1. Hakimiyyətin cəmiyyətdə rolu və mahiyyəti. Dövlətin anlayışı

KitabYurdu.az 
8
 

tərəfindən  parlamentin  vaxtından  əvvəl  buraxılması  mümkündür  və  s.) 
əlamətlərinin  mövcud  olduğu  ölkələrdir.  Qarışıq  idarəetmə  forması  olan  ölkələrə 
Fransanı, Rusiya Federasiyasını aid etmək olar. 
Bir  sıra  Latın  Amerikası  ölkələri,  Tropik  Afrika  dövlətləri  üçün 
idarəetmənin başqa forması - super prezidentli respublika xarakterikdir. Onun əsas 
əlaməti  həddən  artıq  böyüdülmüş  və  mahiyyət  etibarilə  nəzarət  edilməyən 
prezident hakimiyyətidir (prezident əhali tərəfindən seçilir, parlamenti buraxmaq, 
referendum keçirmək və s. hüququ var). 
2.  Dövlət  quruluşunun  forması  dedikdə,  dövlətin  ərazi  və  ya  milli-ərazi 
təşkili  başa  düşülür,  yəni  bu  dövlətin  ərazisi  necə  qurulub,  hansı  hissələrdən 
ibarətdir və onların hüquqi vəziyyəti necədir. 
Dövlət  öz  quruluş  formasına  görə  unitar  və  federativ  ola  bilər.  Dövlətlərin 
birləşmə forması, onların arasında ittifaq konfederasiya hesab olunur. 
Unitar dövlət (latın dilində «unus» - «vahid», «tək» deməkdir) – sadə, bəsit, 
vahid  dövlətdir  ki,  onun  tərkibi  bir  qayda  olaraq  inzibati  -  ərazi  vahidlərindən 
(vilayət,  mahal,  rayon,  departament  və  s.)  ibarətdir.  Unitar  dövlətə  Azərbaycan, 
Yaponiya, Fransa, İtaliya, Efiopiya misal ola bilər. Belə dövlətlərdə federasiyadan 
fərqli  olaraq  vahid  konstitusiya,  dövlət  hakimiyyətinin  vahid  ali  nümayəndəli 
orqanları, vahid hökuməti, vahid vətəndaşlığı, vahid maliyyə - kredit və pul sistemi 
və s. olur. Ayrı-ayrı hallarda milli azlıqlar olduqda unitar dövlətin tərkibinə muxtar 
dövlət quruluşunun xüsusi statusundan istifadə edən bir və ya bir neçə siyasi ərazi 
vahidi  də  daxil  ola  bilər.  Muxtar  qurumların  mövcudluğu  belə  dövlətlərin 
unitarizminə heç bir xələl gətirmir. 
Federativ  dövlət  (latın  dilində  «fedus»  -  «ittifaq»  deməkdir)  -  mürəkkəb 
ittifaq dövləti olub, bir sıra dövlətlərin və dövlət qurumlarının - 
federasiya 
subyektlərinin birliyinin nəticəsidir. 
Federasiya  subyektləri  (ştat,  torpaq,  dövlət)  öz  xüsusi  inzibati-ərazi 
bölgüsünə malikdirlər. 
Unitar  dövlətdən  fərqli  olaraq  federasiya  ali  hakimiyyət  orqanının  iki 
sisteminə  -  federal  orqanlar  və  federasiya  subyektlərinin  müvafiq  hakimiyyət 
orqanlarına, iki növ hüquqi aktlara - federasiya və federasiya subyektlərinin hüquqi 
aktlarına, həmçinin federasiyanın subyektlərinin vətəndaşlığına malikdir. Federativ 
dövlətlərə Rusiya Federasiyası, ABŞ, Almaniya və s. aiddir. 
Konfederasiya  (latın  dilində  «konfederasio»  -  «birlik»  deməkdir)  - 
federasiya  ilə  müqayisədə  dövlətlərin  bu  və  ya  digər  məqsədlərlə      müvəqqəti 
olaraq  birləşdiyi,  çox  da  möhkəm  olmayan  birliyidir  ki,  burada  dövlətlər  tam 
şəkildə  müstəqilliklərini  saxlayırlar.  Federasiya  ittifaq  dövləti,  konfederasiya  isə 
dövlətlər  ittifaqıdır.  Federasiyanın  hüquqi  statusu  milli  qanunvericiliklə  müəyyən 
olunduğu  halda,  konfederasiyanın  hüquqi  statusu  bir  qayda  olaraq  beynəlxalq 
hüquqla müəyyən olunur, lakin burada milli qanunvericiliyin, xüsusilə konstitusiya 
hüquqi  müddəalarında  əhəmiyyəti  az  deyildir.  Konfederasiyanın  tərkibinə  daxil 
olan  dövlətlər  beynəlxalq  hüququn  müstəqil  subyekti  olaraq  qalır  və  öz 
dövlət  suverenliyini  saxlayır.  Konfederasiyada  federasiyadan  fərqli  olaraq  vahid 
ərazi  yoxdur,  onun  ərazisi  konfederasiya  üzvlərinin  -  ayrı-ayrı  dövlətlərin 
ərazilərindən ibarətdir. Konfederasiyada vahid vətəndaşlıq da yoxdur. İttifaqa daxil 
KitabYurdu.az 
9
 

olan  hər  bir  ayrıca  dövlətin  öz  vətəndaşlığı  var.  Konfederasiya  subyektlərinin 
ittifaqdan sərbəst  çıxmaq,  habelə  ittifaq  hakimiyyətinin  qəbul  etdiyi  aktları  qəbul 
etməkdən  imtina  etmək  və  ya  tanımaq  hüququ  var.  Odur  ki,  konfederasiyanın 
dövlət 
quruluş 
forması 
hesab edilməsi məqsədə müvafiq deyil. 
Konfederasiya müəyyən məsələlərlə bağlı formalaşdırıldığına görə onun həll 
etdiyi  işlərin  predmeti  çox  da  genişsahəli  məsələləri  əhatə  etmir  (xarici  siyasət, 
müharibə  və  sülh  məsələləri,  vahid  ordunun  formalaşdırılması,  vahid  iqtisadi 
məkanın  yaradılması  və  s.).  Konfederasiyanın  büdcəsi  üçün  məcburi  surətdə 
üzvlük  haqlarının  yığılması  imkanı  kimi,  konfederasiyanın  bilavasitə  vergi 
qoymaq  hüququ  da  yoxdur.  Onun  büdcəsi  konfederasiya  subyektlərinin  könüllü 
ödəmələri  əsasında  təşkil  olunur.  Bir  qayda  olaraq  konfederasiyada  vahid  pul 
dövriyyəsi mövcud deyil. 
Başqa sözlə, bir neçə dövlətin konfederasiyada (federasiyadan fərqli olaraq) 
birləşməsi  bir  qayda  olaraq  yeni  dövlətin  yaranmasına  gətirib  çıxarmır. 
Konfederasiyada  dövlətlər,  adətən  müəyyən  məqsədə  çatmaq  üçün  birləşir.  Bu 
zaman  onlar  öz  fəaliyyətlərini  əlaqələndirmək  üçün  xüsusi  birgə  orqanlar 
yaradırlar. Bir qayda olaraq onların qərarları konfederasiyaya daxil olan ayrı-ayrı 
ölkələrin  vətəndaşları  üçün  bu  dövlətlərin  orqanları  tərəfindən  təsdiq  edildikdən 
sonra  məcburi  xarakter  daşıyır.  Məsələn,  1848-ci  ilədək  İsveçrə  konfederasiya 
olmuşdur.  1982-ci  ildə  konfederativ  ittifaqda  Qambiya  və  Seneqal  birləşmiş, 
bununla da Seneqambiya konfederasiyası meydana gəlmişdi ki, o da bir neçə ildən 
sonra süqut etdi. Azərbaycan Respublikası bu gün MDB-yə daxildir ki, bu birliyə 
konfederasiyanın bir sıra əlamətləri məxsusdur. 
Yuxarıda deyilənlərlə bərabər dövlətin idarə olunmasının demokratikliyi və 
ya  antidemokratikliyi  nöqteyi-nəzərindən  dövlətin  formasını  xarakterizə  etmək 
olar. Belə dövlət formasının mahiyyəti «siyasi rejim» adlanır. 
Siyasi  rejim  cəmiyyətdə  siyasi  azadlıqların  səviyyəsi,  şəxsiyyətin  hüquqi 
vəziyyəti,  dövlət  hakimiyyətini  həyata  keçirmək  vasitəsi  olan  metod  və  üsullarla 
(demokratik, antidemokratik) xarakterizə olunur. 
Demokratik  rejim  vətəndaşlara  məxsus  geniş  hüquq  və  azadlıqların 
tanınmasını,  müxalifət  partiyalarının  leqal  fəaliyyətini,  hökumətin  müvafiq 
seçkilərdə qələbə çalmış partiyalardan təşkil olunmasını və s. nəzərdə tutur. 
Antidemokratik  rejim  şəraitində  insanların  hüquq  və  azadlıqlarının 
boğulması,  dövlətin  vətəndaş  cəmiyyətinin  bütün  sferalarına  müdaxilə  etməsi, 
hakimiyyətin  ali  nümayəndəli  orqanının  (parlamentin)  ləğv  edilməsi  və  ya  onun 
oyuncaq idarəyə çevrilməsi, hökumətin hakimiyyəti ələ alan ordu tərəfindən təşkil 
olunması və s. istisna edilmir. 
Dövlət  formasını,  onun  siyasi  rejimini  xarakterizə  etmək  üçün 
«demokratiya»  (xalq  hakimiyyəti)  anlayışı  mühüm  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Bu 
anlayışla dövlət quruluşu məlum olur, buna görə idarəetmə əksəriyyətin iradəsi ilə 
həyata  keçirilir,  hakimiyyətin  yeganə  mənbəyi  xalq  sayılır.  Demokratik  dövlətdə 
qanunvericilik  hakimiyyəti  əhalinin  seçdiyi  nümayəndəli  orqan  (xalq  məclisi, 
parlament)  tərəfindən  həyata  keçirilir.  Nümayəndəli  orqanlara  seçkilər  ümumi, 
bərabər,  birbaşa  seçki  hüququ  ilə  gizli  səsvermə  yolu  ilə  həyata  keçirilir. 
KitabYurdu.az 
10
 

Demokratik  dövlətdə  insanların  hüququ  beynəlxalq  hüquqla  müəyyənləşdirilmiş 
prinsip  və  normalara,  həmçinin  həmin  ölkənin  konstitusiyasına  uyğun  olaraq 
həyata keçirilir. 
Xalq  hakimiyyətinin  təzahür  forması  kimi  «bilavasitə  (birbaşa) 
demokratiya» və «nümayəndəli demokratiya» anlayışlarını fərqləndirmək lazımdır. 
Bilavasitə  demokratiya  o  deməkdir  ki,  xalq  dövlət  işlərində  birbaşa  iştirak  edir, 
məsələn,  referendum  yolu  ilə  -  qanun  layihəsi,  yaxud  başqa  mühüm  əhəmiyyətli 
problemlər  üzrə  öz  iradəsini  ifadə  edir.  Nümayəndəli  demokratiya  -  xalqın, 
dövlətin idarə olunmasında iştirakının elə formasıdır ki, bu zaman o, özünə məxsus 
olan hakimiyyəti, seçkili orqanlarda təmsil olunan nümayəndələri vasitəsilə həyata 
keçirir. 
 
TƏKRAR ÜÇÜN SUALLAR 
1)  Dövlət nədir? O necə meydana gəlmişdir? 
2)  Dövlət hansı əlamətlərə malikdir? 
3)  Dövlətin funksiyaları haqqında danışın. 
4)  «Vətəndaş cəmiyyəti» anlayışına nələr daxildir? 
5)  Monarxiya respublikadan nə ilə fərqlənir? 
6)  Unitar və federativ dövlətin fərqli cəhətləri nədən ibarətdir? 
7)  Demokratik dövlətin, demokratik rejimin hansı əlamətləri vardır? 
 
 
 
Mövzu 2. 
HÜQUQUN   ANLAYIŞI  VƏ  ONUN   PREDMETİ.
 
 
P L A N 
 
1. Hüququn anlayışı. Dövlət və hüququn qarşılıqlı əlaqəsi. 
 2. Hüquq normaları. 
 3. Hüququn mənbələri. Qanun və qanun qüvvəli aktlar. 
 4. Hüquq sahələri, anlayışı və sistemi. 
 5. Hüquq münasibətləri: anlayışı, xüsusiyyətləri və subyektləri.  
 6. Hüquq pozuntusunun anlayışı, tərkibi və növləri.   
 
7
. Hüquqi məsuliyyətin anlayışı, əsas əlamətləri və növləri  
   1. Hüququn anlayışı. Dövlət və hüququn qarşılıqlı əlaqəsi 
Cəmiyyət  və  dövlət  ictimai  münasibətlərin  nizamlandığı,  ictimai  qaydalara 
riayət olunduğu şəraitdə normal fəaliyyət göstərə bilər. İctimai həyatın təşkilində, 
insanların  davranışının  və  kollektivlərin  fəaliyyətinin  nizamlanmasında  hüquq 
mühüm  rol  oynayır.  Hüquq  anlayışı  haqqında  məsələ  mübahisəlidir.  Hüquq 
KitabYurdu.az 
11
 

elminin müxtəlif sahələrinin nümayəndələrinin hüquqa vaxtilə vermiş olduqları və 
hal-hazırda verdikləri müxtəlif  təriflər mövcuddur. 
Hüququn  mahiyyəti  ilə  bağlı  nəzəriyyələrdən  biri  olan  təbii  hüquq 
nəzəriyyəsi  hesab  edir  ki,  hüququn  özündə  ədalətin  mütləq,  dəyişməz  başlanğıcı 
vardır, o təbii olaraq mövcuddur, təbii hüquq, sanki müəyyən cəmiyyətdə mövcud 
olan hüquq normaları sisteminə (normativ hüquq adlandırılan) qarşı qoyulur. 
Hüququn  tarixi  məktəbi  hesab  edir  ki,  hüquq  tarixi  təkamülün  üzvi  tərkib 
hissəsidir,  torpağa  atılan  dən  kimi  o  xalqın  şüurunda  yetişir,  adətlər  və  qanunlar 
şəklində  təzahür  edir.  Hüquq  təbiətən  meydana  gəlmir,  onun  necəliyini  müvafiq 
xalqın tarixi həyatı müəyyən edir. 
Hüququn  psixoloji  məktəbi  hüququn  meydana  gəlməsini  və  fəaliyyətini 
cəmiyyətin sosial iqtisadi həyatı ilə yox, şəxsiyyətin (şəxsin, qrupun) psixologiyası 
ilə  izah  edir.  Hüquqa  psixoloji  vəziyyətin,  həyəcanın,  institutların  məhsulu  kimi 
baxılır. 
Marksist-Leninçi hüquq nəzəriyyəsi hüququn sinfi mahiyyətini - onun qanun 
səviyyəsinə qaldırılmış hakim sinfin iradəsi olduğunu xüsusi qeyd edir. 
Hüququn  tərifinə,  onun  təbiətini  sosial  hadisə  kimi  başa  düşən  digər 
yanaşmalar da mövcuddur. 
Aşağıdakı tərif hüquq ədəbiyyatında geniş yayılmışdır. 
Hüquq - dövlətin müəyyənləşdirdiyi və ya sanksiyalaşdırdığı və onun gücü 
ilə  qorunan,  hamı  üçün  ümumməcburi  davranış  qaydalarının  (normaların) 
məcmusudur. 
Bu  zaman  nəzərə  almaq  lazımdır  ki,  hüquq  elmində  «hüquq»  anlayışı  iki 
mənada işlədilir: 
  a)         obyektiv hüquq və ya obyektiv mənada hüquq; 
Hüquq  normaları  sistemində  ifadə  olunan  ümumməcburi  davranış 
qaydalarının məcmusu kimi hüquq obyektiv hüquqa aiddir; 
    b) 
subyektiv 
hüquq 
və 
ya 
subyektiv 
mənada 
hüquq.             
          Subyektiv hüquq və ya başqa sözlə «subyektin hüququ» - bu konkret şəxsə 
məxsus olan hüquq olur (məsələn, müəyyən əşyaya mülkiyyət hüququ). 
Subyektiv  hüquq  şəxsiyyətin  azadlığını,  bu  və  ya  digər  davranışının 
mümkünlüyünü, sərbəstlik və təşəbbüskarlıq göstərmək imkanmı hüquqi cəhətdən 
təmin edir. Məsələn, hər bir Azərbaycan Respublikasının vətəndaşına məxsus olan 
əmək hüququ əməyə münasibətdə öz qabiliyyətindən sərbəst istifadə etmək, bu və 
ya digər peşəni, fəaliyyət sahəsini seçmək, sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olmaq 
və  ya  muzdla  işləmək  imkanını  ifadə  edir.  Alimlərin  əksəriyyəti  bu  fikirdə 
yekdildirlər  ki,  subyektiv  hüquqda  başlıcası,  sərbəst  fəaliyyət  göstərmək,  şəxsi 
davranış növünü və onun həddini sərbəst seçmək imkanıdır. Bununla bərabər, bəzi 
tədqiqatçılar  hesab  edirlər  ki,  subyektiv  hüquqların  bu  xarakteristikasına  əlavələr 
etmək  lazımdır.  Məsələn,  onlar  müəyyən  sosial  rifahlardan  istifadə  etmək 
imkanını, başqa şəxslərdən müvafiq davranışı tələb etmək imkanını, habelə dövlət 
orqanlarına təsir etmək üçün bu və ya digər qanunla yol verilən tədbirlərə əl atmaq 
imkanlarını  göstərirlər.  Lakin  bu  əlavələr  subyektiv  hüquqları  xarakterizə  edən 
başlıca əlamətləri nəzərə alır: subyektiv hüquq - qanun çərçivəsində hərəkət etmək, 
öz davranış növünü və həddini seçmək imkanıdır. 
Əgər  subyektiv  hüquq  bu  və  ya  digər  qanunauyğun  davranışı  seçmək 
imkanını  ifadə  edirsə,  vətəndaşın  üzərinə  qoyulan  qanunvericiliklə  müəyyən 
KitabYurdu.az 
12
 

olunan və dövlət tərəfindən təmin olunan hüquqi vəzifələr zəruri davranışı nəzərdə 
tutur. 
Belə  ki,  Azərbaycan  Respublikası  Konstitusiyasının  72-ci  maddəsinə  görə 
hər kəs Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına və qanunlarına riayət etməli, 
başqa şəxslərin hüquq və azadlıqlarını pozmamalıdır. 
Hüquq  da  dövlət  kimi,  müəyyən  mərhələlərdə  cəmiyyətin  inkişafının 
məhsuludur. Hüquq sıx qarşılıqlı əlaqədə olduğu dövlətlə birlikdə inkişaf edir. Bu 
qarşılıqlı əlaqə aşağıda göstərilənlərdə təzahür edir: 
1.    Hüquq  dövlətsiz  inkişaf  edə  və  fəaliyyət  göstərə  bilməz,  ona  görə  ki,  
dövlət elə bir siyasi mexanizmdir ki,  o, hüququ ümumməcburi davranış 
qaydaları  (hüquq  normaları)  şəklində  formalaşdırır.  Qanun  -  dövlətin 
müvafiq  səlahiyyətli  orqanlarının  (parlament,  hökumət  və  s.) 
hüquqyaratma fəaliyyətinin nəticəsidir. 
2.  Dövlət  hüquq  normalarının  həyata  keçirilməsini  təmin  edir,  hüququ 
qoruyur.  Hüququn  keşiyində  duran  məhz  dövlət  mühafizəsi,  dövlət 
məcburetmə imkanları hüquq normalarını cəmiyyətdə fəaliyyət göstərən 
digər sosial normalardan (məsələn, adət, əxlaq və s.) fərqləndirir. 
3.  Yalnız  hüququn  dövlətə  ehtiyacı  yox,  həmçinin  dövlətin  də  hüquqa 
ehtiyacı  var.  O  hüquqa  arxalanmadan  normal  və  səmərəli  fəaliyyət 
göstərə bilməz. 
Belə  ki,  dövlət  aparatının  fəaliyyəti  qanunvericiliyin,  hüququn 
möhkəmləndirilməsini tələb edir. Söhbət dövlət orqanları sisteminin daha əlverişli 
təşkilindən,  onların  səlahiyyət  və  fəaliyyətlərinin  əsas  istiqamətləri  və 
prinsiplərinin müəyyən edilməsindən gedir. 
Bütün  bunlar  dövlət  orqanlarının  özbaşınalığını  aradan  qaldıran  vacib 
şərtlərdir, cəmiyyətdə qanunçuluq rejiminin elementləridir, vəzifəli şəxslə vətəndaş 
arasında qarşılıqlı əlaqənin əsasıdır. 
 
 2. Hüquq normaları 
Hüquq  normasını  hüququn  özünəməxsus  ilkin  hüceyrəsi  kimi  təsəvvür 
etmək  olar.  «Norma»  latın  dilindən  tərcümədə  -  qayda,  nümunə  mənasını  verir. 
Hər  bir  normada  ümumi  davranış  qaydaları  mövcuddur,  burada  sanki  davranış 
modeli görünür. 
Əvvəla, norma o şərtləri nəzərdə tutur ki, burada müəyyən olunmuş qaydalar 
icra  olunmalıdır.  Normanın  bu  hissəsi  hüquq  elmində  hipoteza  adlanır.  Məsələn, 
pensiya hüququ norması qocalığa görə təqaüdün təyin olunması şərtlərini göstərir 
(kişilər  üçün  -  62  yaş  həddi  və  25  ildən  az  olmayan  əmək  stajı;  qadınlar  üçün 
müvafiq olaraq 57 yaş və 20 il). 
İkincisi, hüquq normaları davranış qaydalarının özünü, hüquq subyektlərinin 
hüquq  və  vəzifələrini,  yəni  dispozisiyanı  müəyyən  edir.  Məsələn,  ailə  hüquq 
normalarına müvafiq olaraq valideynlər öz uşaqlarını tərbiyə etməyə, onların fiziki 
inkişafının və təhsilinin qayğısına qalmağa borcludurlar. 
Üçüncüsü,  hüquq  normaları  elə  məcburi  təsir  tədbirlərini  müəyyən  edir  ki, 
dövlət orqanları buna müvafiq olaraq normadakı göstərişləri yerinə yetirməyən və 
ya  lazımi  qaydada  yerinə  yetirməyənlərə  qarşı  bu  məcburi  təsir  vasitələrini 
(sanksiya)  tətbiq  etmək  iqtidarında  olur.  Bunlar  intizam  xarakterli  (töhmət, 
KitabYurdu.az 
13
 

işdənçıxarma  və  s.),  inzibati  (cərimə  və  s.)  və  cinayət  xarakterli  (azadlıqdan 
məhrumetmə və s.) sanksiyalar ola bilər. 
Başqa sözlə hüquq normaları aşağıdakıları müəyyən edir: 
a) kim və nə vaxt onu icra etməlidir; hansı şəraitdə (hipoteza); 
b) bu icra nədən ibarət olmalıdır (dispozisiya); 
c) normaların icra edilməməsinin hansı nəticələri ola bilər (sanksiya). 
Lakin heç də bütün normalar bu cür üç elementli struktura malik deyil. 
İnsanların  davranışını  müəyyən  edən  hüquq  normaları  onların  fəaliyyətini 
subyektiv  hüquqların  verilməsi  ilə,  yaxud  üzərilərinə  vəzifələrin  qoyulması  ilə 
tənzimləyir. 
Ona görə də hüquq normalarına belə bir ümumi qayda kimi baxmaq olar ki, 
bu  normalar  insanların,  onların  kollektivlərinin  davranışını  onlara  subyektiv 
hüquqların verilməsi və üzərilərinə müvafiq hüquqi vəzifələrin qoyulması yolu ilə 
tənzimləyir. 
Rəsmi  elan  (dərc)  olunmuş  hüquq  norması  dövlət  məcburetmə  xarakterini 
daşıyır, yəni bütün vətəndaşlar, vəzifəli şəxslər, dövlət orqanları, ictimai təşkilatlar 
üçün icrası məcburidir. 
Daha  vacib  hüquq  normaları  qanunlarda  təsbit  olunur.  Lakin  qanunlarla 
yanaşı  digər  normativ  aktlar  da  mövcuddur  (prezidentin  fərmanları,  hökumətin 
qərarları və s.). 
Hüquq  normaları  həmişə  ümumi  xarakter  daşıyır,  yəni  o,  bütün  analoji 
hallara aid olur, dəfələrlə tətbiq etmək imkanını nəzərdə tutur. O, qeyri-müəyyən 
sayda  hüquq  subyektlərinə  yönəlir  ki,  onlar  bu  məqamda,  yaxud  gələcəkdə  bu 
hüquq normaları ilə tənzimlənən münasibətlərin iştirakçısı ola bilsinlər. 
Hüquq  normalarının  müxtəlif  əlamətlərə  görə  təsnifatını  vermək  olar. 
Normadakı göstərişin xüsusiyyətlərindən asılı olaraq hüquq normalarını aşağıdakı 
kimi təsnifləşdirmək olar: 
- 
səlahiyyətverici  normalar  (norma  -  icazələr,  nəyi  etmək  olar). 
Məsələn, AR Konstitusiyasının 26-cı maddəsində müəyyən olunub ki, hər 
kəs  qanunla  qadağan  edilməyən  bütün  vasitələrlə  öz  hüquq  və 
azadlıqlarını müdafiə etmək hüququna malikdir;  
- 
məcburedici  normalar  (nəyi  etmək  lazımdır).  Azərbaycan 
Respublikası Konstitusiyasının IV fəsli belə normaları təsbit etmişdir.  
- 
qadağanedici  normalar  (nəyi  etmək  olmaz).  Məsələn,  Azərbaycan 
Respublikası Konstitusiyasının 6-cı maddəsinə uyğun olaraq Azərbaycan 
xalqının  heç  bir  hissəsi,  sosial  qrup,  təşkilat  və  ya  heç  bir  şəxs 
hakimiyyətin həyata keçirilməsi səlahiyyətini mənimsəyə bilməz.  
Normadakı  göstərişin  müəyyənlik  dərəcəsinə  görə  hüquq  normalarının  iki 
növü fərqləndirilir: 
1.  Dispozitiv  normalar  (belə  normalarda  hüquq  subyektinin  alternativ 
davranmaq imkanı nəzərdə tutulur). Məsələn, Azərbaycan Respublikası 
Konstitusiyasının  insan  və  vətəndaşın  hüquq  və  azadlıqlarını  nəzərdə 
tutan  üçüncü  fəslində  təsbit  olunmuş  maddələrdə  müəyyən  olunan 
hüquq normaları. 
2.  İmperativ  normalar  (belə  normalarda  vahid  davranış  qaydası  müəyyən 
olunmaqla  hüquq  subyektinə  alternativ  davranmaq  imkanı  verilmir). 
Məsələn,  qadağanedici  xarakterli  bütün  normalar  (Azərbaycan 
KitabYurdu.az 
14
 

Respublikası  Konstitusiyasının  6-cı,  155-ci  maddələri),  habelə 
məcburedici  normaların  əksəriyyəti  (Azərbaycan  Respublikası 
Konstitusiyasının dördüncü fəslində nəzərdə tutulan normalar). 
Hüquq normalarının digər meyarlara görə də təsnifatı aparıla bilər. 
 
3. Hüququn mənbələri. Qanun və qanun qüvvəli aktlar 
Davranış qaydasının hüquq norması olması üçün o müəyyən hüquqi formaya 
salınmalıdır. Bu dövlətin hüquqyaratma fəaliyyəti nəticəsində baş verir ki, bunun 
köməyi  ilə  qanunvericinin  iradəsi  öz  ifadəsini  icra  üçün  məcburi  olan  bu  və  ya 
digər hüquqi aktlarda tapır. 
Hüquq ədəbiyyatında hüququn mənbəyi kimi, adətən dövlətin qanunvericilik 
fəaliyyətinin  zahiri  forması  ifadə  olunur,  yəni  hüquq  normalarını  müəyyən  edən, 
səlahiyyətli dövlət orqanlarının aktları başa düşülür. 
Belə  orqanlara  məsələn,  -  Azərbaycan  Respublikasının  Milli  Məclisi, 
Prezidenti, Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti və b. aiddir. 
Xüsusən,  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  dövlətin  hər  bir  hüquqi  aktı  hüquq 
mənbəyi  ola  bilməz,  yalnız  hüquq  normalarını,  ümumi  davranış  qaydalarını  əks 
etdirən,  başqa  sözlə,  normativ  aktlar  hüququn  mənbəyi  hesab  olunur.  Məsələn, 
prezidentin  müxtəlif  fəxri  adların  konkret  elm,  incəsənət  xadimlərinə  və 
başqalarına  verilməsi  haqqındakı  sərəncamları  hüququn  mənbəyi  hesab  olunmur, 
baxmayaraq  ki,  onun  dövlət-hüquq  xarakteri  göz  qabağındadır.  Onlar  hüquq 
mənbələri  kimi  çıxış  edə  bilməzlər,  ona  görə  ki,  onlarda  ümumi  qaydalar,  yəni 
hüquq normaları yoxdur. Belə fərdi, konkret məsələləri müəyyən edən aktlar fərdi 
aktlar  adlanır.  Onlar  öz  səlahiyyətləri  daxilində  bütün  dövlət  orqanları  tərəfindən 
verilir  (məsələn,  hakimiyyətin  müvafiq  strukturu  vətəndaşa  mənzil  sahəsinin 
verilməsi,  təqaüdün  təyin  olunması  və  s.  barədə  qərar  qəbul  edir),  lakin  bunlar 
hüquq mənbəyi ola bilməzlər. 
Bu  hüquq  mənbələri  məsələsinə  bir  yanaşmadır.  Dünyəvi  və  tarixi  təcrübə 
sübut  edir  ki,  ümumi  davranış  qaydasının  ifadə  olunmasının  başqa  formaları  da 
mövcuddur.  Bir  sıra  ölkələrdə  (məsələn,  Böyük  Britaniya)  hüquq  mənbələrinə 
yalnız  normativ  aktlar  yox,  həm  də  hüquqi  adətlər,  məhkəmə  və  hüquq 
presedentləri daxil edilir. 
Hüquqi  adəti  (adət  hüququ)  belə  anlamaq  lazımdır  ki,  o,  dövlətdən  asılı 
olmayaraq  təşəkkül  tapmış  və  cəmiyyət  üzvlərinin  şüurunda  məcburi  mahiyyət 
kəsb  etmişdir.  O  yerdə  ki,  qanun  susur,  orada  adət  hüququnun  təsiri  başlayır. 
Məsələn,  inqilaba  qədərki  Rusiyanın  tarixinə  nəzər  salsaq  görərik  ki,  qanunların 
çatışmaması üzündən hakimlərin adət hüququna müraciət etmək ixtiyarı olmuşdur 
(məsələn, ticarət məsələləri ilə bağlı və s.). Adət hüququ qanuna zidd olmamalıdır. 
Məhkəmə  presedenti  o  zaman  hüquq  mənbəyi  hesab  olunur  ki,  konkret  iş 
üzrə məhkəmənin qəbul etdiyi qərarın gələcəkdə oxşar işlərin həllində məhkəmədə 
ümumi  qayda  ola  biləcəyi  qəbul  edilsin.  Belə  hallarda  məhkəmə  qərarları 
mahiyyətcə  hüquq  normasına  çevrilir  və  ona  ümumməcburi  qayda  kimi  istinad 
edilə  bilər.  Məhkəmə  presedenti  xüsusən  Böyük  Britaniyada  geniş  yayılmışdır. 
Bizim ölkədə məhkəmə praktikasına, məhkəmə qərarlarına başqa cür yanaşma var 
ki,  bunu  aşağıdakı  kimi  ifadə  etmək  olar:  məhkəmənin  vəzifəsi  norma  yaratmaq 
yox, mövcud normaları tətbiq etməkdir. Bəzi ölkələrdə hüquq mənbəyi kimi dini