― pul va banklar

 
deb nomlanuvchi naqdsiz pul aylanmasi mavjud.
 
 
Pul aylanmasi tarkibi quyidagicha bo‘ladi: 
 
 
 
 
 
 
 
4.1.1-rasm. Pul aylanmasi tarkibi 
Chizmadan ko‗rinib turganidek, pul aylanmasini to‗rtta yo‗nalishga ajratish 
mumkin.
Pul 
funktsiyalariga 
ko‘ra 
Pul aylanmasi 
Pul belgilariga 
ko‘ra
Sub‘ektlarni 
joylashish 
o‘rniga ko‘ra 
Tovar pul 
munosabatlarining
aks ettirilishiga 
ko‘ra
Shaharla
r aro 
aylanma 
Shahar 
ichidagi 
aylanma 
Muomila 
vositasi
To‘lov 
vositasi 
Tovar 
siz pul 
aylan 
masi 
Naqd 
pul 
aylan
masi 
Naqd
siz 
pul 
aylan
masi 
Tovarli 
pul 
aylanm
asi 

---

Birinchi yo‗nalish, pul mablag‗lari shakliga ko‗ra, naqd pulli aylanmasi va 
naqdsiz pul aylanmasidan tashkil topgan.
Ikkinchi yo‗nalish, pul aylanmasida ishtirok etayotgan sub‘ektlar joylashuviga 
ko‗ra, bir shahar ichidagi va shaharlararo pul aylanmasidan iborat.
Uchinchi yo‗nalish, pul funksiyalarining namoyon bo‗lishiga qarab muomala 
vositasi va to‗lov vositalarini o‗z ichiga oladi.
To‗rtinchi yo‗nalish, tovar – pul munosabatlarining aks etishiga ko‗ra, tovarli 
pul oboroti va tovarsiz pul oborotlari ko‗rinishida namoyon bo‗ladi. 
Pul aylanamasi tarkibida naqd pulli yoki naqd pulsiz hisob – kitoblar 
hajmining past yoki yuqori ekanligi qator omillar bilan izohlanadi. Xususan, ular 
quyidagilardan iborat: 
– mamlakatning ijtimoiy – iqtisodiy rivojlanish holati, aholining ma‘naviy, 
iqtisodiy va huquqiy ongi; 
– milliy iqtisodiyotni boshqarish tartibi va rivojlanganlik darajasi; 
– mamlakat bank tizimining rivojlanganlik darajasi va unga aholi 
ishonchining musthkamligi; 
– real sektorning rivojlanganligi va iqtisodiyotning raqobatbardoshligi; 
– Markaziy bankning pul – kredit siyosatini amalga oshirish bo‗yicha 
mustaqilligining ta‘minlanganlik darajasi. 
Naqd pul va naqd pulsiz hisob – kitoblari o‗rtasida juda yaqin bog‗liqlik 
mavjud bo‗lib, naqd pullar naqdsiz pul ko‗rinishiga, naqdsiz pullar naqd pul 
ko‗rinishiga o‗tish orqali ular doimiy ravishda bir – birini to‗ldirib turadi. Masalan, 
korxona va tashkilotlarning bankdagi naqdsiz pullari ishchi xodimlarga naqd pul 
va unga tenglashtirilgan mablag‗lar ko‗rinishida beriladi. Aholining qo‗lidagi naqd 
pullar esa banklarga omonat sifatida qo‗yilganda banklar uchun kredit resursi 
sifatida naqdsiz pul ko‗rinishida maydonga chiqadi. Shu tariqa naqd pul va naqd 
pulsiz aylanmalar bir – biriga chambarchas aloqadorlikda amal qiladi.