““ 2015 yil «Himoyaga ruxsat beraman» Kafedra mudiri
Tabiiy resurslar va ularning geoekologik holati
Yüklə 250,45 Kb.
|
|
2.2. Tabiiy resurslar va ularning geoekologik holati
Tabiiy resurslardan foydalanish ko`p qirrali va bosqichli murakkab jarayon. Bir resurs turidan foydalanish jarayonida boshqa resurslar ham ishtirok etadi. Ishlab chiqarish jarayonida ko`p hollarda resurslardan majmuali tarzda foydalanish lozim bo`ladi. Bunda 46
foydalanish samaradorligi ko`p omillarga bog’liq bo`lib, ishlab chiqarishni tashkil qilishning ilmiy tamoyillari va ularga amal qilish ustuvor ahamiyatga ega. Tabiatdan foydalanish majmuali, ko`p bosqichli bo`lib, tabiat qonun- lariga to`la rioya qilish, foydalanish me`yori va ekologik muvozanatga jiddiy ahamiyat berish, uning kambag’allashuvi va ifloslanishining oldini olish asosida amalga oshirilishi zarur. SHuning uchun ham tabiat resurslaridan majmuali foydalanish tamoyillari va tegishli tartib-qoidalarga o`z vaqtida amal qilinsa, qulay ekologik vaziyat shunchalik mustahkamlanib boradi. Tabiiy resurslardan foydalanishning geografik asoslari avvaldan ma`lum bo`lib, fanda u turli mutaxassis-olimlar tomonidan turlicha talqin qilinsada, umumiy yo`nalish va asoslanish negizlari bosqichma-bosqich yaratib borildi. Ularning ba`zilarigina amalda qo`llanib kelinmoqda va buning natijasida turli nomatlub hodisalarning oldini olishda, joylarda resurslardan foydalanishda mavjud fan imkoniyatlaridan to`liq foydala- nilayapti, deb xulosa chiqarish mumkin emas.Fanning bunday imkoniyatlari nihoyatda katta, gap ulardan amaliy jihatdan barcha hududlarda to`liq foydalanishga o`tishda qolgan. Geografiyada hududlarni ma`lum geotizim sifatida qaralishining o`zi boyliklardan omilkorlik bilan foydalanishni taqozo etadi, chunki har bir geotizim ma`lum tabiiy sharoit va resurslar, hatto xo`jalik, aholi (integral geotizim) to`g’risida butkul ma`lumot beradi. Ulardan har biriga tegishli ekologik vaziyat va muvozanat, barqarorlik yoki o`zgaruvchanlik xos. Darvoqe, har bir geotizim ma`lum xo`jalik va aholi imkoniyatlariga ega bo`lganligi tufayli tegishli foydalanish potentsialiga ega. U shu potentsial darajasida barcha boyliklarni foydalanishga bera oladi, ortiqcha darajada foydalanishga urinishlar yoki nes-nobudgarchilik geotizimni inqirozga olib keladi, tabiiy resurslarning qayta tiklash va o`z-o`zini tozalash qobiliyatlari izdan chiqadi. Tabiiy resurslardan foydalanishning geoekologik asoslari hal qiluvchi ahamiyatga ega. Bu borada ekologik muvozanat-ekologik vaziyat-ekologik toza texnologiya va mahsulot-ekologik tozalik va salomatlik tizimlarida ishlab chiqarishni tashkil qilish va amalga oshirish muhim ahamiyat kasb etadi. Bu jihatdan geoekologik asoslar geografik tamoyillarga yaqin turadi yoki ularni to`ldiradi, ular bir-birlari bilan o`zaro bog’liqlik va aloqada rivojlanadi. 47
Bozor iqtisodiyoti sharoitida tabiiy boyliklardan foydalanish shunday ilmiy tamoyillarga asoslanishi zarurki, bunda tabiat ham, jamiyat ham aziyat chekmasligi lozim. Biosferada tabiiy komponentlarning bir-birlari bilan o`zaro muvozanatda bo`lishi bilan birga, tirik tabiat bilan notirik tabiat o`rtasidagi o`zaro ekologik muvozanat tamoyili ham amaliy ahamiyat kasb etadi. Bu tamoyilga ko`ra, har bir tabiiy chegaralangan hududda ikki turdagi tabiat orasida shunday teng munosabat mavjud bo`ladiki, bunda ular bir-birlarining ma`lum muvozanatda bo`lishlarini taqozo qiladi. Lekin ulardan birining tashqi ta`sir natijasida buzilishi uzoq muddatli (bir necha yuz asrli) muvozanatning ishdan chiqishiga olib keladi. Ushbu buzilishning parametrlari asosida sodir bo`lgan hodisa boshqa bir necha hodisalarning tarkib topishiga ta`siri bilan belgilanadi (sabab-oqibatlar zanjirining bir-birlari bilan tutashib ketishi). ekologik muvozanat juda ham mo`rt bo`lib, ko`p hollarda geotizimlarning maromi, o`simlik olamining qashshoqlanishi, tuproq qoplamining buzilishi bilan bog’liq (Orolbo`yi, Balxashbo`yi va boshq.). Inson mehnat faoliyatining ekologik jihatdan tozalik tamoyili muammolar echimida amaliy ahamiyatga ega. Bu tamoyil ishlab chiqarish jarayonida va kundalik turmushda vujudga kelgan turli qattiq, suyuq va gazsimon chiqindilarning atmosfera va suv havzalari, tuproqqa chiqarishdan oldin ularni obdon tozalab, butunlay zararsizlantirilgandan so`ng tabiiy muhitga chiqarish zarurligini asoslaydi. Mazkur tamoyilning amaliyotda tatbiq etilishi atrof-muhit ifloslanishini to`xtatish va uning barqaror tozalanishida eng samarali hisoblanadi. Bizningcha, avvaliga qisman, keyinchalik vaqt mobaynida to`liq amal qilishga bosqichma-bosqich o`tish bilan tabiiy muhitning tozalanishiga erishish mumkin bo`ladi. Tabiat resurslaridan me`yoriga yarasha foydalanish tamoyilining oldingi tamoyil bilan birgalikda qo`llanilishi maqsadga muvofiq, chunki ular bir-birini taqozo etadi. Tabiat va uning resurslari ham cheksiz emas, ular o`z o`lchamiga ega. Ularning ifloslanishi va qashshoqlanishi esa foydalanish jarayonini murakkablashtiradi, sun`iy taqchilliklarga sabab bo`ladi. Binobarin, tabiiy boyliklaridan ehtiyojga va me`yorga katta e`tibor bergan holda foydalanishni tashkil etish ayni muddao. Bu borada tiklanadigan, tiklanmaydigan, ikkilamchi resurslarning barcha o`lchamlarini hisobga olgan holda 48
me`yoriy foydalanishga amal qilish tamoyili barcha turdagi ishlab chiqarish jarayonida va insonning kundalik turmushida qo`llanilishi darkor. Tabiatdan foydalanish jarayonining majmualiligi va bu borada tadbirlarni ekologik jihatdan asoslanganlik tamoyili ishlab chiqarishning atrof muhitga salbiy ta`sirini iloji boricha kamaytirishga, muhitning tozalanishiga, aholining turli kasalliklarga chalinmasligiga ijobiy ta`sir etadi. Tabiiy resurslardan foydalanish chog’ida barcha texnologik jarayonlarning ekologik jihatdan atrof muhitga ta`siri eng kichik ko`rsatkichlarga qadar pasaytirilishi ekologik muammolarning echimini tezlashtiradi. Bunga chiqindisiz texnologiya, berk texnologiya kabi ishlab chiqarish jarayonlarini qo`llashga o`tish bilan erishiladi. Ikkilamchi resurslarni majmuali to`liq qayta ishlash tamoyiliga amal qilish bilan ishlab chiqarish jarayonida vujudga kelgan terrikonlar, ag’darmalar va boshqalarni, maishiy turmushda tarkib topayotgan turli chiqindilarni qayta ishlash bilan atrof muhitning ifloslanishi va yaylovlar band bo`lishining oldi olinadi. Tabiiy boyliklardan foydalanish ma`lum strategiya va taktikaga asoslanishi lozim, chunki ularning ba`zilari tugallanadigan, tiklanmaydigan guruhlarga oid bo`lsa, qolganlari tugamaydigan va tiklanish xususiyatiga ega. Ba`zi tugamaydigan resurslardan juda kuchli darajada foydalanish tufayli ma`lum davrgacha ularning amalda qo`llanilishi cheklanadi, chunki ular mutlaqo yaroqsiz yoki sifatsiz holga kelishi mumkin. Mineral xom ashyolardan foydalanishda ma`lum ilmiy tamoyilga asoslanish o`ta zarur. Bu borada majmualilik tamoyili juda ham asqotadi. Tabiatda faqat bir elementdan tashkil topgan qazilma boylik kamdan-kam uchraydi, ko`p hollarda 2-3 va undan ko`p, ba`zan 15-20 xil foydali ele- mentlardan tashkil topgan konlar uchraydi. Kondan foydalanishda aksariyat kerakli boylik ajratib olingan holda qolganlari (masalan, sochilma elementlar) ag’darma sifatida terrikonlarda to`plana boradi, bu jarayonda ularning sifati buziladi, isrof bo`ladi. Iqtisodiy samara olish maqsadida konlardan majmuali foydalanish, ya`ni barcha foydali elementlarni bir vaqtda ajratib olishni yo`lga qo`yish ayni muddaodir, bu hamma jihatdan ham foydalidir: atrof muhit zarar ko`rmaydi, ortiqcha terrikonlar vujudga kelmaydi, yaylovlar maydoni qisqarmaydi. Demak, mineral 49
xom ashyolardan foydalanishda majmualilik tamoyili ustuvor bo`lgan holda unga hamma konlarda muntazam rioya qilinishi maqsadga muvofiq. Sug’oriladigan erlar iqtisodiy jihatdan eng samarali ekanligi barchaga ayon. Biroq sug’orma erlardan olinadigan yalpi mahsulot miqdori va ularning tannarxi turli vohalarda turlicha, boshqacha aytganda iqtisodiy samara bir-biridan keskin farq qiladi. Bunday ahvolni tahlil qilish natijalariga ko`ra hamma gap erning meliorativ holatida ekanligiga taqaladi. Darvoqe, iqtisodiy samara ustun bo`lgan vohalarda tuproq-meliorativ sharoit ekinlarning o`sishi uchun qulayligi bilan tavsiflanadi va aksincha. Meliorativ ahvol og’ir bo`lgan viloyatlarda suv sarfi kattaligi bilan ajralib turadi. Er-suvdan omilkorlik bilan foydalanish va iqtisodiy samaraga erishish uchun eng avvalo erlarning meliorativ holatini tubdan yaxshilash, suvdan rasamadiga yarasha foydalanish texnologiyasini joriy etish va shundan so`ng agrotexnik va agromeliorativ tadbirlarni qo`llashga o`tish ma`qul. CHunki erlarni obdon sho`rsizlantirmaguncha ularga mineral o`g’it solish va boshqa tadbirlar samaradorligi mutlaqo sezilmaydi. Vohalarda erdan foydalanish eng avvalo tuproq-meliorativ ahvolni tubdan yaxshilash, ekinlarni sug’orishni me`yoriy ko`rsatkichlar asosida amalga oshirish (sug’orish texnikasini yanada takomillashtirish) ustuvor yo`nalish bo`lishi lozim. Mazkur yo`nalishdagi taraqqiyot bosqichma-bosqich amalga oshirilishi nazarda tutiladi, ishlarni meliorativ sharoit og’ir bo`lgan Quyi Amudaryo, Quyi Zarafshon, Mirzacho`l, Qarshi cho`lidan boshlash maqsadga muvofiq. Tabiatdan foydalanish jarayonida qolgan barcha resurslar bo`yicha ham eng ustuvor yo`nalishlar aniqlanishi va hayotga tatbiq etilishi bozor iqtisodiyoti sharoitida muhim ahamiyat kasb etadi, chunki tabiatdan foydalanishda dunyo andozalariga asoslanish yuqori iqtisodiy samara beradi, tabiat potentsialidan to`liq foydalanish imkoniga ega bo`linadi. Tabiatdan foydalanishni optimallashtirish muammosi bo`yicha ko`p yillardan beri tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Bu borada ba`zi yutuqlar mavjud, lekin haligacha sezilarli yoki jiddiy samaraga erishildi deb, hisoblashga vaqt erta, chog’i. Tabiat funktsiyalari bisyor, eng muhimi insonni turli boylik (xom ashyo)lar bilan ta`minlaydi, turli chiqindi va iflosliklarni yutadi, odamlarga xizmat ko`rsatadi 50
(rekreatsiya ob`ektlari, tabiat tarovati va boshq.). Biroq tabiatning ushbu eng muhim xususiyatlari hali shu vaqtga qadar iqtisodiy jihatdan baholanmagan. Iqtisodiyotda er, suv, yaylov, o`rmon, rekreatsiya ob`ektlari, ma`dan, hayvonot olami, landshaft va boshqa resurslar ma`lum chegaralarda to`liq takomillashgan baholarga ega emas. SHu boisdan ham avvallari ishlab chiqarish aksariyat ekstensiv ravishda rivojlanib keldi, xohlagancha er-suv, o`rmon, yaylov, qazilma boylik xo`jalik muomalasiga kiritildi. Atrof muhit ifloslandi, ekologik vaziyat jiddiylashdi. Boshqacha aytganda, tabiatdan foydalanish borasida ilmiy tamoyillarga asoslanishga kam e`tibor berildi. Natijada resurslardan foydalanishning ekologik va ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari miqyosi ulkan bo`lgan. Bizningcha, tabiatdan foydalanishni optimallashtirish uslublaridan biri resurslarning har biri o`z bahosiga ega bo`lishi, bunda nafaqat umumiy, shuningdek ayrim hududlar bo`yicha ham baholashni amalga oshirish maqsadga muvofiq. Aytaylik, suv ma`lum bahoga ega bo`lib, u ma`lum xo`jalik yoki korxonada foydalanilsa, ishlatilgan hajmi uchun davlat hisobiga haq to`lanilishi shart, shundagina xo`jalik (korxona) o`ziga faqat kerakli miqdorda suv oladi, ifloslantirgani uchun esa (ya`ni o`zidan ortgan suvni iflos holda havzaga tashlasa) ustama jarima to`lashi oldindan ogohlantirilishi lozim. Tabiat boyliklaridan foydalanish tamoyili harakteriga qarab turlicha ekologik yo`nalishlarni belgilash mumkin. eng muqobili va maqsadga muvofig’i bu resurslardan oqilona va ilmiy asosda foydalanishdir. Bu tarzda ekologik vaziyat ham barqaror va qulay, insonlarning hayoti xavfsiz va sog’lom bo`ladi. Iqtisodiy va ekologik hayotning mustahkam bo`lishi barqaror rivojlanishni ta`minlaydi. Binobarin, tabiatdan foydalanish tamoyili qolgan barcha bosqichlarning taraqqiyot mazmunini belgilaydi: salbiy yo`nalish noxush ekologik va ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlar (falokatli vaziyat, qashshoqlik, migratsiya, kasallanish, o`lim) ni keltirib chiqaradi, ijobiy yo`nalish esa barqaror rivojlanishni ta`minlaydi. Demak, tabiatdan foydalanish murakkab, ko`p omilli, o`ta ehtiyotkorlikni talab etuvchi, fan va texnika yutuqlarini muntazam qo`llash, resurslarni muomalaga kiritish usullarini muntazam takomillashtirib borish, ekologik muvozanatni mustahkamlashga talabchan jarayon hisoblanadi. Inson o`z hayotida ularga to`la amal qilishi lozim. |