1. Hakimiyyətin cəmiyyətdə rolu və mahiyyəti. Dövlətin anlayışı

KitabYurdu.az 
29
 

Bir  ictimai  formasiyadan  digərinə  keçid  bütövlükdə  cəmiyyət  həyatının 
müxtəlif  sferalarında  köklü  dəyişikliklərin  baş  verməsinə  səbəb  olur  ki,  bu  da 
Azərbaycan  Respublikasının  12  noyabr  1995-ci  Konstitusiyasına  ilk  konstitusion 
dəyişikliklərin edilməsini zəruri etdi. 24 avqust 2002-ci ildə ümumxalq səsverməsi 
-  referendum  yolu  ilə  Azərbaycan  Respublikası  Konstitusiyasının  24  maddəsində 
əhəmiyyətli  dəyişiklik  və  əlavələr  edildi.  Bu  əlavə  və  dəyişikliklərin  edilməsi 
respublikamızda  həyata  keçirilən  demokratik  islahatların  tələblərindən  irəli 
gəlmişdir.
 
3. Azərbaycan dövlətinin konstitusiya statusu. 
Konstitusiya 
quruluşunun 
əsasları 
Azərbaycan 
Respublikasının 
Konstitusiyasının  I  bölməsində  təsbit  olunmuşdur.  Konstitusiya  quruluşunun 
əsasları ayrı-ayrı dövlətlərin konstitusiyalarında müxtəlif adlar altında verilmişdir. 
Məsələn,  İtaliya  və  Almaniya  Federativ  Respublikasının Konstitusiyasında  «Əsas 
Prinsiplər»,  Fransa  Respublikası  Konstitusiyasında  «Suverenlik  haqqında», 
Türkiyə Respublikası Konstitusiyasında «Ümumi Əsaslar» və s.
 
Azərbaycan  Respublikası  Konstitusiyasında  isə  cəmiyyətin  və  dövlətin 
fundamental əsasları, həyata keçirilməsi ölkəmizdə konstitusion dövlətin bərqərar 
olunmasına  yönələn  başlıca  prinsiplər  isə  «Ümumi  müddəalar»  adı  altında  təsbit 
olunmuşdur.  Bu  bölmədə  öz  əksini  tapan  normalar  norma-prinsiplər,  məqsəd 
normaları, vəzifə-normaları hesab olunur.
 
Konstitusiya  quruluşunun  əsaslarının  aşağıdakı  struktur  elementləri  vardır: 
xalq hakimiyyəti; xalq suverenliyi; insan və vətəndaşların hüquq və azadlıqlarının 
üstünlüyü; Azərbaycan dövlətinin forma və mahiyyəti; hakimiyyət bölgüsü; sosial 
və  iqtisadi  əsaslar;  dövlət  hakimiyyətinin  əsasları;  yerli  özünüidarəetmənin 
tanınması  və  təmin  olunması,  onun  müstəqilliyi  və  dövlət  hakimiyyətindən 
ayrılması.
 
Konstitusiya  quruluşu  dar  və  geniş  mənada  anlaşılır.  Dar  mənada 
Konstitusiya quruluşu - Konstitusiyada təsbit olunan və mövcud qanunvericilikdə 
inkişaf etdirilən dövlətin təşkili üsullarıdır.
 
Geniş  mənada  konstitusiya  quruluşu  -  ali  hakimiyyət  və  idarəetmə 
orqanlarının  təşkili;  dövlət  quruluşu  və  insan,  vətəndaş  cəmiyyəti  və  dövlət 
arasındakı  hüquqi  əlaqələrlə  bağlı  meydana  çıxan,  başlıca  olaraq  Konstitusiya 
normaları ilə nizama salman iqtisadi, sosial, siyasi, hüquqi, ideoloji münasibətlərin 
məcmusudur.
 
Konstitusiya quruluşunun əsasları - dövlətin hüquqi tabeçiliyini təmin edən 
və onu konstitusion dövlət kimi xarakterizə edən başlıca prinsiplərin məcmusudur. 
Bu  prinsiplər  bütövlükdə  konstitusiya  hüquq  sisteminin  ideya  və  hüquqi  bazasını 
təşkil edir.
 
Konstitusion  dövlət  ilk  dəfə  İngiltərədə  meydana  gəlmiş  və  konstitusion 
təsisatlar  XVIII  əsrin  sonlarından  başlayaraq  Qərbi  Avropa  və  Amerikaya,  sonra 
isə Şərqi Avropaya və bir sıra Asiya ölkələrinə yayılmışdır.
 
Ölkəmizdə konstitusion dövlət quruculuğu istiqamətində yeni addım 1991-
ci  il  18  oktyabr  tarixli  «Dövlət  Müstəqilliyi  haqqında»  Konstitusiya  Aktının 
qəbulundan sonra atılmış oldu.
 
Artıq bu Aktda Konstitusiya quruluşunun mühüm 
prinsipləri  öz  təsbitini  tapmış  oldu.  Məsələn,  «Azərbaycan  Respublikasında 
suveren  hakimiyyət  Azərbaycan  xalqına  məxsusdur»  (10-cu  maddənin  I  hissəsi); 
«Azərbaycan  xalqı  müstəqil,  dünyəvi,  demokratik,  unitar  dövlət  yaradır»  (12 
KitabYurdu.az 
30
 

maddənin  I  hissəsi);  «Azərbaycan  Respublikasında  dövlət  hakimiyyəti 
hakimiyyətin  bölunməsi  prinsipinə  əsaslanır»    (12-ci  maddənin  II  hissə-si)  və  s. 
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  Akt  yeni  Konstitusiyanın  işlənməsi  üçün  əsas  hesab 
olunurdu.
 
Konstitusiya  quruluşunun  elementləri  Konstitusiyanın  birinci  bölməsində 
aşağıdakı qaydada öz əksini tapmışdır:
 
1.  Xalq hakimiyyəti (1 -ci maddə); 
2.  Xalq suverenliyi (2-ci maddə); 
3.  Hakimiyyət bölgüsü (7-ci maddənin III hissəsi); 
4.  İnsan və vətəndaşın hüquq və azadlığının üstünlüyü (12-ci maddə); 
5.  İqtisadi plüralizm (13 və 15-ci maddələr); 
6.  Dünyəvi dövlət prinsipi (7, 18 və 48-ci maddələr); 
7.  Konstitusiya  quruluşunun  zəruriliyi  (Azərbaycan  Respublikası 
Konstitusiyasının  preambulasının müddəaları). 
Ərazisində  bütün  dövlət  və  ictimai  proseslərin  baş  verdiyi  Azərbaycan 
dövlətinin  normal  fəaliyyət  göstərməsi  şərtləri  cəmiyyətin  iqtisadi  əsaslarının 
Konstitusiyada  təsbit  edilməsindən  ibarətdir.  Azərbaycan  Respublikasında  vahid 
iqtisadi  məkana,  malların  sərbəst  dövriyyəsinə,  xidmət  və  maliyyə  vəsaitlərinə, 
rəqabətə  kömək  göstərilməsinə,  sərbəst  iqtisadi  fəaliyyətə  təminat  verilir.  Bazar 
iqtisadiyyatı  sisteminin  təşəkkül  tapması  yönümündə  göstərilən  parametrlərin 
həyata keçirilməsi əmtəə-bazar münasibətlərinin inkişafına səbəb olur.
 
Azərbaycanın yeni iqtisadi sistemi üçün mülkiyyət formalarının müxtəlifliyi 
xarakterikdir.  Bu  forma  Konstitusiyada  təsbit  edilməklə  əldə  edilmişdir. 
Azərbaycan  Respublikasında  dövlət  mülkiyyəti,  xüsusi  mülkiyyət,  bələdiyyə 
mülkiyyəti  və  mülkiyyətin  digər  formaları  bərabər  surətdə  tanınır  və  müdafiə 
olunur.  Konstitusiyanın  29-cu  maddəsinə  əsasən,  mülkiyyətin  heç  bir  növünə 
üstünlük  verilmir.  Torpaq  və  digər  təbii  ehtiyatlar,  həmçinin  dövlət,  xüsusi  və 
bələdiyyə mülkiyyətində ola bilər.
 
Mülkiyyət  münasibətləri  konkret  olaraq  mülki  qanunvericiliklə,  torpaq 
münasibətləri və torpaqdan istifadə qaydaları isə torpaq qanunvericiliyi ilə nizama 
salınır.
 
Demokratik 
dövlət. 
Azərbaycan 
Respublikasının 
Konstitusiyası 
Azərbaycan  dövlətinin  başlıca  əlamətlərini  təsbit  etmişdir  ki,  bu  da  dövlətin 
mahiyyətini  müəyyən  edir.  Konstitusiyanın  7-ci  maddəsinin  I  hissəsində  deyilir: 
Azərbaycan dövləti demokratik, hüquqi, dünyəvi, unitar respublikadır.
 
Azərbaycan  dövlətinin  demokratik  xarakteri  özünün  ifadəsini  konstitusiya 
quruluşunun aşağıdakı struktur elementlərində tapır:
 
a) xalq hakimiyyəti; 
b) hakimiyyətin bölgüsü; 
 
c) siyasi plüralizm; 
ç) yerli özünüidarəetmə.
 
Konstitusiya  hüququ  elmində,  adətən  xalq,  millət  və  dövlət  suverenliyi 
anlayışları  bir-birindən  fərqləndirilir.  Bunlar  qarşılıqlı  əlaqəyə  malik  olan 
anlayışlardır. Xalq və millətin suverenliyi onların müstəqil, azad şəkildə öz siyasi, 
sosial və mənəvi məişətini müəyyən etməsi olub,
 
dövlətin suverenliyinin əsasında 
durur.  Xalq  suverenliyi  milli  suverenlik  və  dövlət  suverenliyinin  əsasıdır  və 
sonuncu  xalq  və  millətin  suveren  iradəsinin  siyasi-hüquqi  forması  kimi  təzahür 
KitabYurdu.az 
31
 

edir.
 
Xalq hakimiyyəti - dövlət hakimiyyətinin yeganə mənbəyidir. Onu cəmiyyət 
özü  müəyyən  edir.  Xalq  suverenliyinin  həyata  keçirilməsi  üsulları  aşağıdakılardır: 
suveren  və  müstəqil  dövlətin  yaradılması,  başqa  dövlətə  müstəqil  birləşmə  və  ya 
onların  birləşməsi,  xalq  tərəfindən  azad  şəkildə  müəyyən  edilən  hər  hansı  siyasi 
statusun müəyyən edilməsi. Xalqın iradəsi demokratik dövlətin yeganə bazisidir və 
dövlət hakimiyyətinə, onun formasının dəyişməsinə mandat məhz ondan gəlir.
 
Azərbaycan Respublikası Konstitusiyası xalq hakimiyyətinin əsaslarını təsbit 
etmişdir.  Konstitusiyanın  1-ci  maddəsinə  əsasən,  Azərbaycan  Respublikasında 
dövlət hakimiyyətinin yeganə mənbəyi Azərbaycan xalqıdır.
 
Xalq hakimiyyəti aşağıdakı əsas formalarla həyata keçirilir:
 
-  Bilavasitə  demokratiya.  Bu  zaman  xalq  ona  məxsus  olan  dövlət 
hakimiyyətini bilavasitə həyata keçirir. 
-  Nümayəndəli demokratiya. Xalqı təmsil edən, onun iradəsi ilə fəaliyyət 
göstərən  dövlət  hakimiyyəti  və  yerli  özünüidarə  orqanları  vasitəsilə 
həyata keçirilir. 
Konstitusiya hüququ elmində mövcud olan fundamental problemlərdən biri də 
bilavasitə  demokratiya  institutları  sistemidir.  Bilavasitə  demokratiya  institutları 
sisteminin kataloqunu müasir konstitusya hüququ elmi aşağıdakı kimi təsnifləşdirir:
 
-  referendum; 
-  ümumi seçkilər; 
-  qanun  layihələrinin  və  dövlət  həyatının  mühüm  məsələlərinə  dair 
ümumxalq müzakirəsi; 
-  vətəndaşların  yığıncaqlar,  ictimai  təşkilatlar,  yerli  özünüidarə  orqanları 
vasitəsilə cəmiyyətin işlərinin idarə olunmasında iştirakı; 
-  dövlət  hakimiyyəti  və  yerli  özünüidarə  orqanlarına  fərdi  və  kollektiv 
müraciət (petitsiya) hüququ. 
Referendum  və  azad  seçkilər  xalq  hakimiyyətinin  ali,  birbaşa  təzahür 
formalarıdır. 
Azərbaycan  Respublikasında  seçkilərə  -  Azərbaycan  Respublikası
 
Prezidentinin, Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin və yerli özünüidarəetmə 
orqanlarının seçkiləri aiddir. 
Seçki  dedikdə  dövlət  hakimiyyət  orqanları  və  yerli  özünüidarəetmə 
orqanlarının  təşkil  olunması  üçün  seçki  komissiyalarının,  seçki  dairələri  və  seçki 
məntəqələrinin  təşkili,  seçici  siyahılarının  tərtibi,  namizədlərin  irəli  sürülməsi  və 
qeydiyyatı,  seçkiqabağı  təşviqatın  aparılması,  səsvermə  və  ona  yekun  vurulması 
üzrə  Azərbaycan  Respublikası  vətəndaşlarının  fəaliyyəti  başa  düşülür.  Seçkiləri 
başqa  formada  dövlət  hakimiyyəti  və  yerli  özünüidarəetmə  orqanlarının  təşkil 
olunması  üsulu  kimi  də  xarakterizə  etmək  olar.  Seçkilər  cəmiyyətin  siyasi 
barometridir. 
Seçkilərin  hüquqi  əsasını  Respublika  Konstitusiyası,  Azərbaycan 
Respublikasının  Seçki  Məcəlləsi  və  Azərbaycan  Respublikasının  digər  normativ 
hüququ aktları təşkil edir. 
Referendum  və  seçkilər  -  birbaşa  demokratiya  institutları  kimi  məqsəd  və 
subyektlərinə  görə  çox  oxşar,  obyektlərinə  və  nəticələrinə  görə,  bir-birindən 
fərqlənirlər. Onların məqsədi eynidir - xalqın iradəsini ifadə etmək; subyektlərinə 
görə  də  fərqlənmirlər.  Başqa  sözlə,  referendumda  iştirak  etmək  hüququ  olan 
vətəndaşlar seçkilərdə də iştirak edə bilər. 
KitabYurdu.az 
32
 

Referendum  demokratiya  və  dövlət  quruculuğu  tarixində  ən  maraqlı 
formalardan biridir. «Referendum» latın sözü olub, bildirilməsi zəruri olan, xəbər 
verilməli  fakt  mənasını  verir  və  zəngin  tarixə  malikdir.  Referendum  keçirilməsi 
şərtləri  və  üsulu  (prosedurası)  müvafiq  ölkələrin  və  ya  federasiya  subyektlərinin 
konstitusiyaları  və  qanunvericiliyi  ilə  nizamlanır.  Azərbaycan  Respublikası 
Konstitusiyasında və Azərbaycan Respublikasının Seçki Məcəlləsində referendum 
və ümumxalq səsverməsi anlayışları sinonim anlayışlar kimi işlədilir. Azərbaycan 
Respublikasının Seçki Məcəlləsinin 1.1.1-ci maddəsində göstərilir: «Referendum - 
Azərbaycan  Respublikası  Konstitusiyası  ilə  müəyyən  edilən  məsələlər  üzrə 
Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarının səsverməsi»dir.
 
Referendum xalq hakimiyyətinin bariz nümunəsidir
 
Azərbaycan  Respublikası  Konstitusiyanın  3-cü  maddəsinin  2-ci  hissəsinə 
görə aşağıdakı məsələlər yalnız referendum yolu ilə həll oluna bilər:
 
1.  Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının qəbul edilməsi və ona 
dəyişikliklər edilməsi; 
2.  Azərbaycan Respublikasının dövlət sərhədlərinin dəyişdirilməsi. 
Bu  məsələlərin  həlli  üçün  yalnız  referendum  keçirilməsi  nəzərdə  tutulub, 
başqa qayda yoxdur. Belə referendum məcburi referendum adlanır.
 
Bundan əlavə, Konstitusiyanın 155-ci maddəsinə əsasən aşağıdakı məsələləri 
müəyyən  edən  maddələrə  dəyişikliklər  və  ya  onların  ləğv  edilməsi  referenduma 
çıxarıla bilməz:
 
1)  maddə 1 - Hakimiyyətin mənbəyi - maddəsinə dəyişikliklər və ya onların 
ləğv edilməsi; 
2)  maddə 2 - Xalq suverenliyi - maddəsinə dəyişikliklər və ya onların ləğv 
edilməsi; 
3)  maddə 6 - Hakimiyyətin mənimsənilməsinin yolverilməzliyi - maddəsinə 
dəyişikliklər və ya onların ləğv edilməsi; 
4)  maddə 7 - Azərbaycan dövləti - maddəsinə 
5)  maddə 8 - Azərbaycan dövlətinin başçısı - maddəsinə dəyişikliklər və ya 
onların ləğv edilməsi; 
6)  maddə 21 - Dövlət dili; 
Bununla  yanaşı  Konstitusiyanın  III  fəslində  nəzərdə  tutulmuş  insan  və 
vətəndaş hüquq və azadlıqlarının ləğvi və ya Azərbaycan Respublikasının tərəfdar 
çıxdığı  beynəlxalq  müqavilələrdə  nəzərdə  tutulduğundan  daha  artıq  dərəcədə 
məhdudlaşdırılması haqqında təkliflər referenduma çıxarıla bilməz (maddə 155). 
Referendumun təsnifatı müxtəlif meyarlara görə aparılır. 
I. Predmetinə görə: 
1)  konstitusion  referendum  -  Konstitusiyanın  qəbulu  və  ona  dəyişikliklər 
edilməsi ilə əlaqədardır; 
2)  qanunverici referendum - qanunların qəbul edilməsi ilə əlaqədardır; 
3)  beynəlxalq-hüquqi; 
          4)    inzibati-hüquqi. 
II Məcburiliyinə görə: 
1)  məcburi  referendum  -  burada  hər  hansı  bir  məsələnin  yalnız 
referendumla həlli nəzərdə tutulur; 
2)  fakultativ  referendum  -  müvafiq  məsələlər  üzrə  referendum  keçirilə  də 
bilər, keçirilməyə də. 
Hər iki halda referendumun nəticəsi mütləq hüquqi nəticə hesab olunur. 
KitabYurdu.az 
33
 

III. Keçirilmə müddətinə görə: 
1)  parlamentə  qədərki  -  qanun  layihəsinə  parlamentdə  baxılana  qədər 
keçirilən referendum (məşvərətçi referendum); 
2)  parlamentdən sonrakı - qanun layihəsinə parlamentdə baxılandan sonra 
keçirilən referendum. 
IV. Məkana görə: 
1)  ümummilli referendum; 
2)  regional referendum; 
3)  yerli referendum. 
Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 7-ci maddəsində qanunvericilik, 
icra  və  məhkəmə  hakimiyyətinə  əsaslanan  hakimiyyət  bölgüsü  prinsipi  təsbit 
edilmişdir  ki,  bu  da  dövlət  hakimiyyətinin  normal  fəaliyyət  göstərməsinin  vacib 
ilkin  şərtidir.  Hakimiyyətin  bu  üç  qolunun  hər  biri  müstəqildir.  Hakimiyyətin 
bölgüsü  prinsipi,  həmçinin  hakimiyyətin  səmərəli  tarazlığını  yaradır  ki,  bunun 
nəticəsində  hakimiyyət  budaqlarından  heç  biri  digərinin  səlahiyyətlərinin  həyata 
keçirilməsinə  qarışmır.  Buna  görə  də  mövcud  prinsipin  müntəzəm  olaraq  həyata 
keçirilməsi  bütün  dövlət  mexanizminin  səmərəli  fəaliyyət  göstərməsinin  zəruri 
şərtidir.  Ümumiyyətlə  isə,  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  hakimiyyətin  bölünməsi 
prinsipinin  dövlət  idarəetmə  formasına  müvafiq  olaraq  Konstitusiyada  necə  təsbit 
olunmasından  asılı  olmayaraq,  artıq  demokratiyaya  doğru  atılmış  addım  kimi 
qiymətləndirilməlidir 
Azərbaycan  Respublikasının  da  Konstitusiyası  bu  prinsipi  təsbit  edərkən, 
mövcud sistem nəzərə alınmış və özünəməxsus bir bölgü işlənib hazırlanmışdır. 
Konstitusiyanın preambulasında Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 
1991-ci il 18 oktyabr tarixində qəbul edilmiş “Azərbaycan Respublikasının Dövlət 
Müstəqilliyi  haqqında”  Konstitusiya  Aktına  əsaslanması  haqqında  müddəa  əks 
olunmuşdur.  Məhz  bu  aktda  da  ilk  dəfə  olaraq  Azərbaycan  Respublikasında 
hakimiyyətin bölgüsü təsbit olunmuşdur. 
Yeni  Konstitusiyanın  II  fəsli  «Dövlətin  əsasları»  adlanır  və  7-ci  maddədə 
Azərbaycan dövləti xarakterizə edilir, habelə dövlət hakimiyyətinin təşkili əsasları 
göstərilir.  7-ci  maddənin  III  hissəsinə  görə,  dövlət  hakimiyyəti  hakimiyyətlərin 
bölünməsi prinsipi əsasında həyata keçirilir. Qanunverici hakimiyyəti Milli Məclis 
həyat  keçirir,  icra  hakimiyyəti  Azərbaycan  Respublikası  Prezidentinə  mənsubdur, 
məhkəmə hakimiyyətini isə ədalət mühakiməsi yolu ilə məhkəmələr həyata keçirir. 
Bu  prinsipin  davamı  kimi  Konstitusiyanın  III  bölməsi  «Dövlət  hakimiyyəti», 
tamamilə  hakimiyyətin  bölünməsi  prinsipi  üzərində  qurulmuşdur.  V  fəsildə 
qanunvericilik,  VI  fəsildə  icra,  VII  fəsildə  isə  məhkəmə  hakimiyyətindən  bəhs 
edilir, onların təşkili və fəaliyyəti əsasları, hüquqi vəziyyəti, qəbul etdiyi aktların 
hüquqi qüvvəsi və s. kimi məsələlər müəyyən edilir. Yuxarıda qeyd edilənlərə bir 
qədər  dəqiqliklə  yanaşılsa,  hər  bir  hakimiyyət  budağının  hakimiyyətin  bölgüsü 
çərçivəsində eyni sayda orqanlarla təmsil olunmadığı, bu orqanların bölgüdə iştirak 
dərəcəsinin  və  onların  öz  aralarında  münasibətlərinin  müxtəlif  olması  aydın  olar. 
Qanunvericilik  hakimiyyətini  Azərbaycan  Respublikasının  Milli  Məclisi  həyata 
keçirir. İcra hakimiyyətini bölgü çərçivəsində, əsasən prezident təmsil edir, bununla 
belə,  hakimiyyət  bölgüsü  mexanizmində  Nazirlər  Kabineti  də  iştirak  edir.  İcra 
hakimiyyəti  bütövlükdə  icra  hakimiyyəti  sisteminə  daxil  olan  bütün  orqanlar 
tərəfindən  həyata  keçirilir.  Məhkəmə  hakimiyyətini  Azərbaycan  Respublikası 
məhkəmələri  ədalət  mühakiməsi  yolu  ilə  həyata  keçirir.  Qanunverici  hakimiyyət 
KitabYurdu.az 
34
 

yalnız  bir  orqanda  təşkilatlanıb,  onun  yerli  orqanları  yoxdur.  İcra  hakimiyyəti 
çoxsaylı  orqanlar  sistemində  təşkilatlanıb,  bütün  səviyyələrdə  müxtəlif  orqanlara 
malikdir. Məhkəmə hakimiyyəti də daxilən hər bir üzvü (hər bir məhkəmə) geniş 
muxtariyyətə  malik  olan  orqanlar  sistemi  tərəfindən  həyata  keçirilir,  yəni  bir 
məhkəmə  digər  məhkəmənin  işinə  müdaxilə  edə  bilməz,  hər  bir  məhkəmə 
ayrılıqda məhkəmə hakimiyyətinin daşıyıcısıdır. Ölkənin ali orqanları səviyyəsində 
hər  üç  hakimiyyət  budağı  arasında  tarazlaşdırma  və  çəkindirmə  sistemi  qarşılıqlı 
şəkildə realizə olunur. Həm Milli Məclis, həm də prezident, həm də Konstitusiya 
Məhkəməsi  bir-birinə  konstitusion  səlahiyyətlər  vasitəsilə  təsir  edir.  Hakimiyyət 
budaqları  daxilində  ikinci  səviyyədə  mənzərə  bir  qədər  fərqlidir.  Bu  orqanlardan 
sonra  gələn  və  orqanlar  iyerarxiyasında  mühüm  rola  malik  orqanlar,  ancaq  və 
ancaq  icra  hakimiyyətində  dəqiq  və  təşkilatlanmış  şəkildə  mövcuddur.  Burada 
söhbət mərkəzi icra hakimiyyəti orqanlarından gedir. 
Azərbaycan  Respublikasının  Konstitusiyasında  demək  olar  ki,  bütün 
hakimiyyət  orqanları  hakimiyyətin  bölünməsi  prizmasından  nəzərdən  keçirilir  və 
eyni şəkildə də təsbitlənir. 
Demokratik dövlətin ayrılmaz xüsusiyyətlərindən biri də burada plüralizmin 
mövcudluğudur, yəni onun ideoloji və siyasi müxtəlifliyə malik olmasıdır. 
İdeoloji müxtəliflik o deməkdir ki, heç bir ideologiya, dövlət səviyyəsində 
məcburi  ideologiya  kimi  müəyyən  edilmir.  Əlbəttə,  bu  o  demək  deyil  ki, 
cəmiyyətdə, ümumiyyətlə, heç bir əsas ideologiya olmamalıdır. Belə ideologiyanın 
Azərbaycan cəmiyyətinin əksər sosial təbəqələri və qrupları tərəfindən bəyənilməsi 
və  himayə  edilməsi  lazımdır.  Bəzən  cəmiyyətdə  mövcud  olan  ideoloji  mühit 
cəmiyyətin möhkəmliyinə kömək etmir, çox vaxt mənəvi, mədəni əsasları sarsıdır, 
hərc-mərciliyə və ideoloji nihilizmə aparıb çıxarır. 
Siyasi  müxtəliflik  özünü  aşağıdakılarda  göstərir:  birincisi,  çoxpartiyalılıq; 
ikincisi,  ictimai  birliklərin  qanun  qarşısında  bərabərliyi;  üçüncüsü,  ictimai 
birliklərin  sərbəst  fəaliyyəti;  dördüncüsü,  məqsəd  və  fəaliyyəti  Azərbaycan 
Respublikasının  konstitusiya  quruluşunun  məcburi  dəyişdirilməsi  və  onun 
bütövlüyünün  pozulmasından,  dövlətin  təhlükəsizliyinin  sarsıdılması,  silahlı 
birləşmələr yaradılması, sosial, irqi, milli və dini düşmənçiliyin qızışdırılmasından 
ibarət olan ictimai birliklərin təşkil edilməsi və fəaliyyətinin qadağan olunması 
  
Hüquqi      dövlət.      Ölkəmizdə  həyata  keçirilən  konstitusion  islahatların 
məqsədi  demokratik  dəyərlərin  təsbit  olunması  və  gerçəkləşdirilməsi 
mexanizmlərinin işlənib hazırlanmasıdır.
 
Konstitusiyanın  preambulasında  elan  edilən  Azərbaycan  xalqının  ülvi 
niyyətlərindən biri də qanunların aliliyini təmin edən hüquqi dövlət qurmaqdır.
 
O  dövlət  hüquqi  dövlət  kimi  xarakterizə  olunur  ki,  hüquqla  özünün 
fəaliyyətini  məhdudlaşdırır,  insan  və  vətəndaşların  hüquq  və  azadlıqlarının  təmin 
olunmasını  özünün  başlıca  məqsədi  hesab  edir.  Hələ  XX  əsrin  əvvəllərində  qeyd 
olunurdu ki, müasir mədəni dövlət - hüquqi dövlətdir.
 
Hüquqi  dövlət  anlayışı  özündə  konstitusion  demokratik  dövlət  anlayışında 
mövcud  olan  əlamətləri  birləşdirir.  Lakin  hüquqi  dövlətin  spesifik  əlamətlərinin 
üzərində  dayansaq  hüquqi  dövlət  haqqında  daha  geniş,  aydın  təsəvvür  yaratmış 
olarıq.
 
Bu prinsiplər əsasən, aşağıdakılardır:
 
1.  Hüququn aliliyi prinsipi; 
2.  Hakimiyyətin bölgüsü prinsipi; 
KitabYurdu.az 
35
 

3.  Hamının qanun qarşısında bərabərliyi; 
4.  Hüquq və azadlıqların üstünlüyü prinsipi; 
5.  İnsan və vətəndaşın hüquq və azadlıqlarının real təminatı prinsipi. 
6.  Qarşılıqlı  məsuliyyət,  yəni  şəxsin  dövlət  və  dövlətin  şəxs  qarşısında 
məsuliyyəti; 
7.  Məhkəmə hakimiyyətinin müstəqilliyi prinsipi. 
Bu  prinsiplərin  dairəsini  genişləndirmək  də  olar.  Lakin,  hüquqi  dövlət 
quruculuğunun  hüquqi  əsaslarını  bu  prinsiplər  təşkil  edir.  Digər  prinsiplər  bu 
prinsiplərdən törəmədir.
 
Azərbaycan  Respublikası  Konstitusiyasında  təsbit  olunan  -  «Azərbaycan 
hüquqi dövlətdir» formulasına belə dövlət quruculuğunun başlıca məqsədi, vəzifəsi 
və istiqaməti kimi baxmaq lazımdır.
 
Hüququn  aliliyi  prinsipi  hüquqi  dövlətin  ən  mühüm  prinsipidir.  Bu  prinsip  öz 
təzahürünü hər şeydən əvvəl qanunun aliliyində tapır. Başqa sözlə, ictimai həyatın 
bütün  sferalarına  aid  olan  əsas  ictimai  münasibətlər  qanunqüvvəli  aktlarla  deyil, 
yalnız  qanunla  nizama  salınmalıdır.  Ölkəmizdə  Konstitusiya  ən  yüksək  hüquqi 
qüvvəyə  malik  olan  qanundur.  Konstitusiya  təkcə  qanunvericilik  sisteminin  yox, 
eyni  zamanda  hüquq  sisteminin  əsasını  təşkil  edir.  Digər  tərəfdən  Konstitusiya  - 
dövlətin  bütün  ərazisində  birbaşa  hüquqi  qüvvəyə  malikdir.  Azərbaycan 
Respublikası  Konstitusiyasının  147-ci  maddəsində  Konstitusiyanın  əsas  qanun 
kimi bir sıra özünəməxsus əlamətləri təsbit edilmişdir. 
«I.  Azərbaycan  Respublikası  Konstitusiyası  Azərbaycan  Respublikasında 
ən yüksək hüquqi qüvvəyə malikdir. 
II.  Azərbaycan  Respublikasının  Konstitusiyası  birbaşa  hüquqi  qüvvəyə 
malikdir. 
III. Azərbaycan 
Respublikasının 
Konstitusiyası 
Azərbaycan 
Respublikasının qanunvericilik sisteminin əsasıdır». 
Konstitusiyanın  7-ci  maddəsinin  I  hissəsinə  görə  «Azərbaycan  dövləti 
demokratik, hüquqi, dünyəvi, unitar respublikadır». Həmin maddənin II hissəsində 
isə dövlət hakimiyyətinin hədləri hüququn aliliyi prinsipinə əsaslanaraq müəyyən 
olunur: «Azərbaycan Respublikasında dövlət hakimiyyəti daxili məsələlərdə yalnız 
hüquqla  məhdudlaşır»,  III  hissədə  isə  «Azərbaycan  Respublikasında  dövlət 
hakimiyyəti hakimiyyətlərin bölünməsi prinsipi əsasında təşkil edilir» müddəaları 
təsbit  olunmuşdur.  Yaxşı  olardı  ki,  elə  bu  arada  hüququn  aliliyi  prinsipinə  yaxın 
digər  prinsipləri  qeyd  edək.  Çünki  Konstitusiyanın  digər  institutlarında  hüququn 
aliliyi  prinsipinin  həyata  keçirilməsi  üçün  aşağıdakı  prinsiplər  hüquqi  praktiki 
əhəmiyyət daşıyır: 
a) mərkəzi qanunvericilik sisteminin mövcudluğu prinsipi; 
b) sosial ədalət prinsipi; 
c)  dövlət 
orqanlarının 
cəmiyyətin 
ayrı-ayrı 
hissələrinə 
deyil, 
bütün cəmiyyətə xidmət etməsi; 
           ç) bütün qanunların dərc olunmasının zəruriliyi..
 
Digər mühüm prinsip hakimiyyətlərin bölünməsi prinsipidir.
 
Bu  prinsip  öz  təsbitini  Azərbaycan  Respublikası  Konstitusiyasının  7-ci 
maddəsində  tapmışdır:  «Azərbaycan  Respublikasında  dövlət  hakimiyyəti, 
hakimiyyətlərin bölünməsi prinsipi əsasında təşkil edilir: