1. Hakimiyyətin cəmiyyətdə rolu və mahiyyəti. Dövlətin anlayışı

KitabYurdu.az 
36
 

-  qanunvericilik  hakimiyyətini  Azərbaycan  Respublikasının  Milli 
Məclisi həyata keçirir;
 
-  icra 
hakimiyyəti 
Azərbaycan 
Respublikasının 
Prezidentinə 
mənsubdur;
 
-  məhkəmə  hakimiyyətini  Azərbaycan  Respublikasının  məhkəmələri 
həyata keçirir».
 
Hüquqi dövlətin növbəti prinsipləri - hər kəsin qanun qarşısında bərabərliyi 
və  insan  və  vətəndaşların  hüquq  və  azadlıqlarının  üstünlüyü  konstitusion 
quruluşun humanist əsası kimi qəbul edilir.
 
Hüquqi  dövlətdə  dövlət,  insan  və  vətəndaşların  təbii  hüquq  və 
azadlıqlarının Konstitusiyada təsbit edilməsi ilə yanaşı, bu hüquq və azadlıqların 
realizə  edilməsi  təminatlarını,  həmçinin  onların  müdafiə  edilməsi  vəzifəsini 
daşıyır.
 
Azərbaycan dövlətinin mahiyyətini təşkil edən xarakterik cəhətlərdən biri 
də  onun  sosiallığıdır,  yəni  sosial  dövlət  olmasıdır.  Azərbaycan  Respublikasının 
sosial  dövlət  kimi  siyasətinin  əsas  istiqamətini  insanın  azad  inkişafı  və  onun 
ləyaqətli həyatının təmin edilməsi şərtləri təşkil edir ki, bu da Konstitusiyanın I 
və  II  bölmələrində  təsbit  edilmişdir.  Bu  bölmələr  Azərbaycan  Respublikasının 
sosial siyasətinin əsas istiqamətini müəyyən edir. Xüsusilə: insanların sağlamlığı 
və  əməyin  müdafiəsi;  əmək  haqqının  təminatlı  minimum  məbləğdə  müəyyən 
edilməsi;  ailələrin,  analığın,  atalığın  və  uşaqların,  əlil  və  yaşlı  vətəndaşların 
dövlət  tərəfindən  himayə  edilməsinin  təmin  edilməsi;  dövlət  təqaüdlərinin, 
yardımların və sosial müdafiənin digər təminatlarının müəyyən edilməsi və s.
 
Dünyəvi   dövlət.
    
Dövlətin bu xarakteristikası özündə onu ehtiva edir ki, 
Azərbaycan Respublikasında din dövlətdən ayrıdır,  başqa sözlə, bunlar qarşılıqlı 
fəaliyyət göstərir, bir-birilərinin işlərinə qarışmırlar.
 
Azərbaycan  Respublikası  Konstitusiyasının  7-ci  maddəsinə  əsasən, 
Azərbaycan  dünyəvi  dövlətdir.  Azərbaycan  dövlətinin  dünyəvi  dövlət 
xarakteristikası  özünü  aşağıdakı  amillərdə  göstərir.  Birincisi,  rəsmi, 
qanuniləşdirilmiş  dinin  mövcud  olmaması  -  heç  bir  din  məcburi  müəyyən 
edilməmişdir. İkincisi, dinin dövlətdən ayrılması. Üçüncüsü, bütün dini etiqadların 
qanun  qarşısında  bərabərliyi.  Bu  müddəalar  Azərbaycan  Respublikası 
Konstitusiyasının 18-ci maddəsində təsbit olunmuşdur.
 
Konstitusiyanın  birinci  bölməsində  verilən  bu  ümumi  müddəalar 
Konstitusiyanın  sonrakı  -  insan  və  vətəndaşların  hüquq  və  azadlıqları  bölməsində 
və  dini  birliklər  haqqında  qanunda  konkretləşir.  Buna  Azərbaycan  Respublikası 
Konstitusiyasının 25-ci maddəsi (Bərabərlik hüququ), 47-ci maddəsi (Fikir və söz 
azadlığı), 48-ci maddəsi (Vicdan azad-lığı), 58-ci maddəsi (Birləşmək hüququ) və 
s. maddələri misal göstərmək olar.
 
Azərbaycan  Respublikası  Konstitusiyanın  18-ci  maddəsinə  görə, 
Azərbaycan  Respublikasında  din  dövlətdən  ayrıdır  və  bütün  dini  etiqadlar  qanun 
qarşısında  bərabərdir,  insan  ləyaqətini  alçaldan  və  ya  insanpərvərlik  prinsiplərinə 
zidd  olan  dinlərin  yayılması  və  təbliği  qadağandır,  habelə  dövlət  təhsil  sistemi 
dünyəvi xarakter daşıyır.
 
Bununla  belə,  respublika  qanunvericiliyi  dini  birliklər  üçün  aşağıdakıları 
müəyyən edir:
 
- 
dini birliklər qanuna uyğun olaraq öz fəaliyyətlərini qurur və həyata keçirir; 
KitabYurdu.az 
37
 

- 
dövlət orqanlarının və yerli özünüidarəetmə orqanlarının vəzifələrini icra 
etmir; 
- 
dövlət hakimiyyəti və yerli özünüidarəetmə orqanlarına seçkilərdə iştirak 
etmir; 
- 
siyasi partiyaların və hərəkatların fəaliyyətində iştirak etmir və onlara 
maliyyə və digər yardım göstərmir. 
Respublika  idarəetmə  forması.
     
Dövlət  və  hüquq  nəzəriyyəsi  kursundan 
məlum  olduğu  kimi,  dövlətin  forması  anlayışı  özündə  üç  müstəqil  elementi 
birləşdirir:  idarəetmə  forması,  dövlət  quruluşu  forması  və  dövlət  rejimi  (siyasi 
rejim).
 
Azərbaycan  Respublikası  Konstitusiyasının  7-ci  maddəsi  dövlətimizin 
başlıca əlamətlərini göstərməklə yanaşı onu, idarəetmə formasına görə respublika 
kimi  təsbit  etmişdir.  Respublikanın  başlıca  əlamətləri  -  dövlət  başçısının  seçkilər 
vasitəsilə bu vəzifəni əldə etməsi və Konstitusiya ilə müəyyən olunmuş müddətdə 
öz  səlahiyyətlərini  həyata  keçirməsidir.  Bu  xüsusiyyətlər,  respublikanı  dövlət 
başçısı vəzifəsini tutmağın irsi xarakter daşıdığı monarxiyadan fərqləndirir. 
Azərbaycan Respublikası Konstitusiyası dövlətimizi respublikanın hər hansı 
bir  növünə  (parlamentli,  prezidentli,  qarışıq)  aid  olduğunu  birbaşa  olaraq  təsbit 
etmir.  Dövlət  başçısının  konstitusion  statusunun  təhlili,  onun  hakimiyyətin  digər 
qolları,  hər  şeydən  əvvəl  parlamentlə  qarşılıqlı  fəaliyyəti  ölkəmizdə  prezidentli 
respublikanın mövcudluğu haqqında nəticə çıxarmağa imkan verir. 
Belə  bir  nəticəyə  aşağıdakılar  da  əsas  verir:  prezident  həm  dövlət  başçısı, 
həm  də  icra  hakimiyyətinin  başçısıdır;  prezident  ümumi,  bərabər  və  birbaşa 
seçkilər  nəticəsində  xalq  tərəfindən  seçilir;  hökumət  parlament  tərəfindən  deyil, 
prezident  tərəfindən  təşkil  olunur,  prezident  qarşısında  məsuliyyət  daşıyır  və 
hesabat verir; hökumət parlament qarşısında deyil, prezident qarşısında istefa verir; 
prezidentin  parlamenti  buraxmaq  səlahiyyəti  yoxdur;  parlamentin  prezidentə 
impiçment tətbiq etmək səlahiyyəti var. 
Unitar dövlət quruluş forması.  Hər bir dövlətdə onun dövlət quruluşunun 
forması  əhəmiyyətli  rol  oynayır.  Bu  həmin  dövlətin  mahiyyəti,  habelə  dövlətlə 
onun  tərkib  hissələri  (inzibati  -  ərazi  vahidləri,  muxtar  təsisatlar,  federasiya 
subyektləri)  arasındakı  münasibətlər  ilə  müəyyən  edilir.  Öz  növbəsində  dövlət 
quruluşunun forması dövlət hakimiyyətini və onun həyata keçirilmə metodlarının 
mövcudluğunu möhkəmləndirir. 
Dövlət  quruluşu  bir  qayda  olaraq  ölkənin  Konstitusiyasında  və  onun 
əsasında qəbul edilmiş digər normativ hüquqi akflarda təsbit olunur. 
Azərbaycan  Respublikası  Konstitusiyası  (7-ci  maddə)  dövlət  quruluşuna 
görə respublikamızı unitar dövlət kimi xarakterizə edir. 
Dövlət    rejimi.    Dövlət  rejimi  -  dövlət  hakimiyyətinin  həyata  keçirilməsi 
metodlarını  səciyyələndirən  dövlət  formasının  ən  fəal,  dinamik  hissəsidir.  Dövlət 
rejimi avtoritar və demokratik olmaqla iki qrupa bölünür. 
Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası bizim ölkəmizdə dövlət rejiminin 
konkret  növünü  müəyyən  etməklə  dövlətimizin  dünyanın  demokratik 
dövlətlərindən  biri  olduğunu  sübut  etdi.  Konstitusiyanın  7-ci  maddəsində  birbaşa 
olaraq  Azərbaycan  dövlətinin  demokratikliyi  təsbit  edilir.  Hakimiyyətlərin 
bölünməsi  prinsipi;  dövlət  hakimiyyət  orqanlarının  və  yerli  özünüidarəetmə 
orqanlarının  seçilməsi  və  vaxtaşırı  olaraq  dəyişilməsi;  insan  hüquq  və 
azadlıqlarının  ali  dəyərlər  kimi  tanınması,  onlara  riayət  edilməsi  və  təminatının 
KitabYurdu.az 
38
 

dövlətin  vəzifəsi  hesab  olunması;  siyasi  plüralizm;  qanunvericiliyin  əsası  kimi 
Azərbaycan  Respublikası  Konstitusiyasının  aliliyinin  müəyyən  edilməsi 
dövlətimizin demokratikliyini sübut edən əsas amillərdən hesab olunur.
 
4.  İnsan və vətəndaşın hüquqi statusunun anlayışı və prinsipləri.   
 
Vahid  hüquqi  statusa  mənsub  olan  hər  bir  insanın  hüquqlarının  həcmi 
müəyyən dərəcədə, bu fərdin insan yoxsa, vətəndaş kimi çıxış etməsindən asılıdır. 
Belə  ki,  Azərbaycan  Respublikasının  Konstitusiyası  əsas  hüquq  və  azadlıqları 
«insanın» və «vətəndaşın» hüquq və azadlıqlarına bölməklə fərqləndirir. 
 
Belə sual yarana bilər ki, bu cür fərqləndirmənin, insanın ikiləşdirilməsinin 
mənası  nədir?  Bu  hər  şeydən  əvvəl  vətəndaş  cəmiyyətində  şəxsiyyətin 
özünümüəyyən etməsini, özünürealizəsini, onun hər hansı qanunsuz müdaxilədən 
muxtariyyətini və müstəqilliyini təmin etməkdən ibarətdir.
 
Vətəndaş hüquqları fərdin dövlətlə münasibətlər sferasını əhatə edir. Burada 
o,  yəni  fərd,  təkcə  öz  hüquqlarının  qanunsuz  müdaxilədən  müdafiə  olunmasına 
deyil,  həmçinin  də  dövlət  tərəfindən  onların  həyata  keçirilməsinə  aktiv  dəstək 
olunmasına ümid edir. Vətəndaşın statusu onun dövlətlə xüsusi hüquqi əlaqəsindən 
- 
vətəndaşlıq 
institutundan 
irəli 
gəlir 
(Azərbaycan 
Respublikasının 
Konstitusiyasının 52-ci maddəsi)
  
Vətəndaş  hüquqlarından  fərqli  olaraq,  insan  hüquqları  həmişə  hüquqi 
kateqoriya kimi çıxış etmir, yalnız mənəvi və sosial kateqoriya kimi çıxış edir. 
İnsan hüquqlarına aşağıdakı əlamətlər xarakterikdir: 
1.  Onlar insanın təbii və sosial məzmunu əsasında meydana gəlir və inkişaf 
edir; 
2.  Obyektiv mövcud olur və dövlət tərəfindən tanınmasından asılı deyil; 
3.  İnsana doğulduğu andan məxsusdur; 
4.  Toxunulmazlıq, pozulmazlıq xarakterinə malikdir, təbii kimi qəbul edilir 
(hava, torpaq və su kimi); 
5.  Birbaşa qüvvəyə malikdir; 
6.  Ali nemət kimi tanınır; 
7.  Hüququn zəruri hissəsi kimi çıxış edir; 
8.  İnsan və dövlət arasında qarşılıqlı münasibətlərin prinsip və normalarını 
özündə əks etdirir; 
9.  Onların tanınması, riayət edilməsi və müdafiəsi dövlətin başlıca vəzifəsi 
hesab olunur. 
Azərbaycan  Respublikasının  Konstitusiyasının  «Əsas  insan  və  vətəndaş 
hüquqları  və  azadlıqları»  adlanan  III  fəslinin  bütün  maddələri  ardıcıl  şəkildə 
yuxarıda göstərilən prinsiplər üzrə hüquq və azadlıqları fərqləndirir. Bu öz əksini 
ayrı-ayrı  maddələrdə  müxtəlif  ifadələrin  təsbitində  tapır.  İnsan  hüquqları  haqda 
söhbət  gedən  yerlərdə  Konstitusiya  «hər  kəsin...  hüququ  vardır»,  «hər  kəsə... 
təminat verilir», «hər kəs... bilər» və s. ifadələrdən istifadə edir. Bu cür ifadələrdən 
istifadə  onu  göstərir  ki,  göstərilən  hüquq  və  azadlıqlar  Azərbaycan  Respublikası 
ərazisində  olan,  Azərbaycan  Respublikası  vətəndaşı,  əcnəbi  və  ya  vətəndaşlığı 
olmayan  şəxs  olmasından  asılı  olmayaraq  hər  kəs  üçün  tanınır.  Burada  belə  bir 
formula  diqqət  yetirmək  yerinə  düşərdi:  «hər  bir  vətəndaş  insandır,  hər  bir  insan 
hələ  vətəndaş  deyil».  Odur  ki,  vətəndaşlar  insan  hüquqlarından  tam  həcmdə 
istifadə  etdikləri  halda,  dövlətin  vətəndaşı  olmayan,  lakin  dövlət  ərazisində 
müvəqqəti  olan  və  ya  daimi  yaşayan  şəxslər,  yəni  əcnəbilər  və  vətəndaşlığı 
olmayan  şəxslər  yalnız  qanunla  nəzərdə  tutulan  hallarda  vətəndaş  hüquqlarından 
olmayan  şəxslər  yalnız  qanunla  nəzərdə  tutulan  hallarda  vətəndaş  hüquqlarından 
KitabYurdu.az 
39
 

istifadə edə bilərlər. 
Bununla  yanaşı,  52-57-ci  maddələrdə  göstərilmiş  hüquqlar  yalnız 
Azərbaycan  Respublikası  vətəndaşlarına  məxsusdur.  Bunlar,  əsasən  siyasi 
hüquqlardır -  vətəndaşlıq  hüququ,  cəmiyyətin və dövlətin siyasi həyatında iştirak 
hüququ, dövlətin idarə olunmasında iştirak etmək hüququ, müraciət etmək hüququ 
və sairədir. 
Konstitusiyada  yalnız  Azərbaycan  Respublikası  vətəndaşlarının  daşıdığı 
vəzifələr də göstərilib - Vətənə sədaqət (maddə 74), Vətəni müdafiə (maddə 76), 
Dövlət rəmzlərinə hörmət (maddə 75). Azərbaycan Respublikasından qovulmanın 
və ya xarici dövlətə verilmənin (ekstradisiya) qadağan edilməsi yalnız Azərbaycan 
Respublikası vətəndaşlarına şamil edilir (maddə 53) 
İnsan  hüquqlarının  təmini  üzrə  vəzifəni  öz  üzərinə  götürən  dövlət,  ondan, 
hüquq  normalarında  öz  əksini  tapmış  etalonlara  uyğun  davranışı  tələb  etmək 
hüququna malikdir. Buna görə də dövlət fərdə qarşı öz tələblərini vəzifələr sistemi 
şəklində irəli sürür və onların icra edilməməsinə görə hüquqi məsuliyyət tədbirləri 
müəyyən edir.
 
Subyektiv  mənada  hüquq  şəxsin  öz  iradəsilə  həyata  keçirə  bildiyi  mümkün 
davranış  variantı,  imkanıdır.  Vəzifə  isə  insanın  obyektiv  zəruri,  məcburi 
davranışıdır.
 
Cəmiyyətdə digərləri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan insan həm cəmiyyət, həm də 
öz  həmvətənləri  ilə  münasibətdə  vəzifələrə  malik  olmaya  bilməz.  Buna  görə  də, 
vəzifə,  hüquqi  statusun  hüquq  və  azadlıqlar  qədər  əhəmiyyətli  elementidir.  Onlar 
qırılmaz  şəkildə  bir-birinə  bağlıdırlar  və  bir-birindən  asılı  olmadan  mövcud  ola 
bilməzlər.  Bu  cür  asılılıq  insanların  əxlaqi  qarşılıqlı  fəaliyyətini  yaradır.  «İnsan 
hüquqları  haqqında  ümumi  bəyannamə»nin  1-ci  maddəsi  bəyan  edir:  «Bütün 
insanlar  azad,  hüquq  və  ləyaqətlərinə  görə  bərabər  doğulurlar.  Onlar  idrak  və 
vicdana malikdirlər və bir-birilə qardaşlıq ruhunda davranmalıdırlar».
 
Beləliklə,  hüquq,  azadlıq  və  vəzifələri  ehtiva  edən  insan  və  vətəndaşın 
hüquqi statusu, insanların bir-birilə qarşılıqlı əlaqəsinin tarazlaşdırılmış üsullarının 
yaradılmasına  və  fərdin  cəmiyyətin  və  dövlətin  normal  münasibətlərinin 
qurulmasına məqsədyönlü şəkildə təsir göstərir.
 
İnsan  və  vətəndaşın  hüquqlarından  danışarkən,  əlbəttə  ki,  birinci  növbədə 
onların bugünkü həyata keçirilməsi mexanizmləri və üsullarından danışmaq zərurəti 
yaranır.  Burada  da  insan  hüquqlarının  mövcudluğu  və  fəaliyyəti  prinsiplərinə 
toxunmaq çox vacibdir.
 
Bu prinsiplər, özünə demokratik xarici ölkələrdə insan və vətəndaş hüquq və 
azadlıqlarının  inkişafının  mütərəqqi  təcrübəsini,  həmçinin  də,  «İnsan  hüquqları 
haqqında  ümumi  Bəyannamə»də,  «Mülki  və  siyasi  hüquqlar  haqqında  Pakt»da, 
«İqtisadi,  sosial  və  mədəni  hüquqlar  haqqında  beynəlxalq  Pakt»da,  «İnsan 
hüquqlarının və əsas azadlıqlarının müdafiəsi haqqında Avropa Konvensiyasında» və 
bir  Sıra  digər  universal  və  regional  aktlarda  əks  olunmuş,  insan  hüquqları 
müdafiəsinin beynəlxalq-hüquqi aspektlərini mənimsəyərək, öz əksini Azərbaycan 
Respublikasının Əsas Qanununda - Konstitusiyada tapmışdır.
 
Azərbaycan  Respublikası  Konstitusiyasmın  24-cü  maddəsində  (ümumilik, 
ayrılmazlıq,  pozulmazlıq  və  toxunulmazlıq  prinsipləri),  25-ci  maddəsində 
(bərabərlik prinsipi), 71-ci maddəsinin 1-ci hissəsində (dövlət müdafiəsi prinsipi), 
71-ci  maddəsinin  6-
CI 
hissəsində  (birbaşa  qüvvədə  olma  prinsipi)  insan  və 
vətəndaşın hüquqi statusunun əsas prinsipləri təsbit olunmuşdur.
 
KitabYurdu.az 
40
 

İnsan  və  vətəndaşın  hüquqi  statusunun  bütün  bu  konstitusion  prinsipləri 
Azərbaycan  dövlətinin  insan  və  vətəndaşın  hüquq  və  azadlıqları  sferasında 
siyasətinin əsas istiqamətlərini müəyyən edir və onların hüquqi statusunun əsasını 
təşkil edir.
 
Azərbaycan  Respublikası  Konstitusiyasında  bəyan  edilir  ki,  əsas  hüquq  və 
azadlıqlar  toxunulmazdır  və  hər  kəsə  doğulduğu  andan  mənsubdur.  Burada  söhbət 
ondan  gedir  ki,  əsas  hüquqları  dövlət  bağışlamır,  şəxsin  doğulma  faktı  onun 
hüquqlara malik olmasına əsas verir.
 
İnsan  və  vətəndaşın  hüquqi  statusunun  əsas  prinsiplərdən  başqa  sair 
prinsiplərə aşağıdakıları da aid etmək olar: 
-      insan  hüquqları,  dövlətin  yurisdiksiyası  altında  olan  hər  kəsə  zəmanət 
verir; 
-  insan  hüquqları  ali  sərvətdir,  onlara  hörmət,  riayət  və  müdafiə  isə 
dövlətin vəzifəsidir; 
-  insan hüquqları hakimiyyət üzərində nəzarət vasitəsi, insan hüquqları ilə 
müəyyən olunan azadlıq həddini keçməməli olan dövlətin qeyri-məhdud 
hakimiyyətinin məhdudlaşdırıcısıdır; 
-  insan və vətəndaşın hüquq və azadlıqlarının təmini hər hansı əlamət üzrə 
diskriminasiya ilə bir araya sığa bilməz; 
-  insan hüquq və azadlıqlarının həyata keçirilməsi başqa şəxslərin hüquq 
və azadlıqlarını pozmamalıdır; 
-  əsas hüquq və azadlıqlar bütün dövlət ərazisində eyni olmalıdır; 
-  şəxsi,  siyasi,  iqtisadi,  sosial  və  mədəni  hüquq  və  azadlıqlar  dəyərinə 
görə  bərabər  səviyyəlidirlər,  bu  hüquqların  vahid  sistemində  ierarxiya 
yoxdur; 
-  kollektiv  hüquqlar  fərdin  hüquqlarıdan  ayrılmazdırlar,  onlar  fərdi 
hüquqlara 
zidd 
olmamalı, 
şəxsiyyətin 
hüquqi 
statusunu 
məhdudlaşdırmamalıdırlar; 
-  insan hüquqları universaldır. 
 
İnsan  və  vətəndaş  hüquq  və  azadlıqları  mürəkkəb  struktura  malikdirlər. 
Onları aşağıdakı kriteriyalar üzrə təsnifləşdirmək olar: 
1.  Bəyan  edilməsindən  asılı  olaraq  əsas  hüquq  və  azadhqları  üç 
mərhələyə bölmək olar: 
a) şəxsi və siyasi hüquq və azadlıqlar [şəxsi toxunulmazlıq hüququ (maddə 
32), fikir və söz azadlığı (maddə 47) və s.]; 
b) sosial,  iqtisadi  və  mədəni  [əmək  hüququ  (maddə  35),  sağlamlığın 
qorunması hüququ (maddə 41) və s.]; 
c) beynəlmiləl [sağlam ətraf mühitdə yaşamaq hüququ (maddə 39), məlumat 
azadlığı (maddə 50)və s.]. 
2.  Məzmunundan asılı olaraq 5 yerə ayrılır: 
a) şəxsi [yaşamaq hüququ (maddə 27), şəxsi toxunulmazlıq hüququ (maddə 
32) və s.]; 
b) siyasi  [cəmiyyətin  və  dövlətin  siyasi  həyatında  iştirak  hüququ  (maddə 
54),  dövlətin  idarə  olunmasında  iştirak  etmək  hüququ  (maddə  55),  seçki 
hüququ (maddə 56), və s.].; 
c) iqtisadi  [mülkiyyət  hüququ  (maddə  29),  əmək  hüququ  (maddə 
35),  istirahət  hüququ  (maddə  37),  azad  sahibkarlıq  hüququ  (maddə  59)  və 
KitabYurdu.az 
41
 

s.]; 
ç)  sosial  [nikah  hüququ  (maddə  34),  sosial  təminat  hüququ  (maddə  38), 
sağlam ətraf mühitdə yaşamaq hüququ (maddə 39) və s.] 
d) mədəni  [mədəniyyət  hüququ  (maddə  40),  təhsil  hüququ  (maddə  42), 
yaradıcılıq azadlığı (maddə 51) və s.]. 
3.  Tabeçiliyindən asılı olaraq: 
a) əsas  [cəmiyyətin  və  dövlətin  siyasi  həyatında  iştirak  hüququ  (maddə 
54)və s.]. 
b) əlavə [seçki hüququ (maddə 56) və s.]. 
4.  Şəxsin konkret dövlətə mənsubiyyətindən asılı olaraq: 
a) Azərbaycan vətəndaşlarına aid hüquq və azadlıqlar; 
b) xarici vətəndaşlara aid hüquq və azadlıqlar; 
c) ikili vətəndaşlara aid hüquq və azadlıqlar; 
ç) vətəndaşlığı olmayan şəxslərə aid hüquq və azadlıqlar. 
5.  Yayılması dərəcəsindən asılı olaraq: 
a) ümumi (bütün vətəndaşlara aid); 
b) xüsusi (sosial, xidməti, yaş və s. faktorlardan asılı olaraq). 
6.  Subyektlərin xarakterindən asılı olaraq: 
a) fərdi; 
b) kollektiv. 
7.  Onların həyata keçirilməsində dövlətin rolundan asılı olaraq: 
a) neqativ  (bu  zaman  dövlət  fərdə  münasibətdə  konkret  hərəkətdən 
çəkinməlidir); 
b) pozitiv  (bu  zaman  isə  dövlət  şəxsi  müəyyən  nemətlərlə  təmin  etməli  və 
onlara hüquqların həyata keçirilməsi üçün köməklik göstərməlidir). 
 
5.  İnsan və vətəndaşın əsas hüquq və azadlıqlarının təsnifatı:  şəxsi, 
siyasi, sosial-iqtisadi və mədəni hüquqlar.
  
Şəxsi (mülki) hüquqların təyinatı vətəndaş cəmiyyətində fərdin azadlığını və 
muxtariyyətini  təmin  etməkdən,  hər-hansı  kənar  qanunsuz  müdaxilədən  onun 
hüquqi müdafiəsini təşkil etməkdən ibarətdir. Mülki hüquqların üzvi əsası və əsas 
vəzifəsi  ondan  ibarətdir  ki,  hər  bir  şəxsiyyətin  inkişafının  fərdi,  daxili 
oriyentirlərinin üstünlüyünü təmin etsinlər.
 
Bu  kateqoriya  hüquqlar  onunla  xarakterizə  olunurlar  ki,  dövlət,  müəyyən 
münasibətlər  sferasında  şəxsiyyətin  azadlığını  tanıyır.  O,  neqativ  adlandırılan 
azadlığı  təmin  edir.  Hər  bir  fərdin  atributu  olan  bu  hüquqların  vəzifəsi  şəxsi 
maraqların  fəaliyyət  sahəsini  müdafiə  etməkdən,  şəxsiyyətin  fərdi  özünü  realizə 
etməsinin təmin edilməsindən ibarətdir.  
İnsanın şəxsi mülki hüquq və azadlıqlarına, adətən bunlar aid edilir: yaşamaq 
hüququ, azadlıq hüququ, şəxsi toxunulmazlıq, şəxsi həyatın toxunulmazlığı, mənzil 
toxunulmazlığı,  hərəkət  və  yaşamaq  yeri  seçmək  azadlığı,  vicdan  azadlığı,  milli 
mənsubiyyətin  və  ünsiyyət  vasitəsi  olan  dilin  sərbəst  seçim  hüququ.  Mahiyyət 
etibarilə hüquqların bu toplusu hər bir cəmiyyətin demokratik təşkilinin humanistik 
prinsiplərini  ifadə  etməklə  şəxsiyyət  azadlığının  fundamental  aspektlərini  əhatə 
edir. 
Siyasi  hüquq  və  azadlıqlar  vətəndaşın  subyektiv  hüquq  və  azadlıqlarının 
mühüm  kateqoriyasıdır.  Onlar,  insanın  (həm  fərdi,  həm  də  kollektiv  şəkildə) 
dövlətin ictimai-siyasi həyatında və idarə olunmasında iştirak etmək imkanı kimi 
KitabYurdu.az 
42
 

başa  düşülür.  Bununla  da  dövlətin  vətəndaşdan  təcrid  olunması  aradan  qaldırılır. 
Vətəndaşların siyasi hüquqları bütün digər hüquqların həyata keçirilməsinin zəruri 
şərtidir, çünki onlar demokratik sistemin üzvi əsasını təşkil edirlər və hakimiyyətin, 
özünü məhdudlaşdırmalı olduğu dəyərlər kimi çıxış edirlər.
 
Dövlətin  təbiətini  müəyyən  edən  faktor,  hakimiyyətə  nəzarət  vasitəsi, 
demokratik  rejimin  qiymətləndirici  meyarı  kimi  çıxış  edən  siyasi  hüquq  və 
azadlıqlar mədəni cəmiyyətin məcburi elementləridir. Hüquq ədəbiyyatında onların 
aşağıdakı bölgüsü həyata keçirilir:
 
1.  Dövlətin  və  onun  orqanlarının  təşkili  və  fəaliyyətində  nümayəndəli  və 
birbaşa demokratiyanın müxtəlif formaları ilə iştirak etmək üzrə hüquqlar 
(seçki hüquqları, petisiya hüququ); 
2.  Cəmiyyətin  həyatında  aktiv  iştirak  üzrə  hüquqlar  (söz  və  mətbuat 
azadlığı, sərbəst toplaşmaq azadlığı, birləşmək hüququ). 
Şəxsi hüquqlardan fərqli olaraq siyasi hüquq və azadlıqların məqsədi insanın 
muxtariyyətini təmin etməkdən deyil, siyasi prosesin aktiv iştirakçısı kimi təzahür 
etməsini  təmin  etməkdən  ibarətdir.  Bu  kateqoriya  hüquqların  dəyərliliyi  ondan 
ibarətdir ki, onlar dövlət və vətəndaş arasında münasibətlərin möhkəmləndirilməsi 
üçün şərait yaradılmasına xidmət edirlər. 
 
Sosial-iqtisadi  hüquqlar  (mədəni  hüquqlarla  yanaşı)  fərdin  sosial-iqtisadi 
həyat şəraitinin saxlanılmasına və normativ şəkildə müəyyən edilməsinə aiddirlər, 
insanın  iş  və  məişət,  məşğulluq,  həyat  səviyyəsi,  sosial  müdafiəsi  sahəsində 
vəziyyətini  müəyyən  edirlər.  Onların  həcmi,  həyata  keçirilməsi  səviyyəsi  xeyli 
dərəcədə  dövlətin  iqtisadiyyatından  və  ehtiyatlarından  asılıdır  və  buna  görə  də 
onların  həyata  keçirilməsinin  təminatları,  siyasi  hüquqlar  və  mülki  hüquqlarla 
müqayisədə daha az inkişaf etmişdilər.
 
İnsan  hüquqlarının  digər  növlərindən  fərqli  olaraq  sosial-təminat 
hüquqlarının xüsusiyyətləri aşağıdakılardır:
 
-  insan həyatının müəyyən - sosial-iqtisadi sahəsinə şamil edilməsi; 
-  əsas  müddəalarda  məsləhətverici,  «qeyri-ciddi»  təriflərin  verilməsi 
(məsələn, «layiqli həyat», «ədalətli və uyğun həyat şəraiti»); 
-  sosial-iqtisadi  hüquqların  həyata  keçirilməsinin  iqtisadi  və  ehtiyatların 
vəziyyətindən asılı olması.  
 
Sosial-iqtisadi  hüquqların  müdafiəsi  sahəsində  dövlətin  vəzifəsi  ondan 
ibarətdir ki, mütərəqqi iqtisadi və sosial islahatlar həyata keçirsin, iqtisadi inkişafın 
proses  və  faydasına  öz  xalqının  iştirakını  təmin  etsin,  öz  resurslarını  hamının  bu 
hüquqdan bərabər imkanlarla istifadəsini təmin etməklə istifadə etsin 
İqtisadi  hüquqlar  insana  təsərrüfat  fəaliyyətinin  əsas  faktorlarına  sərbəst 
sərəncam  vermək  imkanını  təmin  edirlər.  Bunlara  aiddirlər:  əmək  hüququ, 
mülkiyyət  hüququ,  təsərrüfatçılıq  (azad  sahibkarlıq)  hüququ,  tətil  hüququ  və  s. 
Bundan başqa, işə götürənlər və işçilər kollektiv müqavilə bağlamaq hüququna, öz 
maraqlarının  müdafiəsi  üçün  milli  və  beynəlxalq  təşkilatlarda  müstəqil  birləşmək 
hüququna malikdirlər.
 
Sosial  hüquqlar  insana  layiqli  yaşam  səviyyəsini  və  sosial  müdafiəni  təmin 
edirlər. Bu kateqoriya hüquqlardan ən mühümü, sosial sığorta, pensiya təminatı və 
tibbi xidməti ehtiva edən sosial təminata olan hüquqdur.
 
Mədəni  hüquqlar  insanın  mənəvi  inkişafına  təminat  verir,  hər  fərdə  siyasi, 
mənəvi,  sosial  və  mədəni  tərəqqinin  faydalı  iştirakçısı  olmağa  kömək  edir.  Bu 
hüquqlara  aiddirlər:  təhsil  hüququ,  cəmiyyətin  mədəni  həyatında  sərbəst  iştirak