― pul va banklar

Irving Fisher
(1867-
1947) pullarning miqdoriy nazariyasini zamonaviylashtirishga katta hissa qo‘shdi. 
U «Pullarning xarid qilish kuchi. Uning belgilanishi va kredit, foizlar va 
tanazzullarga munosabati» asarida (1911) pullar massasi bilan tovarlar narxlari 
darajasi o‘rtasidagi bog‘liqlikni formallashtirishga harakat qilgan. Tovarlar uchun 
to‘langan pullar soni va sotilgan tovarlar narxlari summasi teng bo‘lgani uchun 
buni I.Fisher tarozi bilan o‘xshatmoqchi bo‘ladi.
Matematik shaklda ayirboshlash tenglamasini quyidagi formula shaklida 
tasavvur etish mumkin: 
M V = 

PQ, 
bunda: 

– (Expenditure) – pul muomalasining umumiy hajmi, ya‘ni mazkur 
jamiyatda shu yil davomida tovarlarni sotib olish uchun sarflanadigan pullar 
summasi; M (Money) – ushbu jamiyatda yil davomida muomalada yurgan 
pullarning o‘rtacha miqdori;
M
PQ
V


(Velocity) – ne‘matlarga ayirboshlashdagi pullar aylanishlarining o‘rtacha 
soni; P – (Price) – ushbu jamiyatda sotib olinadigan har qanday alohida tovarning 
o‘rtacha sotish narxi; Q – (Quantity) – tovarlarning jami xarid qilingan soni. 
Fisher formulasi oltin tangali standart sharoitida to‘g‘ri bo‘lmaydi, chunki u 
pullarning ichki qiymatini hisobga olmaydi. Biroq oltinga almashtirilmaydigan 

---

qog‘oz pullar muomala qiladigan sharoitda u muayyan mazmun kasb etadi. 
Bunday sharoitda pul massasining o‘zgarishi, garchi I.Fisher tovarlar narxlarining 
mutloq elastikligini nazarda tutib, narx mexanizmini ma‘lum ma‘noda 
ideallashtirsa-da, lekin tovarlar narxlari darajasiga ta‘sir ko‘rsatadi. Boshqa 
neoklassiklar kabi Fisher ham mukammal raqobatchilikka asoslanadi va o‘z 
xulosalarini monopoliyalar hukmronlik qiladigan va narxlar oldingi elastikligini 
jiddiy yo‘qotgan jamiyatga tegishli deb biladi. 
Ko‘pgina hozirgi iqtisodchilar ayirboshlash tenglamasini bir xillik, ya‘ni 
MV=PQ sifatida tavsiflashadi. Gap shundaki, bu tenglama D – T ayirboshlash 
harakatini tovarlarning jami massasiga daxldor deb ifodalashga urinadi, ya‘ni 
tovarlar sotib olingan pullar summasi sotib olingan tovarlar narxlari summasiga 
teng (bir xil). Bu tavtologiyadir va shuning uchun ayirboshlash formulasi 
narxlarning umumiy (mutloq) darajasini izohlash uchun xizmat qila olmaydi. 
Miqdoriy nazariya tarafdorlarining faraz qilishicha, ayirboshlash formulasi 
mutloq kattalikni EQ
o
ni izohlaydi (ayni bir vaqtda talab va taklif mexanizmi 
undan nisbiy tebranishlarni izohlaydi). 
I.Fisher va uning izdoshlari shunday nuqtai nazarga amal qilishgan. Ular 
pullarning aylanish tezligi (V) va ishlab chiqarish darajasi (Q) muomalada yurgan 
pullar miqdoriga (M) va narxlar darajasiga (P) bog‘liq bo‘lmasligini asoslashga 
urinishgan. Ular pullarning aylanishi tezligi avvalo demografik (aholining zichligi 
va hokazo) va texnik (transport vositalarining soni va sifati va hokazo) 
parametrlarga bog‘liq bo‘ladi, deb faraz qilishgan. Ishlab chiqarish darajasi esa 
asosan mehnat bozorida yuzaga kelayotgan shart-sharoitlar bilan belgilanib, 
narxlar darajasi va muomalada yurgan pullar soniga bog‘liq bo‘lmaydi. Shubhasiz, 
bozor xo‘jaligi hukmronlik qiladigan sharoitda bunday qoidalar yaqqol noreal tus 
kasb etadi. 
Qiymat konuni va uning muomala doirasida yuzaga chikish shakli - pul 
muomalasi konuni tovar-pul munosabati mavjud bulgan barcha ijtimoiy 
formatsiyalarga xosdir. kiymat shakllari va pul muomalasi tarakkiyot yo‘lini taxlil 
kilayotib, KMarks pul muomalasining qonunini ochdi. Bu qonunga asosan momala 
vositasi funktsiyasini amalga oshirish uchun kerak bolgan pul miqdori 
aniklanadi.Metallik pul muomalasida muomaladagi pul miqdori stixiyali tarzda, 
pullarning xazina funktsiyasi yordamida tartibga solib turilgan: agar pulga ehtiyoj 
kamaysa, ortikcha pullar (oltin tanga) muomaladan xazinaga okib o‘tishi 
kuzatilgan va aksincha. Shunday qilib, muomaladagi pul miqdori kerakli darajada 
ushlab turilgan. Keyinchalik muomalaga banknotalar chiqarilishi va ularning 
metallar (oltin yoki kumush)ga erkin almashinishi muomalada pulning ortiqcha 
miqdori bo‘lishini inkor etadi. 
Agar muomalada oltinga almashinmaydigan banknotalar yoki qog‘oz xar 
(xazina biletlari) amal qilsa, u xolda naqd pul muomalasi pul muomalasi konuniga 
asosan amalga oshadi. 
Qog‘oz pullar miqdori muomala uchun kerak bo‘lgan oltin pullarning
miqdoriga teng bo‘lganda pul muomalasida xech kanday salbiy jarayonlar yuz 
bermaydi. Yuqorida ko‘rsatilgan talab pulning barqarorligini ta‘minlaydi, 

---

shuningdek pul muomalasi mavjud bo‘lgan barcha ijtimoiy formatsiyalarda o‘z 
kuchiga ega. 
Pul muomalasi qonuni muomaladagi tovarlar massasi, ularning narxi va pul 
muomalasi tezligi orasidagi iqtisodiy aloqadorlikni aks ettiradi
.
Shunday qilib, muomala uchun zarur bo‘lgan pul miqdoriga ishlab chiqarish 
rivoji va shart-sharoitlariga bog‘lik bo‘lgan turli xil omillar ta‘sir ko‘rsatadi. 
Muomala uchun zarur bo‘lgan pul miqdoriga ta‘sir ko‘rsatuvchi asosiy omil - bu 
tovarlar va xizmatlar baxosi xisoblanadi. Pul miqdori tovarlar va xizmatlar 
bahosiga tug‘ri proportsional, ya‘ni tovarlar va xizmatlar baxosining oshishi 
muomalaga ko‘p pul chiqarishni talab qiladi. Pul miqdoriga ta‘sir qiluvchi ikkinchi 
omil - bu pulning aylanish tezligi xisoblanadi. Bu omil pul miqdoriga teskari ta‘sir 
ko‘rsatadi. Odatda pul qanchalik tez aylansa, muomala uchun zarur bo‘lgan pul 
mikdori shuncha kam talab qilinadi va aksincha. 
Muomala uchun zarur bo‘lgan pul miqdorini boshqarishda shu muxim 
omillarga aloxida e‘tibor berilishi zarur. 
Muomala uchun zarur bo‘lgan pul miqdorini kamaytirish uchun quyidagi 
choralarni amalga oshirish muximdir. Bular: iste‘mol kreditni rivojlantirish; 
kreditga qanchalik ko‘p tovar sotilsa, shuncha kam miqdorda pul muomalada kerak 
bo‘ladi; 
- naqd pulsiz xisob - kitoblarning rivojlanishi; 
- pullarning muomala tezligini oshirishga erishish va boshqalar. 
Xar bir jamiyat pul muomalasi qonuni talablarini xisobga olgan xolda ish 
yuritishi zarur. Chunki pul muomalasi qonunining buzilishi pul barqarorligiga 
putur etkazadi. Bu xolda muomalaga chiqarilgan pul miqdori muomaladagi 
tovarlar baxosidan oshib ketishi, ya‘ni inflyatsiya bo‘lishiga, yoki pul 
ocharchiligiga (etishmovchiligiga) olib kelishi mumkin. 
Xulosa qilib aytganda, pul muomalasini ushlab turish shart-sharoitlari va 
qonuniyatlari ikki omilning o‘zaro ta‘siri bilan, ya‘ni: 
Xo‘jalikning pulga bo‘lgan ehtiyoji va amalda pullarning muomalaga borib 
tushishi bilan belgilanadi. Amaliyotda ko‘proq uchraydigan hol bu oborotda 
xo‘jalikka kerak bo‘lganidan ko‘proq pulning bo‘lishidir. Bu albatta, pulning 
qadrsizlanishiga - pul biriligining xarid qobiliyatining tushushiga olib keladi.