1. Fəlsəfənin predmeti və sosial funksiyaları “Fəlsəfə

27)N.gəncəvinin fəlsəfi və ictimai siyasi görüşləri.
Nizami Gəncəvinin dünyagörüşü. XII-XIII əsrin ən böyük mütəfəkkirlərindən biri Nizami Gəncəvidir (1141-1209). Dünya şöhrəti qazanmış böyük şair həm də zəmanəsinin görkəmli filosofu olmuşdur. Bədii əsərlərində irəli sürülmüş fəlsəfi ideyalar göstərir ki, o, dünyanın Allah tərəfindən yaradıldığını qəbul etsə də, ortodoksal dini görüşlərlə barışmamış, varlıq və idrak məsələlərinə düzkün elmi cavab verməyə çalışmışdır. Bu cəhətdən onun fəlsəfi görüşləri təkamül yolu ilə keçmişdir. Bə'zən o, allahla təbiəti birləşdirən panteizmə, allahı təbiətin canlı ruhu kimi başa düşən hilozoizmə, bə'zən isə "eşmimişəm ki, hər bir ulduz dünyadır, hərəsinin ayrıca yeri və göyü vardır." - deyə dünyanın çoxluğunu və sonsuzluğunu qəbul edən materialist baxışa meyl göstərmişdir. N.Gəncəvi yerin kürə şəklində olduğunu dönə-dönə söyləmiş, yer səthinin dəyişilməsində təbii amillərin - zəlzələnin, suyun, küləyin tə'sirindən danışmışdır. Onun dini xurafata zidd azadfikirlilik meylləri öz əksini ruhla bədənin münasibəti məsələsinin həllində də tapmışdır. "Xosrov və Şirin" poemasında N.Gəncəvi ruhla bədənin üzvü vəhdət təşkil etdiyini, bunları bir-birindən ayrılıqda təsəvvürə gətirmək mümkün olmadığını qeyd etmişdir. O, yuxu görməni ruhun ölməzliyinə sübut kimi qələmə verməyə cəhd göstərən dini ehkamları təkzib edir, rö'yanın rasionalist izahını verməyə çalışır. Hələ Pifaqor və Platonun irəli sürdükləri "anemiezis", yə'ni bədən öləndən sonra ruhun yaşaması və keçmişi xatırlamaq qabiliyyətinin saxlanması haqqında dini-mistik tə'liminin puçluğunu göstərirdi. O, axirət dünyası barədə ehkamlara əks çıxaraq onları əfsanə adlandırır və ölmüş insanı suya qərq olmuş közə bənzədir: Suda közün alışması mümkün olmadığı kimi, öləndən sonra da heç bir gələcək, axirət həyatı ola bilməz. N.Gəncəvinin idrak məsələsinə baxışlarından müəyyən dərəcədə skeptisizm (şəkkaklıq) və aqnostsizmin tə'siri duyulsa da, o, əsasən rasionalist olmuş, maddi olan bütöv varlığın dərk edilməsinin mümkünlüyünü qəbul etmiş, ağlın, fikrin, elmin qüdrətinə inanmışdır. Onun rasionalizminin bir cəhəti də kainatın qanunauyğunluğunun öyrənilməsində nöqtə, xətt, müstəvi, cisim kimi bə'zi riyazi anlayışlarının tətbiqindən bəhs etməsidir. (İdrak qabiliyyəti baxımından fəlsəfəyə daha çox üstünlük vermiş, müasirlərində qədim hind və yunan fəlsəfəsinə maraq oyatmağa çalışmışdır. İnsan zəkasının qüdrətinə dərin inam bəsləyən N.Gəncəvi əsərlərində elmin fəzilətindən dönə-dönə bəhs etmişdir. Onun yaradıcılığında filosof obrazları mühüm yer tutur. Onlar hökmdarları və cəmiyyəti düzkün istiqamətləndirən qüvvə kimi təsvir edilirlər. Aristotel, Platon, Sokrat və b. Yunan alim-filosoflarının adlarının şərq ölkələrində şöhrətlənməsində N.Gəncəvinin poemalarının da rolu böyük olmuşdur. Şair onların dili ilə özünün həyat haqqındakı fikirlərini ifadə etmiş, Ptolomey və Evklid kimi görkəmli alimlərin əsərlərinin Ərəbcəyə tərçümələrindən faydalanmışdır.
N.Gəncəvinin yaradıçılığında bu zəngin biliyə əsaslanan elmi əhəmiyyətli beytlər və parçalar yoxdur. O, eyni zamanda elmin dar çərçivədə inkişaf etməyəcəyini söyləyir, tərcümə vasitəsilə bütün xalqların mədəni irsini öyrənməyin zəruriliyini göstərirdi. Təsadüfi deyildir ki, onun qəhrəmanı İsgəndər bütün ölkələrdə ələ keçirdiyi kitabları Yunan dilinə tərcümə etdirirdi. N.Gəncəvi insanın əxlaqi gözəlliyinə xüsusi qiymət vermiş, kamil insanın ancaq zahiri əlamətləri deyil, mə'nəvi gözəllikləri ilə də seçildiyini qeyd etmişdir. O, ançaq yüksək əxlaq prinsiplərinə riayət yolu ilə xoşbəxt cəmiyyət qurulacağına inanırdı. N.Gəncəvi həm də böyük vətənpərvər idi. O, bütün əsərlərində təsvir etdiyi hadisələri Azərbaycanla əlaqələndirməyə, vətənin qüdrətli günlərini tərənnüm etməyə çalışmışdır. N.Gəncəvinin yaradıcılığında vətən məhəbbəti doğma xalq yolunda qəhrəmanlıq ideyası ilə birləşir.