― pul va banklar

bo‗g‗inga aylandi. Braun dasturi (510 mlrd. AQSH dollari) 290 mlrd. dollar 
mikdoridagi mablarlarni Britaniya banklari muammoli aktivlarini sotib olishga, 
220 mlrd. dollarni esa banklarning kayta kapitallashuviga, kreditlash, investitsiya 
va iste‘mol talabini kullabkuvvatlashga safarbar etishni kuzda tutdi. 
Buyuk Britaniyada inqirozga karshi choralar doirasida davlatning bank 
kapitalidagi ulushi dastlab Northern Rock Bank ipoteka bankida, so‗ngra Bradford 
& Bingleyda oshirildi. Keyinchalik esa mamlakatdagi ikkinchi yirik bank Royal 
Bank of Scotland (RBS)da davlatning ulushi 58%dan 70%ga, Lloyds Bank 
Groupda 40%dan 45%ga oshirildi. Birok bu kabi choralar doimo xam 
barkarorlikni kafolatlay olmaydi. RBS 11,5 mlrd. AQSH dollari miqdorida rekord 
darajadagi zarar kurganini e‘lon kilgach, uning aksiyalari kursi 67 foizga pasaydi. 
AQSH, SHveysariya, Germaniya, Islandiya va boshqa davlatlar Buyuk 
Britaniya "modeli"ga ergashdilar. Germaniya xukumati bankrotlik taxdid 
solayotgan banklarni milliylashtirishni kullabkuvvatladi. CHunki Germaniyaning 
birgina Hipo Real Estate banki aksiyalari 89 foizga kadrsizlanib ulgurgandi. Yirik 
banklardan Aareal va Commerzbankning kapitallashuvi moe ravishda 21 va 42 
foizga kamaydi. Kansler A.Merkel 2009- yilning fevral oyida zarurat turilganda 
vaktinchalik muammoli banklarni milliylashtirish yulidan borish mumkinligini ham 
ma‘lum kildi.
Fransiya xukumati mamlakatning muxim axamiyatga ega etakchi 
kompaniyalarini kullabkuvvatlash yulidan bordi. 2009- yilning fevral oyida 
mamlakatning yirik avtomobil ishlab chikaruvchi korporatsiyalari PSA Peugeot 
Citroen va Renaultga moliyaviy kumak berildi. Korporatsiyalar bank kredit 
stavkalari 1112 foiz atrofida bulgan sharoitda 67 foiz stavkasida 6 mlrd. Yevro 
miqdorida moliyaviy mablaglarni oladigan bulishdi. Bunga javob tarikasida 
korporatsiyalar zavodlarini yopmaslikni kafolatlash, kreditlar buyicha tulovlar 

---

69 
vaktiga kadar xodimlar sonini kiskartirishdan voz kechish, dividendlar va 
raxbariyat mukofotlarini kiskartirish majburiyatini olishdi. 
Italiyada UniCredit, Fransiyada Natixis (mamlakatning turtinchi yirik banki), 
Irlandiyada Allied Irish Bank va Bank og Ireland og‗ir xolatga tushib koldi. 
Fransiyada banklar va biznesga tezkor yordam loyixasi 380 mlrd. dollar ajratishni 
kuzda tutdi. Niderlandiya, Belgiya va Lyuksemburgda yirik Belgiya banki Fortis 
(ushbu bank aktivlari mamlakat YAIMdan 2,5 baravar kup 1,5 trln. dollar) 
kutkarish uchun 16,1 mlrd. dollar ajratildi. Bundan tashkari, Belgiya xukumati 
ikkinchi yirik bank Dexiani kutkarish choralarini kurdi. 
AQSHda J.Bush modeli neoliberal monetaristik prinsiplarga, xususan, bank 
tizimiga davlat mablaglarini safarbar etishga asoslangan bulsa, YYevropada, 
masalan, N.Sarkozi "moliyaviy kapitalizm" modelidan voz kechib, amalga oshirish 
murakkab bulgan "tadbirkorlik kapitalizmi" modeli bilan chikdi. Buyuk Britaniya 
Bosh vaziri J.Braun davlat tomonidan moliyaviy ragbatlantirish choralarini kurish 
va bunday yordamni oluvchi muassasalarning kapitali tarkibida davlat ulushini 
oshirish orkali samarali davlat nazoratini ta‘minlashga xarakat kildi. 
YYevropada inqirozga karshi moliyaviy ko‗mak hajmi dastlab 600 mlrd. 
AQSH dollari miqdorida baxolandi, biroq inqiroz sur‘atlarining oshishi natijasida 
u 1,5 trln. AQSH dollariga etdi. 
2009 -yilning yakuniga kelib global moliyaviy inqiroz sharoitida Yevropa 
Ittifoki uchun yangi muammolar va sinovlar davri boshlandi. Bu erda gap Gretsiya 
davlatidagi byudjet inqirozi xakida ketmokda. 2009 -yilning yakuniga kelib 
Gretsiyada byudjet defitsiti YAIMga nisbatan 12 foizdan oshdi. Ayni paytda, davlat 
karzi Gretsiyada 110 foizdan oshgan edi. Bunday sharoitda Gretsiya xukumati 
karzlarni kayta moliyalash va defitsitni koplash uchun moliyaviy resurslarni jalb 
kilishda 
qiyinchiliklarga 
yuz 
tuta 
boshladi. 
Albatta, 
bunda 
Yevropa 
Ittifokiningbeminnatyordamini kutish amri maxol. Birok Ittifokka a‘zo bulish 
uchun Maastrixt kelishuvida ifodalangan talablardan biri davlat byudjeti defitsiti 
YAIMning 3 foizidan oshmasligi bulib, Gretsiyaning Ittifokda kolishi uning byudjet 
inqirozidan ^ay sur‘atda chikib ketishiga boglik bulib koladi. Ayni paytda, bu 
nafakat Gretsiyaning muammosi, balki butun Ittifok barkarorligi va xayotiyligini 
ta‘minlay olish muammosi sanaladi. Boshkacharok aytganda, Yevropadagi 
integratsiyalashuvning zamonaviy boskichida bir a‘zo mamlakatda yuzaga 
keladigan fiskal muammo yagona pulkredit siyosati amalga oshiriladigan xududda 
kanday bartaraf etilishi boshka a‘zo davlatlar uchun xam birdek muximdir. Chunki 
YYevrohududda fiskal muammo tez sur‘atlarda va samarali bartaraf etilmasa, 
Ittifokning kelajagi xam xavf ostida kolishi mumkin. 
YYevrohududning 16 davlati moliya vazirlarining muzokaralaridan so‗ng 
Gretsiyaga uch yil muddatga 110 mlrd. Yevro miqdorida yordam paketi 
ajratiladigan bo‗ldi. 
 Albatta, YYevropa Ittifoqi tomonidan Gretsiyaga ko‗rsatiladigan yordam 
oddiy kreditdan boshqa narsa emas. Ammo ajratiladigan kreditning foiz stavkasi 
bozordagi mavjud stavkadan pastroq bo‗ladi (qariyb 5 foiz atrofida). 
Gretsiyaga ajratiladigan yordam paketida Yevrohududning ulushi 80 mlrd. 
Yevroni tashkil etib, yordamning qolgan qismi (30 mlrd. Yevro) XVF tomonidan 
joriy yilda ajratiladigan bo‗ldi. XVF rahbari ushbu qarorni Yevrohududni 

---

70 
qutqarish chorasi ekanligini e‘tirof etdi. Bunga javoban Gretsiya hukumatidan 
mehnat va pensiya qonunchiligini erkinlashtirish talab etilmoqda. CHunki ushbu 
choralar yaqin ikki yil mobaynida byudjet defitsitini 20 mlrd. Yevroga qisqartirish 
imkonini beradi. 
Gretsiyadagi defolt holati e‘tirof etilgandan so‗ng ozgina fursat o‗tib, 
Standart & Poor‘s reyting agentligi tomonidan Ispaniya va Portugaliya uchun 
kreditga layoqatlilik reytingining pasaytirilishi Yevropa Ittifoqidagi moliyaviy 
inqirozning kuchayishiga sabab bo‗ldi. Vaholanki, Fitch reyting agentligi 
Gretsiyaning suveren reytingini VVV+gacha pasaytirgan edi. Bu esa, Gretsiyaning 
A+ reytingiga ega bo‗lgan Malayziyadan ham kreditga layoqatlilik bo‗yicha 
orqada ekanligini ko‗rsatadi. 
Yevrohudud o‗zining Markaziy bankiga ega bo‗lgani holda, yagona 
g‗aznachilikka ega emas. Bu esa byudjet intizomi buzilgan hozirgi sharoitda Yevro 
uchun og‗ir sinov davri boshlanganligini bildiradi. Vaholanki, yagona pulkredit 
siyosati qo‗llaniladigan Yevrohudud a‘zo davlat uchun ham muayyan 
qiyinchiliklarni tug‗dirayotganli gini ta‘kidlash lozim. CHunki agar Gretsiya 
o‗zining Markaziy banki orqali mustaqil pulkredit siyosatini amalga oshirish 
imkoniyatiga ega bo‗lganda, byudjet defitsiti bilan bog‗liq muammolarni 
inflyasiyaga yo‗l qo‗yib berish, Markaziy bankdan kredit jalb qilish (garchi 
maqbul sanalmasa ham), devalvatsiya sur‘atlarini oshirish hisobiga 
engillashtirishi mumkin edi. 
Bundan ko‗rinadiki, valyutaviy integratsiyalashuvning yorqin namunasi 
sifatida e‘tirof etiladigan Yevropa Ittifoqida ham fiskal muammolarni samarali hal 
etishning takomillashgan mexanizmi mavjud emas ekan. Bundan tashqari, 
Gretsiyada byudjetning qisqarishi iqtisodiy faollikka salbiy ta‘sir ko‗rsatgani 
holda, soliq tushumlarining kamayishiga va qarzning YAIMga nisbati 
ko‗rsatkichining yanada yomonlashishiga olib kelishi mumkin. 
Moliya institutlari axborot to‘plashni to‘xtatganda va qarz ajratganda 
moliyaviy betartiblik oshadi, assemmetrik axbrotlar muammosi moliya tizimini 
qobiliyatini cheklaydi. Qarzlar kamayib borishi bilan, qarz oluvchilarning 
investitsion imkoniyati cheklanadi va ularning sarflari kamayadi va natijada 
moliyaviy faollik pasayadi.