“ kafedrası Mövzu: “Dövlət və bələdiyyə idarəetməsi” kursunun predmeti və vəzifləri

II. "İctimai təsərrüfat" nəzəriyyəsi. "Azad icmalar" nəzəriyyəsi Avropada böyük təkamülə səbəb oldu. O, özündən sonra bir sıra nəzəriy­yələrin meydana gəlməsinə şərait yaratdı. Digər tərəfdən həmin dövrdə Avropa ölkələrində istehsalın artması feodalları və yenicə meydana gəl­mə­yə başlayan kapital sahiblərini daha da varlanmaq üçün müstəqil fəaliyyət göstərməyə təhrik edirdi. Belə bir şəraitdə əyalətlərin mərkəz­dənqaçma və müstəqillik meyli siyasi istiqamətdən daha çox iqtisadi isti­qa­mətə meyil edirdi. Bu zaman icmaların daha çox iqtisadi müs­təqilliyi ön plana çıxırdı. Buna uyğun olaraq "Azad icmalar" nəzə­riy­yə­sinin ye­rinə, həmin ideyaları iqtisadi-təsərrüfat istiqamətində dəstəkləyən "ictimai təsərrüfatçılıq nəzəriyyəsi "meydana gəldi. Bu nəzəriyyənin əsas ideoloqları olan Qurke və Şeffnerə görə yerli özünüidarəetmə yerli təsərrüfat işlərinin tənzimlənməsi və həyata keçirilməsidir.
Yuxarıda qeyd edilən hər iki nəzəriyyə özlərinin birtərəfliliyi (icma­la­rın üstünlüyü) və antaqonistliyi (icmaların dövlətə qarşı qoyul­ması) ilə, ideya və reallığı əlaqələndirə bilmədikləri üçün çox inkişaf edə bil­mə­miş, tezliklə onların yerini başqa ideya, baxışlar və prinsiplər tutul­muş­dur. Digər tərəfdən isə bu nəzəriyyələrə görə dövlət özlərini idarə edən (müstəqil) ayrı-ayrı icmalardan ibarət olmalı idi ki, bu da ümum­dövlət və ictimai mənafe baxımından heç vaxt mümkün ola bil­məz və ya olması da məqsədəuyğun deyil.
III. "Dövlətçilik" nəzəriyyəsi. İcmanın dövlətə qarşı qoyulması ideyası tədricən aradan çıxmağa başladı. Yerli özünüidarəçiliyə, mərkəzi və yerli hakimiyyətlər arasında dövlət işlərinin (ictimai xidmətlərin) ida­rə­çiliyi sahəsindəki vəzifələrin bölgüsünün təzahürü kimi baxmağa baş­la­dılar.
Getdikcə belə bir fikir formalaşdı ki, yalnız mərkəzi hakimiyyət ölkə­­nin bütün işlərini və effektiv idarəetməni həyata keçirə bilməz, çünki onun bürokratik aparatı yerlərdəki problemləri dəqiq və vaxtında aradan qaldırmağa, həmçinin yerli sakinlərin mənafeyini, maraqlarını həyata keçirməyə qadir deyil.
Məsələn, böyük ictimai fikir xadimi Con Stüart Mill yazırdı: "Höku­mət tərəfindən qəbul edilən hər bir yeni vəzifə, onsuz da vəzifələrlə həddən artıq yüklənmiş bir təsisat üçün yeni, əlavə yükdür. Belə bir vəziyyətin təbii nəticəsi o olur ki, ya həmin vəzifə heç bir zaman yerinə yetirilmir, ya da hər bir vəzifə pis yerinə yetirilir. Vəzifələrin mərkəzi və yerli orqanlar tərəfindən rasional bölündüyü ölkələrdə isə bu cür hallar aradan qaldırılmış olur".
Beləliklə, yerli özünüidarəetmə sahəsində tədricən "icma" nəzə­riy­yə­­sinin yerinə "dövlətçilik" nəzəriyyəsi gəldi. Həmin nəzəriyyənin baniləri görkəmli alman alimləri Lorens Şteyn və Rudolf Qeneyst olmuş­dur. Onların fikrincə, yerli özünüidarəetmə seçki əsasında seçilmiş yerli or­qanların, həmin ərazidə onlara aid qanunlar əsasında (çər­çi­vəsində) və həmçinin, yerli şəraitin xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq ictimai həyatın mühüm sahələrini tənzimləmək fəaliyyətidir. Bu fəaliyyət mərkəzi haki­miy­yətin daimi müşahidəsi altında olmalı, yerli özünü­ida­rəetmənin işinə qarışmağın, onu nəyəsə məcbur etməyin yolu, sadəcə məhkəməyə müra­ciət etməkdən keçməlidir.
Alman tədqiqatçıları da, öz növbəsində, hesab edirlər ki, özü­nüidarəetmə dövlət və cəmiyyətin elə bir harmonik birləşməsini təşkil edir ki, bu, siyasi tərəfdən hakimiyyətin tarazlığı, hüquqi tərəfdən isə hüquqi dövlət adlandırılır.
Yerli özünüidarəetmənin dövlətçilik nəzəriyyəsinin tərəfdarlarından biri də Rudolf Qeneystdir. O göstərirdi ki, yerli özünüidarəetmə yerli sa­kin­lər tərəfindən seçki əsasında formalaşdırılan orqanların dövlət funk­si­ya­larını yerinə yetirməsidir. Yerli özünüidarəetmə orqanları, ilk növbədə, dövlətin onlara tapşırdığı işləri həyata keçirməli, sonra isə yerli mə­sə­lə­lər­lə məşğul olmalıdır. O, yerli özünüidarəetmə orqanlarının müs­təqil fəaliy­yət göstərməsinin qarantını, onların bu vəzifələri təmən­nasız həyata keçir­mə­sində görürdü. Çünki mərkəzdən (dövlət tərəfindən) maliyyələşməyən orqan və ya vəzifəli şəxs, dövlətdən maliyyə asılılığında olmadığı üçün daha müstəqil fəaliyyət göstərə bilər. Bu fikirləri daha da inkişaf etdirən digər alman alimi Yelleinkə görə yerli özünüidarəetmə dövlət ida­rə­çi­li­yindən fərqli olaraq peşəkar məmurlar tərəfindən deyil, müəyyən bölgədə xüsusi hörmətə və nüfuza malik şəxslər tərəfindən həyata keçirilir. Belə şəxslər yuxarıların müəyyənləşdirdiyi "oyun qay­daları" ilə deyil, sakin­lə­rin mənafeyini əks etdirən və yalnız qanunlarla məhdudlaşdırılan bir çər­çi­vədə fəaliyyət göstərirlər. Ona görə də onlar nis­bətən daha sər­bəst, müs­tə­qil və çevik fəaliyyət göstərə bilirlər. "Döv­lətçilik" nəzə­riy­yəsinin bani­lə­rindən olan Lorens Şteyn yerli özü­nü­idarəetmə orqanlarına məxsus funk­siyaları iki qrupda birləşdirirdi:
1. Təbii və ya sərbəst (azad) funksiyalar; o, bu funksiyalara yerli özünüidarəetmələrin müstəqilliklərindən və ya muxtarlığından doğan fun­k­­siyaları aid edirdi. Məsələn, əsasən yerli əhəmiyyətli xidmətlərin həyata keçirilməsi və bunlarla bağlı məsələlər.
2. Dövləti və ötürülən funksiyalar; bu funksiyalar dövlətin bütöv bir tam kimi mahiyyətindən irəli gəlir və elə funksiyalardır ki, həyata keçi­ril­məsi ictimai xarakter daşıyır.
"Dövlətçilik" nəzəriyyəsinin Rusiyada tərəfdarları məşhur rus alim­ləri N.Lazerevski, Qradovski, Bezabrozovdur. Onlar yerli özünü­idarəetmə orqanlarına dövlətin bir hissəsi kimi baxır. N.Lazerevski 4 əsas müddəanı formalaşdırmışdır.
1. Özünüidarəetmə - dövlətdən ötürülən hökumət hüquqlarının həyata keçirilməsidir.
2. Özünüidarəetmə - dövlət idarəetməsinin yerli məsələlərinin icra edilməsindən ibarət fəaliyyətdir.
3. Özünüidarəetmə - dövlət idarəetməsi məsələlərini dövlətin özünün icra etməsidir.
4. Özünüidarəetmə orqanları dövlətin özünün nümayəndələri və orqanlarıdır. Yerli özünüidarəetmənin "dövlətçilik " nəzəriyyəsinin bir çox müsbət cəhətləri olsa da, onun çatışmayan cəhətləri çox idi. Çünki "dövlətçilik" nəzəriyyəsinə görə - yerli özünüidarəetmə orqanları dövlət or­qanlarının yerlərdəki filiallarına çevrilir, onların funksiyaları isə prak­tiki olaraq dövlət orqanlarından fərqlənmir, yerli özünüidarəetmə orqan­ları dövlətin daimi müşahidəsi və nəzarəti altında olur. Bu isə onların müs­təqilliyinə xələl gətirir.
Bütün bu çatışmazlıqlara görə "dövlətçilik" nəzəriyyəsi get-gedə zəifləşmiş və artıq müasir dövrdə dövlətsiz "vətəndaş cəmiyyəti" qurmağa meyilli dövrdə inkişaf perspektivləri görünmür.