― pul va banklar

 
5.2. Muomala uchun zarur pul miqdorini aniqlash. 
uomala uchun zarur pul miqdori
 
2 asosiy yo‘nalishda shakllanadi: 
1. Pullarga bo‘lgan aktiv talabning shakllanishi. Korxonalar o‘zini faoliyatini 
yanada rivojlantirish uchun ishlab chiqarishni kengaytiradi, ya‘ni qo‘shimcha 
sehlar quradi. Hamda yangi texnika va texnologiyalarni sotib oladi. Bunda 
qo‘shimcha pul mablag‘lariga talab yuzaga keladi.
2. Passiv talabning yuzaga kelishi. Aholi, kompaniyalar va davlat kelgusidagi 
jiddiy tadbirlarni amalga oshirish uchun pul jamg‘ara boshlaydi. 
Pul muomalasi qonunlari muomala uchun zarur bo‘lgan pul miqdorini 
aniqlash imkonini beradi.
I. Fisher tomonidan taklif qilingan pul muomalasi qonuni quyidagicha
M =P*Q/V 
Bunda, M-muomala uchun zarur bo‘lgan pul miqdori; P-tovarlar bahosi; Q-
tovarlar hajmi; V-pulning aylanish tezligi. 
Fisher aytadiki, tovar hajmi ko‘rsatkichi o‘rniga YaMM ko‘rsatkichini 
qo‘llash maqsadga muvofiq. Chunki YaMMning o‘sishi muomala uchun zarur 
bo‘lgan pul miqdorini belgilaydigan asosiy omildir. 
K. Marks tomonidan taklif qilingan pul muomalasi qonuni quyidagi 
ko‘rinishga ega.
PM = (TXBS-KSTS+MKTS)/PBAT 
PM-muomala uchun zarur bo‘lgan pul miqdori, 
TXBS-tovarlar va xizmatlar baholari summasi 
KSTS-kreditga sotilgan tovarlar summasi 
MKTS-muddati kelgan to‘lovlar summasi 
PBAT-pul birligining aylanish tezligi 
Karl Marks aytadiki, tovarlar va xizmatlar bahosining o‘sishi muomalada 
qo‘shimcha pullarning paydo bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Nobel mukofoti lauriyati 
M.Fridmen esa buni teskarisini aytadi. Muomalada ortiqcha pullarning paydo 
bo‘lishi tovarlar va xizmatlar bahosining o‘sishiga olib keladi.
Marks aytadiki mamlakatda tovarlarni kreditga sotish tizimini qanchalik 
rivojlangan bo‘lsa pullarga bo‘lgan talab shunchalik past bo‘ladi.
Inflyatsiya yuqori bo‘lgan sharoitda tovarlar va xizmatlar bahosining 
inflyatsiya ta‘sirida o‘sishi yuz beradi.
Natijada iqtisodchi olimlar tomonidan inflyatsiya darajasi hisobga olingan pul 
muomalasi qonuni taklif qilinadi. 
M=Y*P/V 
M 

---

M-muomala uchun zarur bo‘lgan pul miqdori
Y-real YaIM
P-Inflyatsiyaning o‘sish sur‘ati 
V-pulning aylanish tezligi 
XIX asr oxiri XX asr boshlarida dunyo bo‘yicha veksel muomalasining jadal 
rivojlanishi yuz berdi. Bu iqtisodchi olimlarni pul muomalasi qonunlariga nisbatan 
munosabatini bir muncha o‘zgartirdi. Chunki veksellar pulning to‘lov vositasi 
funksiyasini bajara oladi. Shu sababli iqtisodchi olimlar pullarga bo‘lgan talabni 
aniqlashda veksellar muomalasini hisobga olish kerak degan xulosaga keldi.
Pul massasini miqdoriy o‘lchashga nisbatan 2 xil yondashuv mavjud: 
1.
Transaksion yondashuv- bunda pullarning to‘lov vositasi va muomala 
vositasi sifatida harakatlanishi ko‘zda tutiladi. Shu sababli transaksion 
yondashuvda pul massasining aktiv qismi e‘tiborga olinadi.
2.
Likvidli yondashuv – bunda pullar eng yuqori likvidli aktiv sifatida tan 
olinadi.
Aktivlarning likvidliligi deganda tez pulga aylana olish qobiliyati tushuniladi. 
Likvidli yondashuvga ko‘ra nafaqat aktiv pullar balki passiv pullar ham pul 
massasining tarkibiga kiritiladi.
Pullarga bo‘lgan talab nazariyalari ichida J.Keynsning likvidlikka ixlos 
qo‘yish nazariyasi muhim o‘rin egallaydi. Ushbu nazariyaga ko‘ra pullarga bo‘lgan 
talabni 3 ta omil belgilaydi: 
1. Transaksion omil-tovarlar xomashyo va materiallar sotib olish uchun, ish 
haqi to‘lash uchun kompaniyalarga pul kerak. Aholi ma‘lum turdagi tovarlarni 
xarid qilish uchun, xizmatlar haqini to‘lash uchun pul kerak. Shu sababli ular 
daromadlarining ma‘lum qismini pul shaklida saqlaydilar. 
2. Extiyotkorlik omili-aholi ham kompaniyalar ham kelgusida yuz berishi 
mumkin bo‘lgan, ko‘zda tutilmagan holatlardan himoyalanish maqsadida pul 
jamg‘aradilar. 
3. Spekulyativ (chayqovchilik) omili-aholi va kompaniyalar pul mablag‘larini 
kelgusida daromad olish maqsadida aktivlar sotib olish uchun saqlaydi.
Nobel mukofotining laureati amerikalik iqtisodchi olim M.Fridman aytadiki 
pullarga bo‘lgan talab o‘zgarishi nominal daromadlarning o‘zgarishi oqibatidir. 
Fozi stavkalri esa pullarga bo‘l‘lgan talabga sezilarli ta‘sir ko‘rsatmaydi. Shuning 
uchun u % stavkalarning elastikligini 0.15 ga teng deb oladi. 
Fridmenning fikriga mko‘ra pullarga bo‘lgan talab iqtisodiy konyukturaning 
o‘zgarishlariga bog‘liq emas. Markaziy bank pul bazasi orqali pullarga bo‘lgan 
talabga ta‘sir ko‘rsata oladi.
Ko‘pchilik iqtisodchi olimlar pullarga bo‘lagan talab va inflyatsiya o‘rtasida 
bevosita aloqadorlik mavjuligini e‘tirof etishgan. Masalan: Samuelson, Blansher, 
Fisher. 
So‘nggi yilarda dunyoning qator mamlakatlarida davlat byudjeti defitsiti va 
davlat qarzi darajasini o‘sishi kuztilmoqda. Gretsiya, Ispqniya, Portugaliya va 
Irlandiyada davlat qarzi YaIM ga nisbatn 120-150% gacha etdi. Aslida me‘yoriy 
darajada 60%dan ortmasligi lozim.

---

2014 yil yanvar holatiga ko‘ra O‘zbekistonda 17% tashqi qarz, 0.6% ichki 
qarz (YaIMga nisbatan). 
Davlat byudjeti defitsitining YaIMga nisbatan aniqlanadigan me‘yoriy 
darajasi 3% qilib belgilangan, 3% dan oshmasa normal defitsit hisoblanadi. 
Pul taklifi – bu naqd va naqdsiz ko‘rinishdagi pul mablag‘larining muomlada 
paydo bo‘lishi bo‘lib, pulning to‘lov vositasi va muomala funksiyalari bilan 
bog‘liq. 
Taraqqiy etgan mamlakatlarda naqdsiz pul aylanmasining rivojlanganligi 
naqd pullar taklifining ko‘payishiga to‘sqinlik qiladi. O‘tish iqtisodiyoti 
mamlakatlarida esa naqd pullarga bo‘lgan talabning yuqori ekanligi naqd pullar 
taklifi oshishiga sabab bo‘ladi. Taraqqiy etgan davlarda pullar taklifining tartibga 
solinishi, takomillashgan instrumentlar yordamida qo‘llaniladi. Masalan AQShda 
Markaziy bank ochiq bozor operatsiyalari orqali bank tizimidagi rtiqcha pullarni 
olib qo‘yadi.
M.Fridman 1-chi bo‘lib pul massasini aniqrog‘I M2 pul agregati o‘sish 
sur‘atini nazorat qilishini taklif qilgan. Bu taklifning amaliyotga tadbiqi AQShda, 
Evropa malakatlarida pul massasining barqaror o‘sish sur‘atini ta‘minlash 
imkonini bergan. Urushlar, tabiiy ofatlar pullar taklifining keskin osishiga sabab 
bo‘ladi. Kapitallarning spekulyatib harakati pullar taklifida bevosita va kuchli 
ta‘sir ko‘rsatadigan omil hisoblanadi.
Davlatning pul aylanishiga ko‘plab omillar ta‘sir ko‘rsatadi. Pul aylanishi 
tuzilmasi turli belgilar bo‘yicha belgilanadi: 
1) unda pullarning faoliyat yuritishi shakliga qarab. Ushbu belgiga qarab naqd 
pulsiz va naqd pullik pul aylanishini ajratish mumkin, chunki barcha pul belgilari u 
yoki boshqa shaklga ega bo‘ladi; 
2) ushbu pul aylanishi xizmat ko‘rsatadigan munosabatlar tusiga qarab. Bu 
erda pul-hisob-kitob aylanishi, pul-kredit aylanishi, pul-moliya aylanishi ajratib 
ko‘rsatiladi; 
3) pul mablag‘larining harakati yuz beradigan sub‘ektlarga qarab. Ushbu 
tasnif bo‘yicha quyidagilar ajratib ko‘rsatiladi: pul mablag‘larining yuridik 
shaxslar o‘rtasida banklararo, banklarda aylanishi, yuridik va jismoniy shaxslar 
o‘rtasidagi aylanish va, nihoyat, pul mablag‘larining faqat jismoniy shaxslar 
o‘rtasidagi aylanishi. 
Shunga tegishlicha, iqtisodiyotda qo‘llaniladigan pul aylanishi hajmiga ta‘sir 
qiladigan omillarning muayyan guruhini ham ajratish mumkin. Barcha omillarni 
siyosiy, iqtisodiy va texnik omillarga ajratish mumkin. Tabiiyki, pul aylanishi 
tuzilmasini shakllantirishning iqtisodiy omillari asosiy ahamiyatga va bevosita 
ta‘sir kuchiga ega bo‘ladi. Bunday omillarga iqtisodiyotda ishlatiladigan pullar 
turlari, pul muomalasi tezligi, tovar aylanishi miqdori va shu kabilar kiradi. 
Binobarin, mavjud pul aylanishi miqdorlarini vujudga keladigan ehtiyojlarga 
muvofiq o‘zgartirishga yoki pul aylanishining mavjud hajmlarini tovar 
aylanishining real ehtiyojlariga muvofiqlashtirishga faqat iqtisodiy uslublar 
vositasida pul aylanishi hajmiga ta‘sir ko‘rsatadigan ushbu omillar orqali ta‘sir 
qilish mumkin.

---

Iqtisodiyotda faoliyat yuritadigan, faqat hukumatning ehtiyojlari bilan bog‘liq 
bo‘lgan va iqtisodiyotning ehtiyojlaridan mustaqil pul mablag‘lari miqdoridagi 
o‘zgarishlar siyosiy omillar hisoblanadi. 
Texnik omillar pul aylanishi tuzilishi va hajmiga faqat bilvosita ta‘sir 
ko‘rsatadi, lekin shunga qaramasdan, ularni hisobga olish zarur. Bunday omillarga 
u yoki boshqa hisob-kitobni o‘tkazish uchun talab etiladigan vaqtni kamaytirish 
yoki hisob-kitobning o‘zini amalga oshirishga imkon beradigan hisob-kitoblarning 
texnik vositalari kiradi. Masalan, bank plastik kartalariga xizmat ko‘rsatuvchi 
texnik vositalarning keng ommalashganligi aholi o‘rtasida ushbu to‘lov 
vositasining ommalashuviga va, binobarin, naqd pulsiz pul mablag‘larining 
qo‘llanilishining oshishiga olib keladi. Naqd pulsiz pul mablag‘lari qo‘llanilishi 
chastotasining ko‘payishi pul muomalasining umumiy tarkibida naqd pullarning 
kamayishiga va davlatning pul aylanishini tartibga solish asosiy uslublarining 
o‘zgarishiga olib keladi. 
Pul muomalasi – bu pullarning mamlakatning ichki iqtisodiy aylanishi, tashqi 
iqtisodiy aloqalar tizimidagi, tovarlar va xizmatlarning sotilishiga, shuningdek, uy 
xo‘jaligidagi tovarsiz to‘lovlarga xizmat ko‘rsatadigan naqd pullik va naqd pulsiz 
shakllardagi harakatidir. Tovar ishlab chiqarish pul muomalasining ob‘ektiv negizi 
bo‘lib, undagi tovar olami tovarlarning ikki turiga: tovarlarning o‘ziga va tovar-
pullarga bo‘linadi. Naqd pullik va naqd pulsiz shakllardagi pullar yordamida 
tovarlar, shuningdek, ssuda va fiktiv kapitallarning muomalasi jarayoni amalga 
oshiriladi. 
Siyosiy iqtisod matematik maktabining yirik vakili, Xalqaro iqtisodiy jamiyat 
asoschilaridan biri va uning birinchi prezidenti (1931-1933)