1/ ekologiyanin iNKİŞaf tariXİ, MƏQSƏd və VƏZİFƏLƏRİ

Mövzu 6:BİOSFER. 
Biosfer termini ilk dəfə 1875 –ci ildə Avstriya geoloqu
paleontoloqu Eduard Züss tərəfindən elmə daxil edilmişdir. Yer 
qabiğının əmələ gəlməsində canlı orqanizmlərin rolunu 
göstərən ilk bioloq Lamark olmuşdur. Biosfer haqqında biliklər
botanika,torpaqşünaslıq,bitkilərin coğrafiyası, biologiya və 

---

geologiya elminin inkişafı nəticəsində toplanmışdır. Biosfer 
təbii sistemdir, onun əsas xüsusiyyəti canlı orqanizmlər üçün 
enerji və maddələr mübadiləsini təmin etməkdir. 
“Biosfer” haqqında təlimi böyük rus alimi akademik Vernadski 
yaratmışdır. Biosfer bütün canlı orqanizmlərin məskunlaşdığı 
mühitdir. Vernadskinin fikrincə biosfer geoloji cəhətdən 
qarşılıqlı əlaqədə olan 7 hissədən ibarətdir: canlı maddə,
biogen maddə, radioaktiv maddə, kosmik mənşəli maddə, seyrək 
yayılmış atomlar, atil və biratil maddələr. 
-canlı maddələrə bitkilər, heyvanlar, mikroorqanizmlər daxildir. 
-biogen maddələrə canlı orqanizmlər tərəfindən yaradılan üzvi 
mineral maddələr ( daş kömür, torf, neft, əhəng, gil,mərmər, 
qranit) daxildir. 
-atil maddələrə q/üzvi mənşəli dağ süxurları aiddir. 
-biratil maddələr canlı və cansız maddələrin sintezindən yaranır. 
Planetin biratil maddələrinə çöküntüsüxurları, bütün təbii sular, 
torpaq, sualtı torpaq(lil) daxildir. 
Yer səthinə daxil olan enerjinin 99%-dən çoxunu günəş 
şüalanması təşkil edir. Bu enerji hidrosfer, atmosfer, litosferdə 
gedən fiziki və kimyəvi proseslərə : hava və su kütlələrinin 
qarışmasına, buxarlanmaya, maddələrin yenidən paylanmasına, 
qazların udulmasına, ayrılmasına sərf olunur.
Planetdəki bütün orqanizmlərin məcmusu canlı maddə adlanır.
Canlı maddələr ətraf mühitin formalaşmasında mühüm rol 
oynayır. Bunun üçün onlar bir neçə funksiyanı yerinə yetirirlər: 
-Energetik funksiya bioloji dövranın bütün həlqələrini enerji ilə 
təmin edir. 
-Mühit yaratma funksiyası nəticəsində ilkin atmosferin qaz 
tərkibi, ilkin okean suların kimyəvi tərkibi dəyişir, litosferdə 

---

bəzi dağ suxurları əmələ gəlir, quruda torpaq qatı əmələ gəlir və 
buxarlanma prosesi baş verir. 
Biosferə atmosferin azon səthinə kimi olan bir hissəsi (20-25 
km); litosferin üst hissəsi(2-3 km); bütün hidrosfer(okean 
dibindən 1-2 km aşağı) daxildir. 
Biosferi ümumi qalınlığı 40 km -ə çata bilər. Biosferdə həyat 
q/bərabər yayılmışdır. Məs., səhrada, tundrada, okean dibində 
həyat zəif inkişaf etsə də biosferin digər sahələrində isə zəngin 
və çox müxtəlifliyi ilə fərqlənir. 
Canlı maddələrin ən yüksək konsentrasiyası litosferin və 
atmosferin sərhəd qatında, yəni torpaqda, 3 mühitin –torpaq, su, 
havanın bir - birinə yaxın qonşuluğunda yəni okeanın üst 
qatında ,su hövzələrinin dibində müşahidə olunur. 
Biosferin tərkibinə aşağıdakılar daxildir: 
Atmosferin aşağı hissəsi; bütün hidrosfer; litosferin yuxarı 
hissəsi. 
Atmosver yer kurresinin xarici qazli tebeqesinde 3000km 
hundurlukde yerleşir.Atmosver 2 hisseye bolunur:1.homosver 
2.heterosver.Onlar ozon qatindan texminen 100km serhetde 
yerlrşir. Litosver yerin xarici berk qatidir. Yerin yuxari 
mantiyasinin yarisi ile butun yer qabigini ehate edir ve 
metamorfik suxurlardan ibaretdir. Litosverin qalinligi orta 
hesabla 25200 ve 5-100 km beraberdir. Yer qabiginin 
maddelerinin ekser hissesi berk halda olub,yuxari mantiyanin 
serheddinde yumuşalmiş dag suxurlarinda yerleşir. Hidrosver 
planetin 
su 
tebeqesi 
olub,denizlerin 
okeanlarin 
sukontinentlerinin ve buz tebeqesinin ceminden ibaretdir.tebbi 
suyun ümumi hecmi 1,39mird km
3
yaxindir ve planetin sethinin 
71%ni teşkil edir.
Yerin canli ailemi ve biosver 3 tip orqanizimlerden ibaretdir: 
1:Produsentler ve ya Avtotroflar-guneş enerjisi,su,karbon qazi 

---

ve mineral duzlarla uzvu madde emele getiren orqanizimlerdir. 
Buna Yer kuresinde olan texminen 4500 bitki novu aiddir. 
2:Konsumentler ve ya Heterotroflar hazir uzvu maddələrlə 
qidalananlar. Bura aiddir ot yeyen heyvanlar, yirticilar,bitkiler 
ve gobelekler aiddir. Bu qurupun nov miqdari 15mil coxdur. 
3:Redusentler- produsent ve komsumentlerin uzvu maddesinin 
sade birleşmelere su,karbon qazi ve mineral duzlara parcalayan 
mikroorqanizimlerdir. Bunlarin novu 75min dir. 
Muasir Biosfer 3 tebeqeye bolunur: aerobiosver-aero biontlarin 
məskunlaşdiği ve onlarin heyat substratnin mikroorqanizimlerin 
emele getirdiyi hava muhitidir.
2:Hidrobiosfer-Hidrobiontlar meskunlaşan dunya okeani ve 
denizlerdir. 
3: Geobiosfer- Geobiontlar meskunlaşan yer qati litosverdir. 
Biosfer murekkeb daxili quruluşa malik olub 3 esas 
komponentden 
ibaretdir.: 
canli 
madde;biohereketsiz 
madde;hereketsiz madde.
Canli madde biosferin-butun canli varliqlarinin cəmidir. 
Biohərəkətsiz maddəyə-canli orqanizimlər ve qeyri uzvu 
materiya 
daxildir.Biohereketsiz 
maddenin 
suturuktur 
kompanentlerine 
torpaq,lil,aşinma 
qabigi,rutubetli 
horizontlar,landşaft ve s. aiddir. 
Yerin uzvu maddesi 2 formada olur: adiogen ve biogen. 
Yəni canli madde butun orqanizimlerin ve cansiz biohereketsiz 
maddelerin cemidir. Biohereketsiz yeni biogen uzvu maddelere 
biosver, hidrosver ve hidrosverin butun qabiqlarinda rast gelmek 
olur.

---