0 ‘z b e k is t 0n respublikasi oliy уа 0 ‘rta m axsus ta’lim vazirligi

Ichaklar  taraqqiyoti

Homila hayotining birinchi  oyi oxirida birlamchi ichak nayi m e’dadan 

to kloakagacha cho'zilgan bo'lib, ikkita: ventral va dorsal tutqichlari bo'ladi. 

Taraqqiyotning erta davrida oldingi tutqich yo'qolib ketadi.  5-haftada ichak 

tez o'sib uzayadi va oldinga qarab turtib chiqqan qovuzloq hosil qiladi. Ichak 

qovuzlog'ida tushuvchi va ko'tariluvchi  tizzalari tafovut qilinadi. Qovuzloqning 

uchiga uni kindik bilan bog'lovchi tuxum sarig'i nayi ochiladi. Tez orada bu

nay atrofiyaga uchraydi va ichakning tana oldingi devori bilan aloqasi yo‘qoladi. 

Agar  bu  nay  yo'qolmasa,  bu  yerda  umrbo‘yi  ko‘r  o'simta 

(diverticulum) 

anomaliya sifatida saqlanib qoladi va Mekkel diverticuli deyiladi. Me’da aylangan 

vaqtda ko'tariluvchi  tizzaning boshlanish joyida kichkina bo'rtm a, bo'lajak 

ko'richak paydo bo'ladi.  Pastga tushuvchi tizzaning boshlang'ich qismidan 

o 'n   ikki  barmoq  ichak,  qolgan  qismidan  esa  ingichka  ichak  rivojlanadi. 

Taraqqiyotning keyingi davrida tushuvchi tizzaning tez o'sishi natijasida ingichka 

ichak  qovuzloqlari  hosil  bo'ladi.  Birlamchi  ko'richak  o'ng  tomonga jigar 

ostiga suriladi, tushuvchi va ko'tariluvchi  tizzalar tutqichlari o'zaro kesishadi. 

Keyingi bosqichlarda qovuzloqning ko'tariluvchi tizzasi o'sib, ko'richak pastga 

tushadi va chambar ichak qismlari paydo bo'ladi. Ichak nayining orqa qismidan 

tushuvchi chambar ichak,  S-simon ichak va to'g'ri ichak rivojlanadi.

Ingichka  ichak

Ingichka ichak 

(intestinum tenue) 

hazm nayining eng uzun qismi bo'lib, 

m e’da  bilan  yo'g'on  ichakning  (me’daning  chiqish  qismi  bilan  ileosekal 

qopqoq)  o'rtasida  yotadi.  Uning  uzunligi  tirik  odamda  2,2  m  dan  4,4  m 

gacha,  murdada esa 5—6 m,  ko'ndalang o'lchami boshlanish joyida 4,7 sm 

bo'lsa, oxirida 2,5—2,7 sm bo'ladi.  Ingichka ichakda so'lak va m e’da shirasi 

ta’sirida maydalangan ovqat bo'tqasi ichak shirasi, me’da osti bezi shirasi va 

o't ta’sirida parchalanadi.  Bu yerda parchalangan ozuqa moddalar qon va limfa 

tomirlariga so'riladi.  Ingichka ichakda uch qism: o'n ikki barmoq ichak, och 

ichak va yonbosh ichak tafovut qilinadi. Och va yonbosh ichakda ichak tutqichi 

bo'lgani uchun ingichka ichakning tutqichli qismi deyiladi.

O 'n  ikki  barmoq  ichak 

(duodenum) 

ingichka  ichakning  boshlang'ich 

qismi  bo'lib,  uning uzunligi  tirik odamda  17—21  sm,  murdada 25—30 sm, 

ko'proq taqa,  kamroq halqa shaklida bo'ladi.  O 'n ikki barmoq ichak qorin 

bo'shlig'ining orqa devorida I—III bel umurtqalari sohasida m e’da osti bezi 

boshini  o'ragan  holatda joylashadi.  Unda to'rt:  yuqori,  pastga  tushuvchi, 

gorizontal va ko'tariluvchi qismlari tafovut qilinadi.

Yuqori qismi 

(pars  superior) 

m e’daning chiqish qismidan boshlanib, 

uzunligi 4—5 sm bo'lib,  o'ng tomonga yo'naladi. U XII ko'krak yoki  I bel 

umurtqasining  o'ng  tomonida  m e’daning  chiqish  qismidan  boshlanadi. 

O'ngga, biroz orqaga va yuqori tomonga yo'nalib, o'n ikki barmoq ichakning 

yoqori  burilish  burchagini 

(flexura  duodeni  superior) 

hosil  qilib  pastga 

tushuvchi qismiga o'tadi.

Pastga tushuvchi qismining 

(pars desendens) 

uzunligi 8—10 sm bo'ladi.

I bel umurtqasi sohasida boshlanib, pastga tomon tushadi.  I ll bel umurtqasi 

sohasida chapga burilib, o'n ikki barmoq ichakning pastki burilish burchagini 

(flexura duodeni inferior) 

hosil qilib, gorizontal qismiga o'tadi.

Gorizontal  qismi 

(pars  horizontalis) 

pastki  o 'n   ikki  barm oq  ichak 

burilish burchagidan chapga tomon yo'nalib, III bel umurtqasi tanasi sohasida 

yuqoriga ko'tarilib, ko'tariluvchi qismiga davom etadi.

Ko'tariluvchi qismi 

(pars ascendens) 

II bel umurtqasi tanasining chap 

chekkasi  sohasida  o‘n  ikki  barmoq-och  ichak  burilish  burchagi 

(flexura 

duodenojejunalis) 

hosil  qilib,  och ichakka o'tib ketadi.

0

‘n ikki barmoq ichakni qorin parda boshlanish va oxirgi qismlari har 

tomondan rasa, qolgan qismlari qorinparda orqasida yotadi. 0 ‘n ikki barmoq 

ichakning  shilliq  pardasida  halqa  shaklidagi  burmalar 

(plicae  circularis) 

hamda pastga tushuvchi qismining medial devorida joylashgan bo‘ylama burma 

(plica  longitudinalis  duodeni) 

bor.  Bu  burmaning  pastki  qismidagi  o‘n 

ikki barmoq ichakning  katta so'rg'ichiga 

(papilla  duodeni  major) 

umumiy 

o‘t yo'li va me’da osti bezi nayi, undan yuqoriroqda joylashgan kichik so'ig'ichga 

(papilla duodeni minor) 

me’da osti bezining qo'shimcha nayi ochiladi. Bundan 

tashqari, o 'n  ikki barmoq ichak bo'shlig'iga uning shilliq osti asosida joylashgan 

xususiy bezlari 

(glandulae  duodenales) 

ham ochiladi.

Rentgenoanatomiyasi. 

O 'n   ikki  barmoq  ichak  m e’daning  bevosita 

davomidir.  Uning shakli o'zgaruvchan bo'lib, 60% holatda taqasimon, 25% 

holatda halqa shaklida,  15% holatda U shaklida uchraydi.  Odamda o 'n  ikki 

barm oq  ichakning  uzunligi  va  kengligi  uning  tonusiga  bog'liq  bo'lib, 

rentgenologik ko'rinishda uzunligi 9-30 sm,  kengligi  1,5-4 sin bo'ladi.  O 'n 

ikki  barmoq  ichak  to'rt  qismdan  iborat.  Uning  I  bel  umurtqasi  sohasida 

joylashgan  yuqori  qismi  ampula  (piyozcha)  va  ampuladan  keyingi  yuqori 

gorizontal qismdan iborat. Rentgenologik ko'rinishda o'n ikki barmoq ichakning 

piyozchasi uchburchak shaklida soya beradi. Uchburchakning asosi m e’daning 

chiqish qismiga qaragan bo'lib,  undan torayma bilan ajragan bo'ladi.  Uchi 

esa o 'n  ikki barmoq ichak shilliq pardasining birinchi halqasimon burmasi 

sohasiga to'g'ri keladi. Piyozcha yuqori va past tomondan yumaloq bo'rtmalar 

shaklidagi  cho'ntaklar  hosil  qilib  tugaydi.  O 'n  ikki  barmoq  ichak  rentgen 

ko'rinishi uning shilliq pardasi burmalariga bog'liq. Piyozcha sohasida burmalar 

bo'lmagani  uchun  uning  ko'rinishi tekis,  ichakning boshqa qismlarida esa 

ko'ndalang burmalar kontrast massaning burmalararo oraliqqa oqishi hisobiga 

tishli  ko'rinish  hosil  qiladi.

Yangi tug'ilgan chaqaloq o'n  ikki barmoq ichagi halqa yoki  П  shaklida 

bo'lib, uzunligi 7,5—10 sm bo'ladi.  Boshlanish joyi va oxiri I bel umurtqasi 

sohasida joylashgan.  Besh  oylik bolada  o'n  ikki  barmoq  ichakning  yuqori 

qismi XII ko'krak umurtqasi sohasida joylashgan.  Unda pastga tushuvchi va 

ko'tariluvchi qismlari paydo bo'ladi.  Bola hayotining birinchi yilida o 'n  ikki 

barmoq ichakda to'rt:  yuqori, pastga tushuvchi,  gorizontal va ko'tariluvchi 

qismlari tafovut qilinadi. Bolalarda u harakatchan bo'lib tez o'sishi 5 yoshgacha 

davom etadi, keyinchalik sekinlashadi. Bola 7 yoshga to'lganida pastga tushuvchi 

qismi II bel umurtqasigacha,  12 yoshda undan pastroqqa tushib joylashishi 

kattalamikiga o'xshab qoladi. Yangi tug'ilgan chaqaloq o'n ikki barmoq ichagi 

bezlari uncha katta bo'lmay, nisbatan kam shoxlangan bo'ladi. Bola hayotining 

birinchi yilida bu bezlar tez o'sadi.

Ingichka  ichakning tutqichli  qismi o 'n  ikki barmoq ichakning  davomi 

bo'lib, ko'ndalang chambar ichak va uning tutqichidan pastda, old tomondan

katta charvi bilan yopilgan,  14—16 qovuzloq hosil qilib joylashadi.  Uning 2 / 

5  qismi  och  ichakka,  3/5  qismi  yonbosh  ichakka  to ‘g‘ri  keladi.  Bu  ikki 

bo'lim o'rtasida aniq chegara yo‘q.

Och  ichak 

(jejunum) 

o ‘n  ikki  barmoq  ichakning  bevosita  davomi 

bo'lib, qorin bo'shlig'ining chap yuqori qismida yotadi. Uning qovuzloqlari 

gorizontal joylashgan.

Yonbosh ichak (ilium)  qorin bo'shlig'ining o'ng pastki qismini egallab, 

o'ng yonbosh  chuqurchasida  ko'richakka o'tib  ketadi.  Uning qovuzloqlari 

vertikal joylashgan.

Ingichka ichakning devori quyidagi tuzilishga ega:

Shilliq qavat 

(tunica mucosa) 

pushti rangda bo'lib, unda 650 taga yaqin, 

balandligi 8  mm gacha bo'lgan halqasimon burmalar 

(plicae circularis) 

bor. 

Burmalaming  balandligi  och  ichakdan  yonbosh  ichakka  qarab  kamayib 

boradi.  Ingichka  ichakning  shilliq  pardasi  bir  qavat  silindrsimon  epiteliy 

bilan  qoplangan.  Shilliq pardada ko'p sonli  (4  mln)  uzunligi  0,2—1,2  mm 

bo'lgan ichak vorsinkalari 

(villi intestinales) 

bo'lib, unga duxobaga o'xshash 

ko'rinish beradi.  Vorsinkalar va burmalar hisobiga  shilliq qavatning  ovqat 

so'ruvchi  yuzasi  24  marta  kattalashadi.  Vorsinkalaming  yuzasi  4—5  m 2 

maydonni tashkil qilib, odam terisi yuzasidan 2—3 marta katta. Voisinkalaming 

miqdori  och  ichakda  ko'proq  bo'lib,  ular bu  sohada  ingichka va  uzunroq 

bo'ladi.  Ularning  markazida  limfa  sinusi,  uning  atrofida  qon  tomirlar 

joylashgan. Vorsinkaga arteriola kirib, kapillarga bo'linadi va undan venulla 

chiqadi. Ingichka ichak shilliq pardasini qoplagan epiteliy hujayralari o'rtasida 

ko'p sonli shilliq ishlab chiqaruvchi qadahsimon hujayralar uchraydi.  Ovqat 

bo'tqasidan yog'lar limfa tomirlaiga, oqsil, uglevodlar vena tomirlariga so'riladi. 

Vorsinkalar  oralig'iga  ichak  bezlarining 

(glandulae  intestinales) 

nayi 

ochiladi.  Ingichka ichak shilliq qavatida ko'p sonli (15.000 ga yaqin) yakka 

holdagi  limfatik  folUkulalar 

(folliculi  lymphatici  solitarii) 

va  limfatik 

fo llik u la la r  to 'p la m i  (2 0 —30  ta) 

(fo llicu li  lym p hatici  a g re g a ti) 

joylashgan.  Limfatik follikulalar to'plami cho'zinchoq shaklda,  uzunligi 2—

3  sm,  kengligi  0,8—1  sm bo'lib,  ichak tutqichiga qarama-qarshi tomonda 

joylashadi. Ingichka ichakning shilliq qavatida xususiy mushak qatlami 

(lamina 

m uscullaris  m u cosae) 

bo'ladi.

Shilliq  osti  qavat 

(tela  submucosa) 

nisbatan  qalin,  yumshoq  tolali 

biriktiruvchi to'qim adan tashkil topgan bo'lib, qon va limfa tomirlar, nervlar 

joylashgan.

M ushak  qavat 

(tunica  muscularis) 

ikki:  tashqi  bo'ylam a 

(stratum 

longitudinale) 

va ichki halqasimon 

(stratum circulare) 

qavatlardan iborat. 

Halqasimon qavati bo'ylamaga nisbatan yaxshi rivojlangan. Yonbosh ichakni 

ko'richakka o'tish joyida halqasimon qavat qalinlashgan.

Seroz  qavat 

(tunica  serosa) 

qorin  pardaning  visseral varag'idan  hosil 

bo'lib, ingichka ichak devorini hamma tomondan o'rab ichak tutqich hosil 

qiladi.  Seroz  pardaning  ichak  tutqich  hosil  qiladigan  yuzasida  uning  ikki 

varag'i o'rtasidan ichakka qon, limfa tomirlar va nervlar kiradi. Bu pardaning

ostida  seroz  osti  qavati 

(tunica  subserosa) 

bo'lib,  mushak  qavatni  seroz 

qavatdan ajratib turadi.

Rentgenoanatomiyasi. 

Och  ichakning boshlanish joyi o ‘n ikki barmoq 

och  ichak burilish burchagiga  to‘g‘ri  kelib,  undan birinchi  qovuzloq  chap 

tomonga yo'naladi. Och ichak qorin bo'shlig'ining o'rta chap qismida joylashib, 

yuqori qovuzloqlari gorizontal, pastkilari esa vertikal yo'nalishda bo'ladi.

Yonbosh ichak qorin bo'shlig'ining pastki o'ng qismida joylashgan.  Uning 

boshlang'ich  qovuzloqlari vertikal  yo'nalib,  pastki  qismi  kichik  chanoqda 

qovuzloqlar to'plami shaklida bo'ladi.  Ingichka ichak rentgenogrammada 1—2 

sm kenglikdagi ingichka tasma shaklida ko'rinadi.  Ingichka ichak shilliq pardasi 

ko'rinishi  asosini  kerkrin  halqasimon  burmalari  hosil  qiladi.  Ular  och 

ichakning  boshlang'ich  qismida  ko'p  joylashib,  yonbosh  ichakka  tomon 

kamayib boradi.  Burmalaming balandligi  och  ichakda 2—3  mm,  yonbosh 

ichakda  1—2  mm.  Rentgenogrammada  ichak bo'shlig'i  mayda  tishsimon 

chekkaga ega bo'lib, och ichakda yaqqol ko'rinishga ega, chunki undan bariy 

nisbatan  tez o'tadi.  Agar bariy bilan  biroz to'latilsa,  ko'ndalang burmalar 

ingichka ichak bo'shlig'ining bor bo'yiga ko'rinadi.

Yangi  tug'ilgan  chaqaloqning  ingichka  ichagi  uzunligi  150—300  sm 

bo'lib,  och  ichak  qovuzloqlari  gorizontal,  yonbosh  ichakniki  esa  vertikal 

holatda joylashgan.  Ularda ichak uzunligining tana uzunligiga nisbati 8,3:1 

bo'lsa, bir yoshda 6:1, katta odamda 5,4:1 bo'ladi.

O'g'il bolalarning ichagi qiz bolalamikiga nisbatan uzun bo'ladi.  Ingichka 

ichakning  kengligi  bir  yoshda  16  mm,  3  yoshda  2,3  sm.  Yosh  bolalarda 

ingichka  ichak  devori  shilliq  qavati  yupqa,  qon  tomirlarga  boy  bo'lib, 

burmalari,  vorsinkalari  va  bezlari  yaxshi  taraqqiy  etmagan  bo'ladi.  Yangi 

tug'ilgan chaqaloqning ingichka ichagi shilliq qavatida halqasimon burmalar 

och ichakning boshlang'ich  qismida bo'lib,  keyinchalik boshqa  qismlarda 

ko'plab paydo bo'ladi.  Ichak bezlari kattalamikiga nisbatan yirik bo'lib, bir 

yoshga borib soni ko'payadi.  Mushak qavati, ayniqsa, bo'ylama qavati kam 

taraqqiy  etgan  bo'ladi.  Emizikli  davrda  ingichka  ichak  qovuzloqlari  qorin 

devoriga  tegib  turadi.  Ikki  yoshdan  so'ng  o'sayotgan  katta  charvi  uni  old 

tomonidan qoplasa,  7 yoshda uni qorin devoridan butunlay ajratadi.

Yo‘g‘on  ichak

Yo'g'on ichak 

(intcstinum crassum) 

ingichka ichakning bevosita davomi 

bo'lib, orqa chiqaruv teshigi bilan tugaydi. Yo'g'on ichak qorin va chanoq 

bo'shlig'ida joylashib,  uzunligi  1 — 1,5 m,  kengligi  5—8 sm,  oxirgi  qismida 

4 sm ga yaqin. Yo'g'on ichak uch qism: ko'richak (chuvalchangsimon o'simta 

bilan),  cham bar  ichak  va  to'g'ri  ichakdan  iborat.  Cham bar  ichak,  o'z 

navbatida to'rt: ko'tariluvchi, ko'ndalang, tushuvchi va sigmasimon ichakka 

bo'linadi. Y o'g'on ichak ingichka ichakdan joylashishi, shakli va tuzilishi 

bilan  farq  qiladi.  Y o'g'on  ichak  o'zining  kul  rangi  bilan  pushti  rangli 

ingichka ichakdan farq qiladi.

Uning tuzilishidagi asosiy farqlari quyidagilar:

1. Y o'g'on ichakning bo'ylama mushak qavati tashqi yuzasida kengligi  1 

sm bo'lgan  uchta  tasma  hosil  qiladi.  Tasmalar chuvalchangsimon  o'simta 

asosida o'zaro qo'shilgan holatda boshlanadi va to'g'ri ichakda tugaydi. Ulaming 

bittasi  ko'richak,  ko'tariluvchi  va  tushuvchi  chambar  ichakning  oldingi 

erkin yuzasi (ko'ndalang chambar ichakni pastki yuzasida) bo'ylab yo'nalgan 

bo'lib,  erkin  tasma 

(tenia  libera) 

deyiladi.  Ikkinchisi ko'ndalang chambar 

ichakning  tutqichi  birikkan  joy  bo'ylab  yo'nalgan  tutqich  tasmasi 

(tenia 

mesocolica), 

uchinchisi  esa  ko'ndalang  chambar ichakning  old  tomonida 

katta charvi birikkan joyda joylashib charvi tasmasi 

(tenia omentalis) 

deyiladi.

2. Yo'g'on ichakning tashqi yuzasi tekis bo'lmay, mushak tasmalari o'rtasida 

tashqariga bo'rtib chiqqan pufaksimon kengaymalar 

(haustrae coli) 

bor.  Ular 

mushak  tasmalari  va  ichak  qismlari  uzunligining  mos  kelmasligidan  hosil 

bo'ladi.  Gaustralar bir-biridan ko'ndalang egatlar vositasida ajralib turadi.  Bu 

egatlar ichak bo'shlig'iga qavarib,  yarimoysimon burmalar hosil qiladi.

3. Yo'g'on  ichakning tashqi yuzasida erkin va charvi tasmalari bo'ylab 

uzunligi  4—5  sm bo'lgan yog‘  o'simtalari 

(appendicis epiploicae) 

bor.

4. Yo'g'on ichakning kengligi ingichka ichakka qaraganda ikki marta katta.

Y o'g'on ichak devori qavatlarining tuzilishi ham o'ziga xos bo'ladi:

Shilliq qavat 

(tunica  mucosa) 

yaxshi rivojlangan,  silindrsimon  epiteliy

bilan  qoplangan,  vorsinkalari  bo'lmaydi.  Unda  yarimoysimon  burmalar 

(plicae  semilunaris coli) 

bo'lib, ular uch qator mushak tasmalari o'rtasida, 

gaustralar  oralig'ida joylashadi.  Shilliq  qavatda  xususiy  mushak  tutamlari 

(lamina muscullaris mucose), 

yakka holdagi follikulalar 

(folliculi lymphatici 

solitari), 

yo'g'on  ichak  bezlari 

(glandulae  intestinales) 

va  qadahsimon 

hujayralar  ko'p.

Shilliqosti  qavat 

(tela  submucosa) 

yaxshi  rivojlangan  bo'lib,  shilliq 

pardada burmalar hosil bo'lishida uning ahamiyati katta.

Mushak qavat 

(tunica muscularis) 

ikki  qavatdan iborat.  Bo'ylama qavat 

(stratum longitudinalis) 

uchta tasma shaklida joylashgan bo'lib,  halqasimon 

qavat 

(stratum circulare) 

yarimoysimon burmalar ostida biroz qalinlashadi.

Seroz  osti  tana 

(tela  subserosa) 

yo'g'on  ichakning  qorin  parda  bilan 

o'ralgan qismida uchraydi.  U mushak qavatni seroz qavatdan ajratib turadi.

Seroz  qavat 

(tunica  serosa) 

yo'g'on ichakning  hamma  qismini  bir xil 

o'ramaydi.

Yangi tug'ilgan chaqaloq yo'g'on ichagining uzunligi o'rta hisobda 63 sm. 

Uning  mushak  tasmalari  yaxshi  taraqqiy  etmagan  bo'lib,  pufaksimon 

kengaymalari va yog'  o'simtalari bo'lmaydi. Yo'g'on ichakning pufaksimon 

kengaymalari bola 6 oylik bo'lganida, yog' o'simtalari esa ikki yoshda paydo 

bo'ladi.  Y o'g'on ichakning uzunligi  1  yoshda  83  sm,  10 yoshda  118  sm ga 

yetadi.  6—7  yoshlarda  yo'g'on  ichakning  mushak  tasmalari,  pufaksimon 

kengaymalari va yog'  o'simtalari to'liq shakllanib bo'ladi.

Katta  yoshdagi  odamda  ko'richakning joylashishi  turlicha  bo'ladi.  U 

yonbosh  suyagi  oldingi  yuqorigi  o'simtasidan  tepada  yoki  kichik  chanoq

bo‘shlig‘ida joylashishi mumkin. Ko‘richakning 

orqa medial yuzasida mushak tasmalari o'zaro 

birikkan  joydan  chuvalchangsimon  o'simta 

(appendix  vermiformis) 

boshlanadi.  Uning 

uzunligi  2—20  sm,  kengligi  0,5—1  sm.  U 

qorinparda  bilan  hamma  tomondan  o'ralib 

tutqich 

(m esoappendex) 

hosil  qiladi.  Bu 

o'simtaning joylashishi  ko'richakning  holati 

va uzunligiga bog'liq. Asosan u o'ng yonbosh 

chuqurchasida, ba’zan yuqori, pastroqda yoki 

ko'richakning orqasida bo'lishi mumkin.

Uning shilliq pardasida juda ko'p limfoid 

follikullalar  to'plam i 

(folliculi  lymphatici 

aggregate appendices vermiformis) 

joylashgan. 

Yonbosh  ichakni  ko'richakka  o'tish  joyida 

yaxshi taraqqiy etgan burma shaklidagi qopqoq 

(valva ileocaecalis) 

bor.  U quyg'ich shaklida 

bo'lib, tor qismi ko'richak bo'shlig'iga qaragani 

uchun  ovqat  massasini  bir  tomonga  qarab 

o'tkazadi.  Ileosekal qopqoqdan biroz  pastroqda ko'richakning ichki yuzasida 

chuvalchangsimon o'simta tirqishi 

ostium appendices vermiformis) 

joylashgan. 

Chuvalchangsimon o'simta tirqishi atrofida shilliq parda burmasi shaklidagi 

qopqoq bor.

Yangi tug'ilgan chaqaloq ko'richagi qisqa va keng, konussimon shaklga 

ega bo'lib,  uzunligi  1,5  sm,  kengligi  1,7  sm bo'ladi.  7  yoshda uning shakli 

kattalamikiga  o'xshab  qoladi.  Chaqaloqning  ko'richagi  yonbosh  suyagi 

qanotidan  yuqoriroq  joylashgan  bo'lib,  14  yoshda  u  o'n g   yonbosh 

chuqurchasiga tushadi.

Yangi tug'ilgan chaqaloqda chuvalchangsimon o'simta uzunligi 2—8 sm. 

Uning bo'shlig'i  nisbatan keng bo'lib,  ochiq  teshik orqali  ko'richak bilan 

qo'shilib turadi.  Emizikli davrda o'simtaga kirish yerida burma paydo bo'lib, 

undan qopqoq rivojlanadi. Bu davrda chuvalchangsimon o'simta uzunligi o'rta 

hisobda 6 sm bo'lsa,  10 yoshda 9 sm, 20 yoshda esa 20 sm ga yetadi. Emizikli 

davrda chuvalchangsimon o'simta shilliq pardasida juda ko'p limfoid follikula 

to'plami  bo'lib,  bolalikning  ikkinchi  davrida  ulaming  taraqqiyoti  yuqori 

darajaga yetadi.

Yangi tug'ilgan chaqaloqda ileosekal teshik aylana yoki uchburchak shaklida 

ochiq bo'ladi. Bir yoshdan keyin u yorig'simon shakl oladi.  Ileosekal qopqoq 

bolalarda uncha katta bo'lmagan burma ko'rinishiga ega va kam rivojlangan 

bo'ladi, shuning uchun ularda ovqat moddalari ko'richakdan yonbosh ichakka 

qaytib  o'tishi  mumkin.

Ko'tariluvchi  chambar  ichak 

(colon  ascendens) 

ko'richakning  yuqori 

tomonga davomi bo'lib, qorin bo'shlig'ining o'ng yon tomonida yotadi. Uning 

uzunligi  15—20  sm.  Jigaming  o'ng  bo'lagi  visseral  yuzasiga  borganida  u

68-rasm.  Ko'richak  chuvalchang- 

simon o'simta bilan.  1-ostium  ile- 

ocaecale;  2-valva  ileocaecalis; 

3-colon ascendens;  4-ileum;  5-os­

tium   appendices  verm iform is; 

6-appendix vermiformis; 7-caecum.

chapga burilib o‘ng chambar ichak burilish burchagini 

(flexura coli dextra) 

hosil  qilib,  ko'ndalang  chambar  ichakka  o'tib  ketadi.  U  orqa  tom ondan 

belning kvadrat va qorinning ko'ndalang mushagi, o'ng buyrakning oldingi 

yuzasiga,  lateral  tom ondan  qorin  bo'shlig'ining  o'ng  devoriga,  medial 

tomondan katta bel mushagi va yonbosh ichak qovuzloqlariga, old tomondan 

qorinning oldingi devoriga tegib turadi.  Qorinparda bilan  old va ikki yon 

tomonidan o'ralgan.

Yangi tug'ilgan chaqaloqda u yaxshi taraqqiy etmagan bo'lib, uzunligi 7 

sm.  Emizikli  davrda  u  o'ziga  xos bukilmalar  hosil  qiladi.  Yangi  tug'ilgan 

chaqaloqda jigar uni old tomonidan yopib tursa, 4 oylik bolada uning yuqori 

uchiga  tegib  turadi.  7  yoshli  bolada  ko'tariluvchi  chambar ichakning  old 

tomonidan katta charvi qoplaydi.  Emizikli davrda ko'tariluvchi chambar ichak 

tez  o'sib uzunligi  9,6  sm,  10  yoshda esa  13  sm,  balog'at  yoshida tuzilishi 

kattalamikiga o'xshash bo'ladi.

Ko'ndalang  chambar  ichak