― pul va banklar

FZT mustaqil bo‗lishi mumkinmi? 
Ko‗rganimizdek, ko‗plab mamlakatlar o‗zlarining markaziy banklariga 
ko‗proq mustaqillik berishmoqda. Markaziy bank siyosatiga qattiq qarshi 
chiquvchi siyosatchilar o‗zlari xohlaganday siyosat yuritish maqsadida tez-tez 
o‗zlarining nazoratiga olishga harakat qilishadi. Markaziy bank mustaqil bo‗lishi 
lozimmi yoki prezident yoki parlament nazoratida bo‗lgani yaxshimi?
127
Buyuk Britaniyaning kredit tizimi o‗zining iqtisodiy va tarixiy evolyusiyasi 
jihatidan dunyodagi eng rivojlangan, o‗ziga xos xususiyatga ega bo‗lgan 
tizimlardan hisoblanadi. U juda yuqori jihatdan ixtisoslashgan kredit instituti 
bo‗lib, uning bosh bo‗g‗ini Angliya banki, tijorat banklari va maxsus kredit – 
moliya institutlaridan tashkil topgan. 
Kredit institutlari o‗rtasida yuridik va tashkiliy jihatdan juda katta cheklovlar 
mavjud emas, keyingi yillarda ko‗p hollarda an‘anaviy bozorlar kuchayib 
bormoqda, buning natijasida kredit muassasalari doimiy ravishda universallashib 
bormoqda. 
Angliya Banki (Markaziy banki) 1694 yilda xususiy aksiyadorlik 
kompaniyasi shaklida tashkil topgan. XVIII asr o‗rtalaridan boshlab, emissiya 
monopoliyasini qo‗lga olidi va hukumatning banki sifatida Markaziy bankning 
funksiyalarini bajara boshladi. Jumladan, Angliya Banki quyidagi asosiy 
funksiyalarini bajaradi: 
– tijorat banklarning banki sifatida xizmat ko‗rsatadi; 
– davlat byujetini barcha daromad va xarajatlari u orqali amalga oshiriladi va 
hukumatning banki vazifasini bajaradi; 
– banklar emissiyasini amalga oshiradi; 
127
Frederic S.Mishkin. The economics of money, banking and financial markets. Pearson Education Limited pp. 
2013. pp. 354-361 

---

– hukumatning qarz operatsiyalarni amalga oshiradi va hisobini yuritadi; 
– valyuta operatsiyalarini amalga oshiradi va nazorat qiladi, hukumatning 
rasmiy oltin – valyuta zaxiralarini boshqaradi va tasarruf etadi; 
– hukumatga pul kredit siyosatini amaga oshirish bo‗yicha maslaxatlar beradi 
va uning ijrosini ta‘minlaydi. 
Angliya Banki rasmiy jihatdan hukumatdan mustaqil hisoblanadi, biroq 
moliya vazirligining umumiy rahbarligi ostida faoliyat yuritadi. 
Angliyada eng yirik tijorat banklari ―katta to‗rtlik‖ni tashkil etib – depozit va 
kredit operatsiyalari bo‗yicha mamlakatda etakchi o‗rinda turadi. ―Katta to‗rtlik‖ 
banki dunyoning eng yirik tijorat banklari tarkibiga kirib, Neshnl Vestminister, 
Barklayz, Midlend va Lloyds banklaridan tashkil topgan. 
Mamlakatda oltita etakchi banklar depozit banklari hisoblanadi, chunki ular 
London kliring (hisob – kitob) palatasi a‘zosi hisoblanadi. 
Umuman olganda, mamlakatda 14 mingdan ortiq tijorat banklari mavjud 
bo‗lib, ularni ―chakana banklar‖ sifatida ham atashadi. Juda ko‗p tijorat – depozit 
banklari xalqaro miqyosdagi operatsiyalarni bajarishda faol ishtirok etadi va xorijiy 
mamlakatlarda ko‗plab filiallariga ega. 
Angliya maxsus kredit – moliya institutlari tarkibiga quyidagi moliya 
muassasalari kiradi: 
– savdo bank; 
– hamkorlik banki; 
– hisob (uchetnыe) uylari; 
– moliyaviy uylar; 
– ishonch jamg‗arma banklari; 
– milliy jamg‗arma banklari; 
– qurilish jamiyatlari; 
– milliy jirobanklar; 
– sug‗urta kompaniyalari va pension fondlar; 
– investitsion trestlar; 
– ishonchli pay fondlari; 
– moliyaviy korporatsiyalar; 
– vinchur (riskli) moliyalashshtiruvchi firmalar; 
– xorijiy banklar. 
Savdo banklari – bir necha o‗nta moliyaviy muassasa bo‗lib, ular asosan 
tashqi savdo va xalqaro kredit – moliya operatsiyalari bilan shug‗ullanadi. 
Ushbu banklarning asosiy yutug‗i shundaki, ular an‘anaviy ravishda ssuda 
kapitali va qimmatli qog‗ozlar bozorida faoliyat yuritib keladi. Savdo banklari 
depozit – ssuda operatsiyalarning birgalikda bajarilishi bilan ajralib turadi. 
Hamkorlik banklari – rasmiy nomi sobiq britaniya kolonnalari banki deb 
yuiritiladi. Hozirgi kunda statistik ma‘lumotlarda aks ettirilmaydi, chunki ularning 
ko‗pchiligi yirik banklarning tarkibiga kirib ketgan. Ushbu banklarning farqli jihati 
shundaki, ularning aksiyadorlari britaniya fuqarolari hisoblanadi. Bunday 
banklarning tinchlik vakili sifatida Stendart garted bankni aytish mumkin. Ushbu 
bank 1300 dan ortiq xorijiy bo‗limlarga ega bo‗lgan va Angliyaning eng yirik 10 
talik banklari tarkibiga kiradigan bank hisoblanadi. 

---

Hisob (uchet) uylari – moliya bozorida faoliyat yuritadigan, uncha yirik 
bo‗lmagan moliya muassasi. Ular an‘anaviy tarzda talab qilib olinguncha 
saqlanadigan depozitlarni jalb etib, (onkol‘ kredit) ushbu mablag‗larni tijorat 
banklariga, g‗aznachilik veksellariga, davlat obligatsiyalariga, munitsipal 
majburiyatlarga, muddatli depozitlar va depozit sertifikatlariga joylashtiradi. 
Keyingi paytlarda ularning soni juda qisqarib, 2000 yillarga kelganda 13 tadan 8 
taga tushib qoldi. Yunion Diskount, Djerrord End neshenl, Keyter Allen kabi 
taniqli hisob uylari xozirgi kunda ham faoliyat yuritib kelmoqda. 
Moliyaviy uylar – iste‘mol tovarlari va ayrim sanoat mollariga to‗lovni 
kechiktirish tartibida kereditlar beradi. Ularning asosiy moliyaviy manbalari sanoat 
savdo filiallari, banklar va aholidan 3 – 6 oyga jalb etgan depozitlari hisoblanadi. 
Mamlakat kredit operatsiyalari hajmida ularning ulushi unchalik yuqori emas, 
ko‗pchilik moliyaviy uylar an‘anaviy faoliyat turlari bilan emas balki, lizing 
operatsiyalari va kredit kartochkalari bilan shug‗ullanadi. 
Ishonchli jamg‗arma banklari, milliy jamg‗arma banklari va qurilish 
jamiyatlari asosan axoli mayda jamg‗armalarini jalb etish orqali moliyaviy 
mablag‗larini shakllantiradi. 
Ishonchli jamg‗arma banklari boshqaruvi tarkibida davlatning ishonchli 
vakili bo‗lib, tijorat banklari bajargan barcha operatsiyalarni bajaradi. 
Milliy jamg‗arma banki – sobiq pochta – jamg‗arma bnki hisoblanib, barcha 
mablag‗lari davlatning qimmatli qog‗ozlarini moliyalashtiradi. 
Qurilish jamiyatlarining moliyaviy mablag‗lari asosan uzoq muddatli uy 
joylarini qurish ishlariga joylashtiradi. 
Milliy jirobanklar – 1968 yilda davlat tomonidan pochta bo‗limlari bazasida 
tashkil etilgan bo‗lib, asosan tijorat banklarida qo‗llaniladigan chek kliring 
tizimini tashkil etish bilan shug‗ullanadi. 
Sug‗urta kompaniyalari va pension fondlar faoliyati bilan bog‗liq manbalar 
hisobidan shakllantirilgan mablag‗larni uzoq muddatli investsiyalarga joylashtirish 
bilan shug‗ullanadi. Ularning moliyaviy mablag‗lari 20 – 25 yil muddatga, asosan 
aksiya va qimmatli qog‗ozlarga joylashtiriladi. 
Angliyaning Royal, Kommershl yunion va boshqa sug‗urta kompaniyalari 
dunyo sug‗urta monopoliyasi tarkibidan mustahkam o‗rin egallaydi. 
Investsion trestlar – asosan qimmatli qog‗ozlar operatsiyalari bilan 
shug‗ullanadi. Ular o‗z aksiya va obligatsiyalarini chiqarish orqali iqtisodiyotdan 
moliyaviy kapitalni jalb etadi va ushbu mablag‗larni yirik kompaniyalarning 
qimmatli qog‗ozlariga joylashtiradi. Ushbu muassasalarning faoliyati o‗ziga xos 
jihatga ega bo‗lib, bozor konyukturasiga bog‗liqlik darajasi juda yuqori 
hisoblanadi. 
Ishonchli pay fondlari – faoliyati investitsion trestlar faoliyatiga o‗xshash 
bo‗lib, jamg‗arilgan moliyaviy mablag‗larni kompaniyalarning qimmatli 
qog‗ozlariga joylashtiradi. 
Boshqa davlatlar markaziy banklarining tuzilmasi va mustaqilligi. 12 okrug 
banklaridan tashkil topgan, markazlashtirilmagan Federal zahiraviy tizimdan farq 
qilgan holda, boshqa rivojlangan davlatlardagi markaziy banklar bitta yagona 
markazlashtirilgan bo‗linmani tashkil qilib, bu bo‗linma hukumatga bo‗ysinadi. 

---

To‗rtta eng muhim, horijiy markaziy banklarning tuzilmasini va mustaqillik 
darajasini ko‗rib chiqaylik, ularga Kanada Banki, Angliya Banki, Yaponiya Banki 
va Yevropa markaziy banki kiradi.