemi yaranacaq. Azərbaycan müstəqilliyinin ilk 
illərində belə bir problemlə üzləşmişdir. Alternativ olaraq istehlak subsidiyala-
rının dəyəri subsidiyalaşmış enerji gəlirləri vasitəsiylə qarşılanacaq. Bunun da 
yükü sonda yenə dövlətin üzərinə düşür. İndoneziya, İordaniya və Malayziya 
yanacaq subsidiyalarını büdcədə əks etdirdikləri halda, Sudan və Yəməndə bu 
qismən, Anqolada isə tamamən büdcədə əks olunmayıb. 
İstehlak subsidiyalarını dövlət büdcəsində əks olunub olunmama-
sından asılı olmayaraq bazar quruluşundan və dövlətin maliyyələşdirmə 
siyasətinə görə müəyyənləşdirmək mümkündür. Qrafik 2”yə əsasən ümumi 
dəyərlədirmə edilə bilər.

Kataloq: uploads
uploads -> По антикоррупционной работе в поликлинике
uploads -> Fərid Zeynalov stomatoloq, bds, dds şəxsi məlumat
uploads -> Oitsning ma’nosi – Orttirilgan Immunitet Tanqisligi Sindromi. Bu dahshatli va bedavo kasallik hozirgi zamonning “vabosi” deb yuritiladi
uploads -> 4 İstehlakçıların davranışının modelləşdirilməsi Son istehlakçıların davranışının modelləşdirilməsi
uploads -> UŞaq anatomiyasi, FİZİologiaysi və GİGİyenasi analizatorlar- duyğU ÜzvləRİ
uploads -> Мisvak вя онун XXI ясрдя истифадяси
uploads -> Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas
uploads -> Azərbaycan Tibb Universiteti üzrə 2013/2014 cü tədris ilində
uploads -> Join this Edmodo Code!!!