1/ ekologiyanin iNKİŞaf tariXİ, MƏQSƏd və VƏZİFƏLƏRİ

Mövzu 6: Biosferde maddelerin böyük ve kiçik dövranı. 
Biosfer planetin möhtəşəm ekosistemi olub, maddələrin 
dövranını saxlayır. Təbiətdə əsas 2 maddələr dövranı 
mövcuddur: 
1.Böyük(geoloji) 
2.kiçik (biogeokimyəvi) 
maddələrin böyük dövranı 
günəş enerjisi Maqmatik süxürlar 
aşınma,yerdəyişmə,daşlaşma
kristallaşma 
Çökmə süxurlar maqma
ərimə 
metamorfizm Metomorfik suxurlar radioaktiv
parçalanma
enerjisi
Bu dövran günəş enerjisi ilə yerin dərinlik enerjisinin qarşılıqlı 
təsiri ilə baş verir. Maqmatik suxurların aşınması,çökməsi 
hesabına əmələ gələn çökmə suxurlar metomorfizm suxurlara 
çevrilir. Və yüksək temperatur nəticəsində əriyərək maqmatik 
suxurların yeni mənbəyini əmələ gətirir. Bunlar yerin səthinə 
çıxdıqda yenidən aşınma proseslərinin təsiri ilə təzədən
çöküntü suxurlara transformasiya olunur. 
Quru ilə okean arsında atmosfer vasitəsilə suyun dövranı da
böyük dövran adlanır. Dünya okeanı səthindən buxarlanan su

---

quruya aparılır, ora yağıntı şəklində düşür və səth, yer altı 
axınlar şəklində yenidən okeana qayıdır. Il ərzində yerdə suyun 
dövranında 500.000 km
3
–dən artıq su iştirak edir. 
Suyun dövranı planetimizdə təbii şəraitin
formalaşmasında əsas rol oynayır. Suyun bitkilər tərəfindən
transpirasiyası və onun biogeokimyəvi tsikldə udulması
nəzərə alındıqda Yerdə su ehtiyatının hamısı 2 milyon ilə
bölünür və parçalanir. 
Biosferdə maddələrin kiçik dövranı 
Kiçik dövran böyük dövrandan fərqli olaraq yalnız biosfer 
daxilində tamamlanır. Bu dövranın mahiyyəti fotosintez 
prosesində q/üzvi maddədən üzvi maddələrin yaranması və 
parçalanma zamanı üzvi maddələrin yenidən q/üzvi birləşmələrə 
çevrilməsindən ibarətdir. Kiçik dövran biosferin həyatı üçün 
əsas sayılır ,o həyatın yaradıcısıdır. 
Maddələr mübadiləsinin enerjisinin əsas mənbəyi günəş 
radiasiyası sayılır,o fotosintezi yaradır. Istilik enerjisi əks 
olunma yolu ilə itir, torpaq tərəfindən udulur, suyun 
transpirasiyasına sərf olunur. Fotosintezə bütün enerjinin 5%-
indən artığı sərf 
Kiçik dövran makro və mikroelementlərin və sadə q/üzvi 
maddələrin (karbon qazı və su) atmosfer, hidrosfer, litosferin 
maddələri ilə olan mübadilədən ibarətdir. 
Vernadski ayrı-ayrı maddələrin dövranını kiçik dövran 
adlandırır. Kiçik dövranın mahiyyəti: orqanizmlər tərəfindən 
udulan kimyəvi elementlər axırda onu tərk edərək abiotik 
mühitə gedir, bir müddətdən sonra yenidən canlı orqanizmə 
qayıdır. 

---

Kiçik dövranla orqanizmlərin mühüm funksiyaları təmin 
olunur: 
-qaz funksiyası-bütün qazlar ölmüş orqanizmlərin parçalanma 
məhsuludur.
-konsentrasiya funksiyası- orqanizmlər bədənlərində çoxlu 
kimyəvi elementlər toplayır əsas da Ca, C(karbon). 
-oksidləşmə reduksiya funksiyası-su hövzələrində yaşayan 
orqanizmlər oksigen rejimini nizamlayır və bir sıra metalların və 
q/metalların həll olmasına və çökməsinə şərait yaradır. 
-biokimyəvi funksiya- canlı maddənin çoxalması, böyüməsi və 
ərazidə yerləşməsi.
-insan fəaliyyətinin biogeokimyəvi funksiyası- yer qabığının 
getdikcə artan maddələrini (neft, qaz, daş kömür) əhatə edir. 
Biosferdə gedən proseslərdə maddələrin təkrarən iştirakı 
elementlərin dövranı adlanır. Bunlardan ən çox əhəmiyyət kəsb 
edən O
2
, C,N, S,P dövranıdır. Oksigen dövranı: yaşıl bitkilərdə 
fotosintez zamanı sərbəst oksigen əmələ gəlir; bütün canlı 
orqanizmlər tənəffüsü üçün oksigendən istifadə edir; üzvi 
qalıqların və q/üzvi maddələrin oksidləşməsi (yanacağın 
yandırılması)
Karbon mübadiləsində C-nun əsas uducusu okean hesab olunur. 
Bura C qurudan çay axınları ilə, atmosferdən canlı 
orqanizmlərin tənəffüsü nəticəsində daxil olur. Deməli C-nun 
əsas ehtiyatı dünya okeanında yerləşir. Quruda C-nun iştirakı ilə
fotosintez prosesi zamanı üzvi maddələrin əmələ gəlməsi və
O
2
-nin ayrılması baş verir. Ömrünü baş vurmuş bitki və 
heyvanlar mikroorqanizmlər tərəfindən parçalanır, nəticədə
ölü üzvi maddələrin karbonu oksidləşərək karbon qazına 
çevrilir və yenidən atmosferə düşür. 
Hidrosferdə C-nun dövranı quruya nisbətən mürəkkəbdir. Bu 
element qurudan dənizə karbonat və üzvi birləşmələr şəklində 

---

gətirilir. Dünya okeanından quruya isə yalnız karbon qazı 
şəklində atmosferə diffuziya olunaraq hava axınları vasitəsilə
gedir. 
N-havaya,suya torpağa müxtəlif kimyəvi formada daxil 
olur. Azot həyatın hakim (açar) inqrediyenti sayılır, çünki bu 
element bütün zülal birləşmələrin vacib komponentidir. 
Azot birləşmələrinin böyük ehtiyatı litosferdə yerləşir. Qalan 
ehtiyatı isə kimyəvi cəhətdən az aktiv qaz şəklində atmosferin 
79% -ni təşkil edir.
N-dövranının mühüm antropogen axını N gübrələrinin 
istifadəsilə əlaqədardır. Aqrosistemlərə verilən N-un 50%-i k/t 
bitkilərinin tərkibinə daxil olur, onun da yarısı tarladan məhsulla 
birlikdə yığılır, digər yarısı torpağın üzvi maddələrində qalır. 
Insan fəaliyyəti olmayan yerlərdə bitkilər lazım olan N-u 
yağışla, bitki və heyvan qalıqları vasitəsilə, həmçinin müxtəlif N 
toplayan 
orqanizmlərdən 
alır. Azotun yüksək intensiv 
toplanması göy-yaşıl yosunlar çox olan çirklənmiş göllərdə baş 
verir. Atmosferdə və biosferin çöküntü qabığında olan külli 
miqdarda azot ehtiyatının dövranında yalnız quru və okeanın 
canlı orqanizmləri tərəfindən mənimsənilərək toplanan 
(fiksasiya olunan) azot iştirak edir. Azotun mübadilə fondu 
kateqoriyasına aşağıdakılar daxildir: biokütlənin azotu, 
bakteriya və canlı orqanizmlərin bioloji azot fiksasiyası, yuvenil 
(vulkanogen) azot, atmosfer (şimşək zamanı toplanan) azotu və 
texnogen azot. 
Torpaqda və çöküntülərdə S-ün ehtiyatı çox, atmosferdə isə 
azdır. S-mübadiləsində əsas rolu mikroorqanizmlər oynayır. 
Onun oksidləşməsi və reduksiyası nəticəsində suyun 

---

dərinliyində yerləşən çöküntülərdən səthə hidrogen-sulfid
qarışır. S-dövranının nizamlanmasında geokimyəvi və 
meteroloji proseslər (eroziya, çöküntü ə/g, yuyulma,yağış) , 
bioloji proseslər (biokütlənin məhsulu və onun parçalanması), 
hava, su, torpağın qarışlıqlı əlaqələri iştirak edir. 
P-un əsas ehtiyatları quru ekosistemləri, okean və su 
hövzələrində 
olan 
çöküntülərdir. 
Onun 
qaz 
forması 
olmadığından havada ona təsadüf olunmur. P-un əksər hissəsi
litosferdə kristal suxurlar olur. Quruda o,torpaq bitki
heyvan torpaq dövr edir. onun mineral birləşmələri çətin həll 
olur və tərkibindəki, P elementi bitki tərəfindən demək olarki, 
mənimsənilə bilmir. Bitkilər üzvi qalıqların parçalanması 
zamanı ə/g-ən P-un asan həll olan formalarından istifadə 
edirlər. Fosforun qazşəkilli formaları praktiki olaraq mövcud 
deyil, odur ki, ona atmosferdə rast gəlinmir. Litosferdə fosforun 
əksər hissəsi kristal süxurlar olub apatitlərin tərkibində olur 
(95%) .
Fosfor çaylarla göl, su anbarları və dənizlərə axını baş 
verərək orada toplanır. Əks istiqamətdə fosforun axını olmur, bu 
isə quru ekosistemlərinin (o cümlədən aqroekosistemlərin) 
fosforla kasadlaşmasına və bununla əlaqədar onların bioloji 
məhsuldarlığının aşağı düşməsinə səbəb olur. 
Antrorogen fəaliyyət nəticəsində eroziya prosesinin 
güclənməsi,fosfor gübrələrinin yuyulub aparılması, çirkab 
sularının axıdılması dünyada fosfor axınlarının intensivliyini 
artırır. Bu isə su hövzələrinin evtrofikasiyasının güclənməsinə 
səbəb olur. Fosforun hidrosferə ümumdünya illik axını 20 mln. 
tona yaxındır. Yer qabığında fosforun miqdarı 0,093% təşkil 
edir. Fosforun dövranı «Quru-Dünya okeanı» sistemində gedir. 

---