1. Hakimiyyətin cəmiyyətdə rolu və mahiyyəti. Dövlətin anlayışı

KitabYurdu.az 
92
 

içərisində  mühüm  yer  tutur.  Bu  münasibətlərin  özünəməxsusluğu  onun  məzmunu 
və  obyekti  araşdırılarkən  aydın  olur.  Bu  mülki  hüquq  münasibətlərinin  obyekti 
şəxsiyyətin  mənəvi,  yaradıcı  fəaliyyətidir.  Bura  elm,  ədəbiyyat  və  incəsənət 
əsərləri aiddir.
 
Şəxsi  qeyri-əmlak  münasibətləri  içərisində  təşkilati  mülki  hüquq 
münasibətləri mühüm yer tutur. Təşkilati hüquq münasibətləri əmlak və şəxsi qeyri-
əmlak  münasibətləri  ilə  əlaqədardır.  Çox  zaman  onlar  arasında hüquqi  əlaqələrin 
reallaşmasına  xidmət  edir.  Bu  cür  münasibətlərə  misal  olaraq,  nümayəndəliyi 
(təmsilçiliyi)  göstərmək  olar.  Mülki  hüquq  münasibətləri  içərisində  nəzarətedici 
münasibətlər  də  özünəməxsus  yer  tutur.  Burada  subyektlərdən  birinə  digərinin 
fəaliyyətinə  nəzarət  etmək  hüququ  verilir.  Məsələn,  sifarişçinin  sifarişi  qəbul 
edənin işinə nəzarəti. Qeyd etdiyimiz münasibətlərin lazımi səviyyədə reallaşması 
üçün məlumat münasibətlərinin də xidməti az deyildir. Bu cür münasibətə sifarişi 
qəbul edənin sifarişçiyə mövcud vəziyyət barədə məlumat verməsi və s. misal ola 
bilər. 
Subyektlərin  əlaqəsinə  görə  mülki  hüquq  münasibətləri  mütləq  və  nisbi 
hüquq münasibətlərinə bölünür. 
Mütləq  hüquq  münasibətlərində  səlahiyyətli  şəxs  qarşısında  bütün  digər 
şəxslər məsuliyyət daşıyırlar. Bu münasibətlərə mülkiyyət hüququ münasibətlərini 
aid  etmək  olar.  Məsələn,  vətəndaş  ona  məxsus  olan  yaşayış  evi  üzərində 
mülkiyyətçiyə  xas  olan  bütün  hüquqlara  malikdir  və  digər  şəxslər  onun  bu 
hüquqlarmı pozmaqdan çəkinməlidirlər. 
Nisbi hüquq münasibətlərində isə səlahiyyətli şəxs qarşısında, ancaq bir və 
ya bir neçə konkret şəxs məsuliyyət daşıyır. Bu münasibətlərdə səlahiyyətli şəxsin 
hüququ  nisbi  hüquq  münasibətləri  ilə  tənzim  edilir.  Məsələn,  borc  müqaviləsinə 
əsasən,  səlahiyyətli  şəxs,  yəni  kreditor  öz  borcunu  yalnız  bir  şəxsdən,  borcludan 
tələb edə bilər. 
Hüquqların  həyata  keçirilməsi  ilə  mülki  hüquq  münasibətləri  əşya  və 
öhdəlik hüquq münasibətlərinə bölünür. 
Əşya  münasibətləri  bu  və  ya  digər  subyektlərin  -  təbii  obyektlər,  istehsal 
vasitələri, əməyin nəticələrinə malik olması ilə bağlı olan münasibətlərdir. Onların 
hamısı öz-özlüyündə, birinci, subyektin ona məxsus olan əşyaya, ikinci, onun və 
digər şəxslər barəsində bu əşyaya olan münasibətlərini təşkil edir. 
Əşya  münasibətlərinin  bu  cür  ikili  təbiəti  prinsipial  əhəmiyyətə  malikdir. 
Şəxsin  əşyaya  olan  münasibəti  normal  istehsalı  müəyyən  edən  şərtdir.  İstehsal  o 
vaxt  maksimum  effektli  olur  ki,  istehsalçı  əşyaya  sahiblik  etsin,  ondan  istifadə 
etsin və onun üzərində sərəncam versin. 
Əmlak  münasibətlərinin  hüquqi  xarakterindən  danışsaq,  onu  deməliyik  ki, 
əşya  sahibi  əmlaka  öz  şəxsi  əmlakı  kimi  yalnız  kənar  şəxslərin  müdaxiləsinin 
qarşısı alındıqdan sonra münasibət göstərə bilər. 
Öhdəlik  münasibətləri  -  əmlakın  bir  şəxsdən  digərinə  keçməsi  ilə  bağlıdır. 
Əgər  səlahiyyətli  şəxsin  marağının  təmin  edilməsi  üçün  vəzifə  daşıyan  şəxslərin 
fəal  hərəkəti  tələb  olunarsa  bu  cür  hüquq  münasibətləri  öhdəlik  münasibətləri 
adlanır.  Məsələn,  satıcı,  satdığı  əşyanın  qiymətini  alıcıdan  tələb  etməyə  haqlıdır. 
Burada  alıcının  fəal  hərəkət  etməsi  tələb  olunur.  Bu  münasibətlər  təbiətən 
müxtəlifdirlər. Onların ən böyük qrupu əmlakın sahibliyə, istifadəyə və sərəncama 
verilməsinə  səbəb  olan  müqavilələr  əsasında,  müəyyən  bir  hissəsi  isə  iştirakçılar 
arasında  hər  hansı  razılığın  olmadığı  hallarda  yaranır.  Onlara  ziyanvurma 
KitabYurdu.az 
93
 

nəticəsində əmələ gələn öhdəliklər və s. misal ola bilər. 
Hüquqi  məzmununa  görə  mülki  hüquq  münasibətləri  sadə  və  mürəkkəb 
hüquq münasibətlərinə bölünür. Əgər bir tərəfdə hüquq, digər tərəfdə vəzifə varsa, 
bu cür hüquq münasibətlərinə sadə və yaxud birtərəfli hüquq münasibətləri deyilir. 
Məsələn, borc müqaviləsindən yaranan münasibətlər və s. Hər iki tərəfdə hüquq və 
vəzifələrin  olduğu  münasibətlərə  mürəkkəb  və  yaxud  ikitərəfli  hüquq 
münasibətləri deyilir. Alqı-satqı, əmlak kirayəsi və s. müqavilələrdən əmələ gələn 
münasibətlər buna misal ola bilər.
 
Mülki  hüquq  münasibətlərinin  əmələ  gəlməsi,  dəyişməsi  və  xitamının 
əsasları. - Mülki hüquq münasibətlərinin əmələ gəlməsi (dəyişməsi, xitamı) əsasını 
hüquqi  faktlar  təşkil  edir.  Hüquqi  faktlar  dedikdə,  hüquq  normasında  nəzərdə 
tutulan və hüquq münasibətlərinin əmələ gəlməsi, dəyişməsi və xitam edilməsinə 
səbəb olan həyati hallar başa düşülür. Lakin faktların hamısı deyil, yalnız müəyyən 
hüquqi nəticələrə səbəb olan hüquqi əhəmiyyətli faktlar hüquqi faktdır.
 
Hüquqi faktlar üçün üç əsas hal xarakterikdir:
 
1)  hüquqi  fakt  -  bizim  şüurumuzdan,  düşüncəmizdən  asılı  olmayan  real 
gerçəklikdir; 
2)  hüquqi  fakt  -  mülki  hüquq  normalarında  nəzərdə  tutulur.  Məhz  bu 
normalar onun hüquqi əhəmiyyət kəsb etdiyini bildirir; 
3)  hüquqi  fakt  -  hansı  faktların  mülki  hüquq  normaları  əsasında  müəyyən 
nəticəyə gəlməsini müəyyən edir. 
Hüquqi  nəticəyə  səbəb  olan  hüquqi  faktlar  üç  dərəcəyə  (kateqoriyaya) 
bölünür:
 
1.  Hüquq yaradan hüquqi faktlar; 
2.  Hüquq dəyişən hüquqi faktlar; 
3.  Xitamverici hüquqi faktlar. 
Hüquq  yaradan  hüquqi  faktlar  mülki  hüquq  münasibətlərinin  yaranmasına 
səbəb  olur.  Buna  alqı-satqı  müqaviləsini  misal  göstərmək  olar.  Burada,  alıcıda 
aldığı əşyaya  mülkiyyət  hüququ  yaranır.  Adətən,  hüquq yaradan hüquqi faktlarda 
subyektə hüquq ilk dəfə verilir.
 
Hüquq dəyişən faktlar o hüquqi faktlara deyilir ki, burada fakt mütləq hüquq 
münasibətlərinin dəyişməsinə səbəb olur. Bu cür faktlara borcun tələb edilməsinin 
güzəşti  və  ya  başqa  şəxsə  keçirilməsini  misal  göstərmək  olar.  Mülki  hüquq 
münasibətlərinin  dəyişməsi  təkcə  bu  münasibətlərin  subyektiv  tərkibində  deyil, 
həm də obyektlərinin, məzmununun dəyişməsində özünü göstərir. Məsələn, əmlak 
kirayəsi  (icarə)  müqaviləsinə  əsasən,  kirayəçi  (icarəçi)  əşyanı  itirərsə,  onun 
dəyərini ödəməlidir.
 
Xitamverici hüquqi faktlar elə faktlardır ki, burada mövcud hüquq normaları 
əsasında mülki hüquq münasibətlərinə xitam verilir. Mülki hüquq münasibətlərinə 
xitam  verilməsi  şəraitdən  asılı  olaraq  müxtəlif  cür  olur.  Məsələn,  mülkiyyət 
hüququ  olan  obyektin  məhvi,  sıradan  çıxması,  hüquq  münasibətlərinə  girən 
iştirakçılardan birinin ölməsi, borclunun borcu ödəməsi və s. 
Mülki  hüquqi  nəticələrin  baş  verməsi  üçün  tələb  olunur  ki,  onları  yaradan 
şərait qanunla müəyyən olunsun. Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 14-
cü  maddəsində  deyilir:  «Mülki  hüquqlar  və  vəzifələr  mülki  qanunvericilikdə 
nəzərdə  tutulan  əsaslardan,  habelə  fiziki  və  hüquqi  şəxslərin  qanunvericilikdə 
nəzərdə tutulmasa da, mülki qanunvericiliyin prinsiplərinə görə mülki hüquqlar və 
vəzifələr  doğuran  hərəkətlərindən  əmələ  gəlir».  Hüquqi  nəticələr  müxtəlifdir. 
KitabYurdu.az 
94
 

Məsələn,  insanın  doğulması  faktı  ilə  onun  mülki  hüquq  qabiliyyəti  yaranır, 
vətəndaşın 18 yaşına çatması ilə o, tam fəaliyyət qabiliyyəti əldə edir, iddianın irəli 
sürülməsi iddia müddətinin axımını kəsir. 
Hüquqi  faktların  daha  çoxsaylı  qrupunu  mülki  hüquq  münasibət-ərinin 
əmələ  gəlməsi,  dəyişməsi  və  ya  xitamı  ilə  bağlı  vəziyyətlər  (əsaslar)  təşkil  edir. 
Mülki  Məcəllənin  yuxarıda  qeyd  etdiyimiz  maddəsinin  2-ci  hissəsində  onlar 
sadalanmışdır. Həmin əsaslara əqdlər, müqavilələr, səlahiyyətli orqanların verdiyi 
aktlar,  elm,  ədəbiyyat,  incəsənət  əsərlərinin  yaradılması,  başqa  şəxsə  zərər 
vurulması,  əsassız  varlanma  və  s.  daxildir.  Qanun  mülki  hüquq  münasibətlərinin 
əmələ  gəlməsi,  dəyişməsi  və  xitam  olunmasını  çox  vaxt  bir  vəziyyətlə  deyil, 
hüquqi  və  ya  faktiki  tərib  adlanan  hüquqi  faktların  məcmusu  ilə  əlaqələndirir. 
Məsələn,  vəsiyyətnaməyə  görə  vərəsə  üç  hüquqi  faktın  yaranması  ilə  miras 
əmlakına  sahib  olur:  vəsiyyətnamənin  tərtib  olunması,  vəsiyyət  edənin  ölümü, 
mirasın qəbul edilməsinə razılığın olması. 
Yaratdığı  hüquqi  nəticələrdən  və  insanların  iradəsi  ilə  əlaqəsindən  asılı 
olaraq  hüquqi  faktlar  təsnifləşdirilir.  Mülki  qanunvericilikdə  hüquqi  faktların  iki 
növü fərqləndirilir. 
1.  Hadisələr; 
2.  Hərəkətlər. 
İnsanların  iradəsi  ilə  əlaqəsi  olmayan  hüquqi  faktlara  hadisələr  deyilir. 
Hadisələrə insanın anadan olması, onun təbii ölümü, zəlzələ, ildırım çaxması və s. 
misal  ola  bilər.  O  hadisələr  hüquqi  əhəmiyyət  kəsb  edir  ki,  onların  baş  verməsi 
hüquqi nəticələrə səbəb olur. Məsələn, insanın anadan olması, valideynlərin uşağı 
saxlamaq  və  tərbiyə  etmək  vəzifəsini  əmələ  gətirir,  yaxud  insanın  ölməsi,  bir 
hüquqi fakt kimi vərəsələr arasında hüquq münasibətlərinin əmələ gəlməsinə səbəb 
olur və s. 
Mülki hüquqda hadisələr də iki qrupa bölünür: 
1.  Mütləq və yaxud fors-major hadisələr; 
2.  Nisbi hadisələr. 
Mütləq  hadisələr  elə  hadisələrdir  ki,  onların  yaranması  və  inkişafı  insanın 
iradəvi fəaliyyəti ilə bilavasitə bağlı deyil. Məsələn, zəlzələ, vaxtın keçməsi və s.
 
Nisbi  hüquqi  hadisələr  insanların  fəaliyyəti  nəticəsində  yaranır,  ancaq  bu 
hərəkətdən  asılı  olmayaraq  inkişaf  edir.  Məsələn,  yanğın,  insan  ölümü,  insanın 
doğulması və s.
 
Hərəkətlər insanların iradəvi hərəkətlərinin, yəni şüurlu fəaliyyətinin nəticəsi 
olan  həyati  faktlardır.  Qanun  isə  onları  müəyyən  hüquqi  nəticə  ilə  əlaqələndirir. 
Hüquqi  faktların  əksəriyyətini hərəkətlər  təşkil  edir.  Hərəkətlər  də öz növbəsində 
hüquqauyğun və hüquqazidd hərəkətlərə bölünür.
 
Hüquqauyğun  hərəkətlər  o  hərəkətlərə  deyilir  ki,  onlar  hüquq  normalarının 
(qanunun)  tələbləri  ilə  üst-üstə  düşür,  heç  bir  halda  qanuna  zidd  olmur.  Qanun 
əsasında  bağlanılmış  bütün  mülki-hüquqi  əqdlər  alqı-satqı,  dəyişmə  və  s. 
müqavilələr belələrindəndir.
 
Hüquqauyğun hərəkətlər içərisində hüquqi aktlar və hüquqi əməllər mühüm 
yer tutur. Mülki hüquqda mülki hüquq münasibətlərinin yaranmasına, dəyişməsinə 
və xitam edilməsinə yönəldilmiş hüquqi fəaliyyət hüquqi akt adlanır. Mülki hüquqi 
aktlar  sistemində  əsas  yerlərdən  birini  əqdlər  tutur.  Hüquqi  aktlara,  həmçinin, 
səlahiyyətli  dövlət  orqanlarının  fərdi  aktları,  ərizələr,  şikayətlər,  sazişlər  və  s. 
aiddir.  Vətəndaşların  və  təşkilatların  müəyyən  hüquqi  nəticələr  əldə  edilməsinə 
KitabYurdu.az 
95
 

yönəldilmiş hüquqauyğun fəaliyyəti saziş adlanır. Sazişlərin əhatə dairəsi olduqca 
genişdir.
 
Hüquqi  əməl  mülki  hüquq  subyektinin  elə  hüquqauyğun  hərəkətidir  ki, 
burada hüquqi nəticə şəxsin arzusundan asılı olmayaraq baş verir. Hüquqi əməllərə 
elmi əsərin yaradılması, müəssisələrdə malların hazırlanması və s. misal ola bilər.
 
Mülki  hüquqda  bəzən  hərəkətsizlik  də,  yəni  qanunla  nəzərdə  tutulmuş 
müəyyən  hərəkətləri  etməmək  də  hüquqi  nəticələrə  səbəb  olur.  Məsələn, 
kreditorun  vaxtı  çatmış  və  ona  təklif  olunmuş  icranı  qəbul  etməməsi  və  ya 
borclunun  öz  öhdəliyini  icra  edə  bilmək  üçün  ondan  gözlədiyi  hərəkətləri  yerinə 
yetirməməsi və s.
 
Hüquqauyğun  hərəkətlərdən  fərqli  olaraq,  hüquqazidd  hərəkətlər  hüquq 
pozuntusuna  səbəb  olan  hərəkətlərdir.  Öhdəliklərin  yerinə  yetirilməməsi, 
başqasının  mülkiyyətinə  ziyan  vurulması  və  s.  hüquqazidd  hərəkətlərə  misal  ola 
bilər.  Hüquqazidd  hərəkətlər  hüququ  pozan  şəxs  üçün  xoşagəlməz  hüquqi 
nəticələrə  səbəb  olur.  Bu  hərəkətlər  hüquq  normaları  və  cəmiyyətin  mənafeyinə 
zidd olduqlarına görə mülki hüquqi məsuliyyət yaradır.
 
Mülki  hüquq  münasibətlərinin  məzmunu  və  forması.  -  Mülki  hüquq 
münasibətlərinə  onların  strukturu  aspektində  baxılmalıdır.  Digər  hüquq 
münasibətlərində  olduğu  kimi  mülki  hüquq  münasibətləri  də  öz  strukturuna  görə 
aşağıdakı hissələrdən ibarətdir:
 
1)  məzmun və forma; 
2)  subyektlər; 
3)  obyektlər. 
İctimai  münasibətlərin  mülki  hüquqi  tənzimi  prosesində  onların 
iştirakçılarına  verilən  subyektiv  hüquq  və  vəzifələr,  mövcud  olan  hüquq 
münasibətləri  çərçivəsində  onların  gələcək  davranışlarını  qabaqcadan  müəyyən 
edir.  İstənilən  ictimai  münasibət  kimi,  mülki  hüquq  münasibətləri  də  insanlar 
arasındakı  qarşılıqlı  əlaqələr  nəticəsində  formalaşır.  Hüquq  münasibətlərində 
iştirakçıların  qarşılıqlı  əlaqələri,  onların  malik  olduqları  subyektiv  hüquqlara  və 
daşıdıqları vəzifələrə uyğun olaraq həyata keçirilir. Belə ki, alqı-satqı müqaviləsi 
üzrə  hüquq  münasibətlərində  satıcı  satdığı  əşyanı  müqavilə  ilə  müəyyən  edilmiş 
şərtlərlə  və  müddətdə  alıcının  mülkiyyətinə  verir,  alıcı  isə  müqavilədə  nəzərdə 
tutulmuş müddətdə müəyyən pul məbləğini satıcıya ödəyir.
 
Mülki  hüququn  predmetinə  daxil  olan  ictimai  münasibətlər  hüquqi 
nizamasalınma nəticəsində yoxa çıxmırlar, əksinə, hüquqi forma əldə edirlər. Buna 
görə də mülki hüquq münasibətlərinin məzmunu onların iştirakçılarının subyektiv 
hüquq  və  vəzifələrinə  uyğun  olaraq  həyata  keçirilən  qarşılıqlı  əlaqələrini  əmələ 
gətirir.
 
Mülki  hüquq  münasibətlərinin  iştirakçılarına  aid  olan  subyektiv  hüquq  və 
vəzifələr onun hüquqi formasını təşkil edir. Subyektiv hüquq dedikdə, səlahiyyətli 
şəxsin mümkün davranışının hüquqi təminat ölçüsü başa düşülür. Subyektiv vəzifə 
isə  mülki  hüquq  münasibətlərində  vəzifəli  şəxsin  lazımi  davranışının  hüquqi 
cəhətdən  şərtləndirilmiş  ölçüsüdür.  Subyektiv  mülki  hüquq  və  vəzifələrin 
xüsusiyyətləri  onların  əmlak  və  şəxsi  qeyri-əmlak  xarakterli  olmasından  ibarətdir. 
Belə  ki,  mülkiyyət  hüququ,  mülkiyyətçinin  öz  əşyasına  sahiblik,  istifadə  və 
sərəncamvermə kimi hüquqi təminat imkanlarını müəyyən edən əmlak hüququdur. 
Şərəf,  ləyaqət  və  işgüzar  nüfuzun  müdafiə  hüququ  isə,  səlahiyyətli  şəxsin,  onun 
şərəf,  ləyaqət  və  işgüzar  nüfuzunu  ləkələyən  məlumatların  təkzib  edilməsi 
KitabYurdu.az 
96
 

tələbinin hüquqi təminat imkanlarını müəyyən edən şəxsi qeyri-əmlak hüququdur.
 
3. Mülki hüquq münasibətlərinin subyektləri və 
obyektləri
 
Mülki hüquq  münasibətlərinin  subyektləri.  Fiziki şəxslər. Mülki hüquq 
münasibətlərinin iştirakçılarına bu münasibətlərin subyektləri deyilir, Mülki hüquq 
münasibətlərinin  subyektlərinə  fiziki  şəxslər,  hüquqi  şəxslər,  dövlət  və  inzibati-
ərazi  qurumları  daxildir.  İstənilən  ictimai  münasibət  kimi  mülki  hüquq 
münasibətləri də insanlar arasında əmələ gəlir. İnsanlar bu hüquq münasibətlərində 
həm  ayrıca  fərd,  həm  də  mütəşəkkil  kollektivlər  şəklində  çıxış  edirlər.  Mülki 
qanunvericilikdə bu ayrıca fərdlər fiziki şəxs adlandırılır.
 
Hüquq  subyektliyi  -  şəxsin  (subyektin)  hüquq  münasibətlərinin  iştirakçısı 
olması  üçün  onun  sosial-hüquqi  imkanını  əks  etdirir.  Hüquq  subyektliyinin 
yaranması,  dəyişməsi  və  xitamı  təkcə  insanın  anadan  olması,  inkişafı  və  ölümü 
faktı  ilə  deyil,  həm  də  sosial  şəraitin  müəyyən  kompleksi  ilə  əlaqədardır.  Şəxsin 
hüquq subyektliyinə malik olması üçün maddi və hüquqi təminat lazımdır. 
Hüquq subyektliyi, hüquq qabiliyyəti və fəaliyyət qabiliyyətinin məcmusunu 
təşkil edir. Hüquq qabiliyyəti dedikdə, subyektin mülki hüquqlara malik olmaq və 
mülki hüquq vəzifələri daşımaq qabiliyyəti başa düşülür. Fəaliyyət qabiliyyəti isə 
subyektin  öz  hərəkətləri  ilə  mülki  hüquqlar  əldə  etmək  və  həyata  keçirmək,  özü 
üçün  mülki  vəzifələr  yaratmaq  və  icra  etmək  qabiliyyətidir.  Mülki  hüquq 
subyektliyi mülki hüquq münasibətlərinin müxtəlif iştirakçıları üçün eyni deyildir. 
Vətəndaşlarda  bu  ümumi,  hüquqi  şəxslərdə  xüsusi,  dövlət  üçün  isə  universal 
xarakter daşıyır. 
Hüquq  subyektliyini  subyektiv  hüquqla  eyniləşdirmək  olmaz.  Onun 
mahiyyəti  «hüquqda»  deyil,  qabiliyyətdə  əks  olunur.  Hüquq  subyektliyi  ilə 
subyektiv  mülki  hüquq  arasında  fərq  ondan  ibarətdir  ki,  əgər  birincisi  subyektin 
hüquq  əldə  etmək  qabiliyyətini  göstərirsə,  ikincisi  subyektin  qanunla  müəyyən 
olunmuş davranış ölçüsüdür. 
Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 24 - 42-ci maddələrində mülki 
hüquq  münasibətlərinin  subyektlərindən  biri  olan  fiziki  şəxslərdən  bəhs  edilir. 
Fiziki  şəxslər  dedikdə,  təkcə  respublika  vətəndaşları  deyil,  həm  də  Azərbaycan 
Respublikasının  ərazisində  daimi  yaşayan  və  ya  müvəqqəti  qalan  əcnəbilər  və 
vətəndaşlığı  olmayan  şəxslər  də  başa  düşülür.  Respublikamızda  mülki  hüquq 
qabiliyyətinin  xarakterik  cəhəti  ondan  ibarətdir  ki,  bu  hüquq  qabiliyyəti  bütün 
fiziki şəxslər üçün eyni dərəcədə tanınır və real surətdə təmin edilir. 
Fiziki şəxsin hüquq qabiliyyəti onun doğulduğu an əmələ gəlir və ölümü ilə 
xətm  edilir.  Bəzi  normalar  hələ  doğulmamış  uşağın  hüquqlarının  qorunduğunu 
nəzərdə tutur. Belə ki, Mülki Məcəllənin 25.3-cü maddəsinə əsasən, vərəsə olmaq 
hüququ  maya  bağlandığı  andan  əmələ  gəlir,  bu  hüququn  həyata  keçirilməsi  isə 
yalnız  doğumdan  sonra  mümkündür.  Fiziki  şəxslərin  mülki  hüquq  qabiliyyətinin 
məzmununa  xüsusi  mülkiyyətdə  əmlaka  malik  olmaq,  yaşayış  yeri  seçmək,  elm, 
ədəbiyyat,  incəsənət  əsərlərinin,  kəşflərin,  ixtiraların,  səmərələşdirici  təkliflərin 
müəllifi olmaq, ümumiyyətlə respublika ərazisində istədiyi kimi hərəkət etmək və 
s. hallar daxildir. 
Respublika  qanunvericiliyinə  uyğun  olaraq  fiziki  şəxslərin  hüquq 
qabiliyyətindən məhrum edilməsi yolverilməzdir. 
Fiziki  şəxslərin  mülki  hüququn  subyekti  sifətində  çıxış  etməsi  üçün  mülki 
KitabYurdu.az 
97
 

hüquq  qabiliyyəti  ilə  yanaşı,  fəaliyyət  qabiliyyətinə  də  malik  olması  vacibdir. 
Fəaliyyət  qabiliyyətinin  olub-olmaması  hüquq  qabiliyyətinin  məzmununa  təsir 
göstərmir.  Məsələn,  fəaliyyət  qabiliyyəti  olmayan  sayılmış  fiziki  şəxs  hüquq 
qabiliyyətini tam saxlayır.
 
Bütün  vətəndaşlar  eyni  ölçüdə  fəaliyyət  qabiliyyətinə  malik  deyil.  Qanun 
insanın  intellektual,  iradəvi  və  yetkinlik  səviyyəsini,  onun  öz  hərəkətlərini  başa 
düşmək  və  onlara  rəhbərlik  etmək  qabiliyyətini  nəzərə  alaraq  fəaliyyət 
qabiliyyətinin  müxtəlif  dərəcələrini  müəyyən  edir.  Fiziki  şəxsin  fəaliyyət 
qabiliyyətindəki fərq qanunvericilik tərəfindən yaş və tibbi əsaslara görə müəyyən 
olunur.
 
Fiziki şəxsin mülki hüquqi fəaliyyət qabiliyyəti, o, yetkinlik yaşına, yəni on 
səkkiz  yaşına  çatdıqda  tam  həcmdə  əmələ  gəlir.  Bu  cür  şəxslər  hüquqlar  əldə 
etməkdə və həyata keçirməkdə, öz üzərinə müvafiq vəzifələr qoymaq və onları icra 
etməkdə,  habelə  öz  hərəkətlərinə  görə  məsuliyyət  daşımaqda  müstəqildir.  Şəxsin 
tam  fəaliyyət  qabiliyyətinə  malik  olması  bir  sıra  sosial  və  psixoloji  hallardan 
asılıdır.
 
7  yaşınadək  olan  yetkinlik  yaşına  çatmayanların  (azyaşlıların)  fəaliyyət 
qabiliyyəti  yoxdur.  7  yaşından  18  yaşınadək  olan  yetkinlik  yaşına  çatmayanların 
məhdud fəaliyyət qabiliyyəti vardır. Mülki qanunvericilik bu yaşda olan şəxslərin də 
aşağıdakı qruplarını fərqləndirir:
 
1)  7 yaşından 14 yaşınadək olan məhdud fəaliyyət qabiliyyətli şəxslər; 
2)  14 yaşından 18 yaşınadək olan məhdud fəaliyyət qabiliyyətli şəxslər. 
Mülki  Məcəllənin  29-cu  maddəsinə  əsasən  xırda  məişət  xarakterli  əqdlər 
istisna  olmaqla,  14  yaşı  tamam  olmamış  yetkinlik  yaşına  çatmayanların  əvəzinə 
əqdləri onların adından yalnız valideynləri, övladlığa götürənlər və ya qəyyumlar 
bağlaya bilərlər.
 
14  yaşı  tamam  olmamış  yetkinlik  yaşına  çatmayanın  vurduğu  ziyana  görə 
onun valideynləri, övladlığa götürənlər və ya qəyyumları məsuliyyət daşıyırlar.
 
14  yaşından  18  yaşınadək  olan  yetkinlik  yaşına  çatmayanların  müstəqil 
surətdə  öz  qazancları,  təqaüdləri  və  digər  gəlirləri  barəsində  sərəncam  vermək; 
elm, ədəbiyyat və ya incəsənət əsərlərinə, ixtiralara dair müəllif hüquqlarını həyata 
keçirmək;  qanuna  uyğun  olaraq  kredit  idarələrinə  əmanət  qoymaq  və  onlar 
barəsində  sərəncam  vermək;  bir  sıra  xırda  məişət  xarakterli  əqdləri  bağlamaq 
hüququ  vardır.  Digər  hallarda  bu  şəxslər  əqdləri  yalnız  öz  qanuni 
nümayəndələrinin  -  valideynlərinin,  övladlığa  götürənlərin  və  ya  qəyyumların 
yazılı razılığı ilə bağlaya bilərlər.
 
14 yaşından 18 yaşınadək olan şəxslər vurduqları ziyana görə qanunvericiliyə 
uyğun olaraq məsuliyyət daşıyırlar.
 
Yetkinlik  yaşı  çatmayan  şəxslərin  fəaliyyət  qabiliyyəti  üçün  xarakterik 
cəhətlərdən biri də budur ki, onların fəaliyyət qabiliyyəti darala və genişlənə bilər. 
Belə ki, on səkkiz yaşına çatanadək nikaha girməyə qanunun yol verdiyi halda, on 
səkkiz yaşına çatmamış fiziki şəxs nikaha girdiyi vaxtdan tam fəaliyyət qabiliyyəti 
əldə edir.
 
Mülki  Məcəllənin  32-ci  maddəsinə  əsasən  spirtli  içkilərdən  və  ya  narkotik 
vasitələrdən  sui-istifadə  etməsi,  habelə  qumara  qurşanması  nəticəsində  öz  ailəsini 
ağır maddi vəziyyətə salan fiziki şəxsin fəaliyyət qabiliyyəti məhkəmə tərəfindən 
məhdudlaşdırıla  bilər.  Belə  şəxsin  üzərində  himayəçilik  təyin  edilir.  O,  yalnız 
himayəçisinin  razılığı  ilə  başqa  əqdlər  bağlaya  bilər,  habelə  qazanc,  pensiya  və 
KitabYurdu.az 
98
 

digər  gəlirlər  götürə  bilər  və  bunlar  barəsində  sərəncam  verə  bilər.  Lakin  bu  cür 
fiziki  şəxs  bağladığı  əqdlər  üzrə  və  vurduğu  ziyan  üçün  müstəqil  surətdə  əmlak 
məsuliyyəti daşıyır.
 
Fiziki şəxsin fəaliyyət qabiliyyətinin məhdudlaşdırılmasına səbəb olan əsaslar 
aradan  qalxdıqda  məhkəmə  onun  fəaliyyət  qabiliyyətinin  məhdudlaşdırılmasını 
ləğv  edir.  Fiziki  şəxsin  üzərində  təyin  edilmiş  himayəçilik  məhkəmənin  qərarına 
əsasən ləğv olunur.
 
Şəxsin  nəinki  yaş,  habelə  psixi  vəziyyəti  onun  fəaliyyət  qabiliyyətini 
müəyyən  edə  bilər.  Ağıl zəifliyi və ya ruhi xəstəlik nəticəsində  öz  hərəkətlərinin 
mənasını başa düşməyən və ya öz hərəkətlərinə rəhbərlik edə bilməyən şəxslər də 
məhkəmə tərəfindən fəaliyyət qabiliyyəti olmayan sayıla bilər.
 
Şəxsin,  fəaliyyət  qabiliyyəti  olmayan  sayılması  üçün  hüquqi  və  tibbi 
kriteriya  lazımdır.  Şəxsin  öz  hərəkətlərinin  mənasını  başa  düşməməsi  və  öz 
hərəkətlərinə  rəhbərlik  edə  bilməməsi  (hüquqi  kriteriya)  ağıl  zəifliyi  və  ya  ruhi 
xəstəlik  (tibbi  kriteriya)  ilə  şərtlənir.  Bu  cür  şəxslər  üzərində  qəyyumluq 
müəyyənləşdirilir. Onların adından əqdləri həmin şəxsin qəyyumu bağlayır.
 
Şəxs  sağaldıqda  məhkəmə  onu  fəaliyyət  qabiliyyətli  sayır.  Onun  üzərində 
müəyyənləşdirilmiş qəyyumluq məhkəmə qərarına əsasən ləğv edilir.
 
Mülki qanunvericilikdə fiziki şəxsin hüquqi taleyi ilə bağlı mübahisə doğuran 
məsələlərdən  biri  də  şəxsin  xəbərsiz  itkin  düşmüş  və  ya  ölmüş  elan  edilməsidir. 
Ümumi  qaydalara  görə,  bizim  qanunvericilikdə  şəxsin  xəbərsiz  itkin  düşmüş  elan 
edilməsi  kimi  kateqoriyanın  olması,  mülki  hüquq  münasibəti  subyektlərindən 
birinin,  məsələn,  borclunun,  ərin  (arvadın),  digər  qohumların  və  s.  olmaması  ilə 
yaranan hüquqi qeyri-müəyyənlikləri aradan qaldırmaq zəruriyyəti ilə əlaqədardır.
 
Mülki  Məcəllənin  40.1-cı  maddəsinə  əsasən,  əgər  fiziki  şəxsin  olduğu  yer 
məlum  deyildirsə  və  iki  il  ərzində  o,  yaşayış  yerində  görünməmişsə,  maraqlı 
şəxslərin ərizəsinə əsasən, məhkəmə fiziki şəxsi xəbərsiz itkin düşmüş hesab edə 
bilər.  Xəbərsiz  itkindüşmə  faktı  müəyyən  hüquqi  nəticələrə  səbəb  olur:  həmin 
şəxsin qanuni əmlakının daimi idarə edilməsi üçün qəyyumluq müəyyən edilir; bu 
əmlak hesabına onun borcları ödənilir; öhdəsində olan şəxslərə dolanacaq xərcləri 
verilir;  əmək  qabiliyyəti  olmayan  ailə  üzvlərinin  ailə  başçısını  itirməyə  görə 
pensiya almaq hüququ əmələ gəlir və s.
 
Xəbərsiz itkin düşmüş şəxs gəldikdə və ya onun olduğu yer aşkar edildikdə 
məhkəmə onun xəbərsiz itkin düşmüş hesab edilməsi haqqında qərarı, habelə onun 
əmlakının idarə olunması haqqında qərarı ləğv edir.
 
Əgər  şəxsin  yaşayış  yerində  onun  harada  olması  barədə  beş  il  ərzində 
məlumat  olmazsa,  habelə  o,  ölüm  təhlükəsi  törədən  və  ya  hansısa  bədbəxt 
hadisədən həlak olduğunu güman etməyə əsas verən şəraitdə xəbərsiz itkin düşərsə 
və ondan altı ay ərzində xəbər çıxmazsa, o, məhkəmə qaydasında ölmüş elan edilə 
bilər.
 
Mülki  Məcəllənin  41.2-ci  maddəsinə  müvafiq  olaraq  hərbi  əməliyyatlarla 
əlaqədar  xəbərsiz  itkin  düşmüş  hərbi  qulluqçu  və  ya  digər  şəxs  hərbi 
əməliyyatların qurtardığı gündən azı iki il keçdikdən sonra məhkəmə qaydasında 
ölmüş  elan  edilə  bilər.  Ölmüş  elanetmə  halında  ölüm  günü  məhkəmə  qərarının 
qanuni qüvvəyə mindiyi gün hesab edilir.
 
Ölmüş  elan  edilmiş  şəxs  gəldikdə  və  ya  onun  olduğu  yer  aşkar  edildikdə, 
məhkəmə əvvəlki qətnaməni ləğv edir; ölüm haqqında qeydiyyat ləğv olunur; əgər 
yeni  nikah  bağlanmamışdırsa,  nikah  bərpa  olunur.  Qayıtma  vaxtından  asılı