1. Hakimiyyətin cəmiyyətdə rolu və mahiyyəti. Dövlətin anlayışı

KitabYurdu.az 
50
 

Azərbaycan  Respublikasında  dinin,  dini  birliklərin  dövlətdən  ayrılması  heç 
də birlik üzvlərinin cəmiyyətin və dövlətin idarə olunmasında, dövlət orqanları və 
yerli özünüidarəetmə orqanlarına seçkilərdə, siyasi partiyaların və digər birliklərin 
fəaliyyətində iştirak etmək kimi vətəndaş hüquqlarını məhdudlaşdırmır.
 
Din vicdan azadlığının ifadə forması kimi, onun siyasi institut kimi dövlətlə 
münasibətlərinin  qanunvericilik  tənzimi  bütövlükdə  cəmiyyətin  ahəngdar  inkişafı 
üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
 
TƏKRAR ÜÇÜN SUALLAR 
1.  Konstitusiya dövlətin ali qanunu kimi hansı xüsusiyyətlərə malikdir? 
2.  Konstitusiyanın mahiyyəti dedikdə nə başa düşülür? 
3.  Konstitusiyanın forma və strukturu necədir? 
4.  Konstitusiyaları hansı meyarlara görə necə təsnifləşdirmək olar? 
5.  Konstitusiyaların qəbulu, onlara əlavə və dəyişikliklərin edilməsi qaydası 
necədir? 
6.  Azərbaycan Konstitusiyasının inkişaf mərhələləri haqqında danışın? 
7.  Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya quruluşunun əsas prinsipləri 
hansılardır? 
8.  Azərbaycan  dövlətinin  mahiyyətini  Konstitusiyada  təsbit  edən  əsas  əlamətlər 
haqqında danışın. 
9.  Azərbaycan  dövlətinin  demokratik  xarakteri  hansı  elementlərdə  öz  ifadəsini 
tapmışdır? 
10.  "Xalq  hakimiyyəti",  "hakimiyyətin  bölgüsü",  "siyasi  plüralizm"  və  "yerli 
özünüidarəetmə" anlayışlarına aydınlıq gətirin. 
11.  Xalq hakimiyyəti hansı formalarda həyata keçirilir? 
12.  Referendum nədir? 
13.  Hüquqi dövlətin prinsipləri haqqında danışın? 
14.  Azərbaycan  Respublikasının  dünyəvi  dövlət  xarakteristikası  özünü  hansı 
amillərdə göstərir? 
15. İnsan  və  vətəndaşın  hüquqi  statusunun  anlayışını  verin,  prinsipləri  haqqında 
danışın. 
16. İnsan hüquqları hansı əlamətlərlə xarakterizə olunur? 
17. İnsan və vətəndaşın əsas hüquq və azadlıqlarının təsnifatını verin. «Hüquq» və 
«azadlıq» kimi istilah və anlayışlar arasındakı fərqi göstərin. 
18. Vətəndaşlıq nədir? 
19. Azərbaycan Respublikası vətəndaşlığının prinsipləri haqqında danışın. 
20. Azərbaycan  Respublikası  vətəndaşlığı  hansı  üsullarla  əldə  edilir  və  xitam 
olunur? 
21. İctimai birliklərin anlayışı və növləri haqqında danışın. 
22. İctimai birliklər hansı üsullarla təşkil edilir və xitam olunur. 
23. Respublikamızda hansı birliklərin təşkili qanunla qadağandır? 
24. Siyasi partiyalar digər ictimai birliklərindən hansı cəhətlərinə görə fərqlənir? 
25. Siyasi partiyaların funksiyalarına nələr daxildir? 
26. Respublikamızda fəaliyyət göstərən dini birliklər haqqında nə bilirsiniz? 
 
  
Mövzu 4.    AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASINDA 
QANUNVERİCİLİK, İCRA VƏ MƏHKƏMƏ HAKİMİYYƏTİ
.
 
KitabYurdu.az 
51
 

 
P L A N 
 1.   Qanunvericilik hakimiyyətinin hakimiyyət bölgüsü sistemində yeri və onun 
digər hakimiyyət qolları ilə qarşılıqlı əlaqəsi.
 
 2.  Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin səlahiyyətləri. 
 3.  Azərbaycan  Respublikası  Milli  Məclisinin  fəaliyyətinin  əsasları. 
 4.  Milli Məclis deputatının hüquqi statusu. 
 5.  Qanunvericilik prosesi. 
 6.  Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Konstitusiya
  
statusunun əsasları.  
 
 
7
.  Azərbaycan  Respublikası  Prezidentinin  seçilməsi  və  səlahiyyətlərinin 
xitam edilməsi qaydaları.
 
 8.  Məhkəmə hakimiyyəti - dövlət hakimiyyətinin müstəqil qoludur. 
 9. Hakimlərin hüquqi statusu.
 
 10.    Azərbaycan  Respublikasının  məhkəmə  sistemi:  məhkəmə  müdafiə 
hüququ və məhkəmə üsulunun formaları. 
 11.   Azərbaycan Respublikası Prokurorluğu. 
1. Qanunvericilik hakimiyyətinin hakimiyyət bölgüsü sistemində yeri və 
onun digər hakimiyyət qolları ilə qarşılıqlı əlaqəsi
 
«Parlament»  termini  ingilis  sözüdür.  İngilislər  isə  bu  termini  fransızca 
«parler» - «danışmaq» sözündən götürüblər. Lakin məhz Fransada deyil, İngiltərədə 
qanunverici  orqan  «parlament»  adlandırılmışdır.  Onu  da  qeyd  edək  ki, 
inqilabaqədərki  Fransada  parlament  əyalət  məhkəməsinə  deyilirdi  və  yalnız 
sonralar  bu  termin  ingilis  sözünün  ekvivalentinə  çevrilmişdi.  Parlament 
Monteskyönün  ayırdığı  üç  hakimiyyətdən  birini  -qanunvericilik  hakimiyyətini 
həyata  keçirir.  O,  xalqın  mandatını  almış  nümayəndələrdən  ibarətdir  və  xalqın 
mənafelərini ifadə edir.
 
Dünyada  ilk  parlamentli  dövlət  sayılan  İngiltərə,  parlamentarizm  ənənəsinə 
malik  bir  ölkədir.  Müstəqil  Azərbaycan  Respublikası  da  İngiltərənin  və  digər 
qabaqcıl dövlətlərin parlamentarizm ənənəsini özündə təcəssüm etdirir. Buna görə 
də  Azərbaycan  parlamentarizminin  tarixi  dünya  təcrübəsi  ilə  qarşılıqlı  əlaqədə 
öyrənilməlidir.
 
Müasir  parlamentlərin,  ümumdövlət  əhəmiyyətli  nümayəndəli  orqan 
olmaqla,  hakimiyyətin  bölüşdürülməsi  sistemində  əsas  funksiyası  qanunvericilik 
hakimiyyətinin  həyata  keçirilməsidir.  Parlament,  həmçinin,  dövlət  xəzinəsinə  də 
KitabYurdu.az 
52
 

nəzarət  edir.  Yəni  dövlət  büdcəsini  qəbul  edir  və  onun  icrasına  nəzarəti  həyata 
keçirir.  İdarəetmə  formasından  asılı  olaraq  parlament  az  və  ya  çox  dərəcədə  icra 
hakimiyyəti üzərində də nəzarəti həyata keçirir. 
Parlamentarizm,  daha  çox  dövlətlərin  fəaliyyətində  özünü  göstərir.  Bu, 
parlamentə  üstünlük  verməklə  qanunverici  və  icra  funksiyalarının  bölüşdürülməsi 
ilə səciyyələnir. Parlamentarizm dövlət rejiminin mövcud olduğu zaman hökumət 
parlamentdə  çoxluq  qazanmış  partiyanın  üzvlərindən  təşkil  edilir  və  onun 
qarşısında  məsuldur.  Belə  ki,  dövlət  hakimiyyəti  və  idarəetməsi  mexanizmində 
parlamentarizm seçkili orqanın aparıcı rolunun olmasını bildirir. Parlamentarizm və 
parlament,  üzvi  surətdə  bağlı,  qarşılıqlı  anlayışlardır.  Parlamentarizm  parlamentin 
hökumətdən asılılığını azaldır. Parlamentin hökumətə nəzarət etməsi, bəzi hallarda 
isə  etimadsızlıq  votumu  çıxarmaqla  onu  dəyişməsi  parlamentin  keyfiyyətidir. 
Parlamentarizm, parlamentin öz hüquqlarmı praktikada həyata keçirməsi deməkdir.
 
Azərbaycan  Respublikası  Konstitusiyasının  təhlili  zamanı  parlamentarizmin 
bəzi cəhətləri diqqəti cəlb edir. Konstitusiyanın 95-ci maddəsinin I hissəsinin 14-cü 
bəndinə  əsasən,  Azərbaycan  Respublikasının  Milli  Məclisi  Azərbaycan 
Respublikası  Nazirlər  Kabinetinə  etimad  məsələsini  həll  edə  bilər.  Bu  müddəa 
praktiki  olaraq  hələ  ki,  həyata  keçirilməyib.  Lakin  bir  məsələni  də  qeyd  etmək 
lazımdır  ki,  Konstitusiyanın  95-ci  maddəsində  belə  bir  müddəanın  nəzərdə 
tutulması  hələ  Azərbaycan  Respublikasının  Milli  Məclisinin  Azərbaycan 
Respublikası Nazirlər Kabinetini istənilən vaxt, avtomatik olaraq istefaya göndərə 
bilməsi demək deyil. Bu maddənin mahiyyətini açmaq üçün Konstitusiyanın digər 
maddələrinə  istinadən  qanunvericilik  və  icra  hakimiyyətləri  arasındakı 
münasibətlərin xarakterini kompleks, sistemli şəkildə təhlil etmək lazımdır. Belə ki, 
Konstitusiyanın 7-ci maddəsinin III hissəsinə və 99-cu maddəsinə görə Azərbaycan 
Respublikasında  icra  hakimiyyəti  Azərbaycan  Respublikasının  Prezidentinə 
mənsubdur.  Konstitusiyanın  114-cü  maddəsinə  görə  isə  Azərbaycan 
Respublikasının  Prezidenti  icra  səlahiyyətlərinin  həyata  keçirilməsinin  təşkili 
məqsədilə  Azərbaycan  Respublikasının  Nazirlər  Kabinetini  yaradır.  Azərbaycan 
Respublikasının  Nazirlər  Kabineti  Azərbaycan  Respublikası  Prezidentinin  yuxarı 
icra  orqanıdır.  Azərbaycan  Respublikasının  Nazirlər  Kabineti  Azərbaycan 
Respublikası  Prezidentinə  tabedir  və  onun  qarşısında  cavabdehdir.  Konstitusiyanın 
Azərbaycan  Respublikası  Prezidentinin  səlahiyyətlərinin  təsbit  olunduğu  109-cu 
maddəsinin 6-
CI 
bəndinə əsasən, Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinin 
istefası  haqqında  qərarı  Azərbaycan  Respublikası  Prezidenti  qəbul  edir.  Deməli, 
Konstitusiyanın  95-ci  maddəsinə  görə  Milli  Məclisin  Nazirlər  Kabinetinə 
münasibətdə  etimad  məsələsi  ilə  bağlı  çıxardığı  qərar  birbaşa  hüquqi  nəticə 
doğurmur.  Çünki  Nazirlər  Kabineti  Milli  Məclis  deyil,  məhz  prezident  qarşısında 
cavabdehdir  və  hesabat  verir,  digər  bir  tərəfdən  Nazirlər  Kabinetinin  istefası 
haqqında  qərarı  məhz  Prezident  qəbul  edir.  Odur  ki,  Milli  Məclisin  Nazirlər 
Kabinetinə etimadla bağlı qərarı Azərbaycan Respublikası Prezidentinə Azərbaycan 
Respublikasının Nazirlər Kabinetini istefaya göndərmək təklifidir. Prezident isə bu 
təkliflə  razılaşaraq  Nazirlər  Kabinetini  istefaya  da  göndərə  bilər,  bu  qərarla 
razılaşmaya da bilər. 
Bir şeyi də nəzərdən qaçırmaq olmaz ki, Azərbaycan Respublikasında dövlət 
KitabYurdu.az 
53
 

idarəçiliyi  prezident  üsul-idarəsinə  əsaslanır.  Prezident  idarəçiliyində  hökuməti 
buraxmaq bilavasitə, prezidentin səlahiyyətinə aiddir. Lakin faktiki bu səlahiyyətin 
parlamentə də aid edilməsi parlamentarizmin Konstitusiyamızda labüd sübutudur.
 
Parlament hər şeydən əvvəl nümayəndəli xarakterə malikdir. Bu parlamentin 
xalqın,  yəni  dövlətin  bütün  vətəndaşlarının  cəminin  maraq  və  iradəsinin  ifadəçisi 
olmasını  ehtiva  edir.  Buradan  da  onun  milli  və  ya  xalq  nümayəndəliyi  olması 
xüsusiyyəti irəli gəlir.
 
Hələ  XVIII-XIX  əsrlərdə  əsası  qoyulmuş  xalq  nümayəndəliyi  nəzəriyyəsi 
aşağıdakı prinsiplərin məcmusu kimi nəzərdən keçirilə bilər:
 
1)  xalq nümayəndəliyi Konstitusiya ilə təsis olunur; 
2)  xalq,  suverenliyin  daşıyıcısı  kimi,  parlamentə  onun  adından 
qanunvericilik  hakimiyyətini  həyata  keçirməyi  həvalə  edir.  Bu  bəzən 
suverenliyin həyata keçirilməsinin həvalə edilməsi kimi də göstərilir; 
3)  bu  məqsədlə  millət  (xalq)  parlamentə  öz  nümayəndələrini-deputatları, 
senatorları və başqalarını seçir; 
4)  parlamentin  üzvü  -  bütün  millətin  (xalqın)  nümayəndəsidir,  yalnız  onu 
seçənlərin yox. 
Belə hesab olunur ki, parlament özü xalqın (millətin) dəqiq nə istədiyini bilir 
və onun iradəsini qanunlarda və digər aktlarda ifadə edir. O, bu münasibətlərdə heç 
kimin  tərəfindən  nəzarət  altında  deyil  (əlbəttə  Konstitusiya  çərçivəsində,  lakin 
Konstitusiyanın  özünün  dəyişdirilməsi  səlahiyyəti  bir  çox  hallarda  parlamentə 
məxsus olur).
 
Dünya  təcrübəsi  göstərir  ki,  parlament  o  zaman  xalqın,  millətin  əsl 
nümayəndəli  orqanı  olur  ki,  onun  tərkibinə  cəmiyyətin  mühüm  təbəqələrinin 
maraqlarını ifadə edən deputatların iri siyasi birlikləri daxil olmuş olsun.
 
Parlament  nümayəndəli  orqan  kimi  dövlət  hakimiyyət  orqanları  sistemində 
çox mühüm yer tutur. Parlamentin əsas funksiyası qanunvericilik fəaliyyətidir. Bu 
onun,  qanunverici  hakimiyyətin  daşıyıcısı  olmasından  irəli  gəlir.  Cəmiyyət 
həyatının bütün sahələrinə aid qanunlar parlament tərəfindən qəbul olunur.
 
Parlamentin  qanunvericilik  səlahiyyətləri  dedikdə  -  bu  qanunların  qəbulu 
sahəsindəki  səlahiyyətlərin  məcmusu  başa  düşülür,  hansı  ki,  parlamentin 
səlahiyyətlərinin əsas hissəsini təşkil edir və parlamentin fəaliyyətində çox böyük 
yer  tutur.  Qanunların  qəbulundan  söhbət  getdikdə  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  bu 
prosesdə  ilk  növbədə  dövlət  başçısı  da  daxil  olmaqla  tez-tez  parlamentdənkənar 
orqanlar  iştirak  edir.  Məsələn,  1975-ci  il  Yunanıstan  Konstitusiyasının  26-cı 
maddəsində  deyilir:  «Qanunvericilik  hakimiyyətini  deputatlar  palatası  və 
Respublika  Prezidenti  həyata  keçirir».  «Vestminster  modeli»nin  tərəfdarı  olan 
ölkələrdə,  ilk  növbədə  isə  Böyük  Britaniyada,  həmçinin,  əvvəllər  onun 
müstəmləkə  əraziləri  olmuş  ölkələrdə  dövlət  başçısı,  palatalarla  bərabər 
parlamentin tərkib hissəsi kimi çıxış edir.
 
Belə  ki,  Britaniya  parlamenti  kraldan,  Lordlar  Palatasından  və  İcma 
Palatasından  ibarətdir.  1947-ci  il  Hindistan  Respublikası  Konstitusiyasının  79-cu 
maddəsində  deyilir:  «Prezidentdən  və  iki  palatadan  -  Ştatlar  Şurasından  və  Xalq 
Palatasından  ibarət  İttifaq  Parlamenti  təşkil  olunur».  Təbiidir  ki,  qanunvericilik 
hakimiyyəti, yəni qanun vermək səlahiyyəti onların hamısına mənsubdur.
 
KitabYurdu.az 
54
 

«Sosialist»  ölkələrində  hökumətlər  bir  qayda  olaraq  qanunvericilik 
hakimiyyətini  də  yerinə  yetirirdilər.  Hökumət  və  nazirliklər  qanunvericilik 
sahəsindəki boşluqları özləri, hətta arabir qanunvericilik normalarının pozulması ilə 
də doldururdular.
 
Azərbaycanda  birinci  parlamentarizm  təcrübəsi  20-ci  yüzilliyə  təsadüf  edir. 
Onun bərqərar olması və inkişafı xronikası aşağıdakı kimidir. Məlumdur ki, ölkəmiz 
hələ  XIX  yüzillikdə  Rusiya  imperiyasının  tərkibinə  qatılmışdır.  Ona  görə  də 
respublikamızda  parlamentarizm  ənənələrinin  inkişafı  Rusiyada  bu  institutun 
inkişafı ilə demək olar ki, eyni tarixi xronikaya uyğundur.
 
Hələ  II  Nikolay  1917-ci  ilin  17  oktyabrında  dövlət  qaydalarını 
təkmilləşdirmək üçün Manifest vermişdi ki, bununla Dövlət Dumasının yaradılması 
nəzərdə tutulurdu.
 
IV Dövlət Dumasında isə 1912—1917-ci illər müsəlman qrupunu - 6 deputat 
təmsil  edirdi.  1917-ci  il  oktyabr  inqilabı  təşəkkül  tapmış  demokratik  təsisatların 
inkişafını dayandırmış oldu və bu dayanma 70 ildən artıq davam etdi.
 
Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətinin mövcud olduğu 23 ay ərzində, yəni 
28 may 1918-ci ildən 28 aprel 1920-ci ilədək olan qısa bir dövrdə milli parlamentin 
formalaşdırılması və həmin dövr üçün ən demokratik prinsiplərə əsaslanan 21 iyul 
1919-cu il tarixli parlamentə seçkilər haqqında qanunun qəbul edilməsi Azərbaycan 
tarixində parlamentarizmin formalaşması və inkişafı üçün hüquqi irs qoymuş oldu.
 
Azərbaycan  Respublikasının  tarixində  yeni  dövr  1991-ci  il  avqustun  30-da 
Azərbaycan  Respublikası  Ali  Soveti  tərəfindən  «Azərbaycan  Respublikasının 
Dövlət  Müstəqilliyinin  bərpası  haqqında»  Bəyannaməsi  ilə  başladı.  Bu 
Bəyannamənin  ardınca  1991-ci  il  18  oktyabr  tarixində  «Azərbaycan 
Respublikasının Dövlət Müstəqilliyi haqqında» Konstitusiya Aktı qəbul edildi.
 
Məhz bu Konstitusiya Aktında ilk dəfə olaraq respublikamızda hakimiyyətin 
bölünməsi prinsipi tanındı.
 
«Dövlət  müstəqilliyi  haqqında»  Konstitusiya  aktının  13-cü  maddəsində 
deyilir: «Azərbaycan Respublikasında dövlət hakimiyyəti hakimiyyətin bölünməsi 
prinsipinə əsaslanır:
 
-  qanunvericilik  hakimiyyəti  Azərbaycan  Respublikasının  Parlamenti 
tərəfindən həyata keçirilir.
 
Yeri  gəlmişkən  qeyd  edək  ki,  «parlament»  termini  bizim  qanunvericilikdə 
ilk dəfə məhz bu Konstitusiya aktında işlədilmişdir.
 
Bu aktın ardınca keçid dövrü elan olunması ilə və Ali Sovetin (qanunverici 
orqanın)  fəaliyyətinin  yaxşılaşdırılması  məqsədilə  əlaqədar  1991-ci  il  oktyabrın 
30-da  Azərbaycan  Respublikasının  Ali  Soveti  tərəfindən  «Azərbaycan 
Respublikasının Milli Məclisi haqqında» Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya 
Qanunu qəbul edilmiş oldu.
 
Hakimiyyətin  bölgüsü  prinsipi  ilk  dəfə  «Dövlət  müstəqilliyi  haqqında» 
Konstitusiya  aktında  təsbit  olunsa  da,  bu  akt  heç  də  tam  olaraq  ali  dövlət 
hakimiyyəti orqanlarının təşkili və fəaliyyətinin konstitusion əsaslarını əhatə etmir, 
hakimiyyət budaqları arasında konstitusion münasibətləri tam ifadə etmirdi.
 
Bütövlükdə,  ali  dövlət  hakimiyyəti  orqanlarının  təşkili  və  fəaliyyətinin 
bütün  konstitusion  səlahiyyətlərini,  hakimiyyətin  bölgüsü  prinsipi  baxımından 
KitabYurdu.az 
55
 

tənzimləyən  ilk  mühüm  sənəd,  1995-ci  il  12  noyabrda  referendum  (ümumxalq 
səsverməsi)  yolu  ilə  qəbul  edilən  Azərbaycan  Respublikasının  Konstitusiyası 
hesab  olunur.
 
Məhz  12  noyabr  1995-ci  il  Konstitusiyası  respublikamızda 
konstitusionalizmin inkişaf dinamikasını müəyyən etmiş oldu.
 
Konstitusiya  dövlət  hakimiyyətinin  hakimiyyətlərin  bölünməsi  prinsipinə 
əsaslandığını 
göstərməklə, 
qanunvericilik 
hakimiyyətinin 
Azərbaycan 
Respublikasının  parlamenti  -  Milli  Məclisi  tərəfindən  həyata  keçirildiyini  təsbit 
etmişdir.
 
Dünya  parlamentlərinin  başlıca  xüsusiyyətlərini  özündə  ehtiva  edən 
Azərbaycan  parlamentini  -  Milli  Məclisi  digər  dövlət  hakimiyyəti  orqanlarından 
fərqləndirən  başlıca  xüsusiyyət,  məhz  onun  nümayəndəlik  xarakterinin  olması  və 
qanunvericilik hakimiyyətinin yalnız bu orqan tərəfindən həyata keçirilməsidir. Bu 
gün tam məsuliyyətlə qeyd edə bilərik ki, respublikamızda demokratik, dünyəvi və 
hüquqi  dövlət  quruculuğunun  qanunvericilik  bazasının  yaradılmasında  Azərbaycan 
parlamenti - Milli Məclisi öz töhvələrini vermişdir.
 
2.  Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin 
səlahiyyətləri.
 
Hakimiyyət bölgüsü mexanizmində ən əsas vasitə hakimiyyətin bölünməsini 
təmin  edən  elementlər  -  səlahiyyətlərdir.  Məhz  bu  səlahiyyətlərin  bir-birinə  olan 
münasibətindən,  onların  həcmindən  asılı  olaraq  hakimiyyət  bölgüsünün  mövcud 
olub  olmadığını  demək  olar.  Ona  görə  də  hakimiyyət  bölgüsünü  analiz  edərkən, 
əsas  diqqət  onlara  yetirilməlidir.  Hakimiyyət  bölgüsünün  elementləri  bu  və  ya 
digər  hakimiyyət  budağına  aid  edilən  bütün  səlahiyyətləri  əhatə  etmir.  Buraya 
məhz o səlahiyyətlər aiddir ki, hakimiyyət budaqlarının bir-birinə təsir etməsi, bir-
birinin  fəaliyyətinə  müdaxilə  etməməsi  və  nəzarət  etməsini  təmin  edir.  Bu 
səlahiyyətlər  istisnasız  olaraq  məhz  hakimiyyət  bölgüsü  mexanizminin  həyata 
keçirilməsi naminə müdaxilə imkanmı təmin etməlidir. Başqa sözlə, bu səlahiyyət 
mütləq digər hakimiyyət budağına yönəlməli, ən başlıcası onun fəaliyyət sahəsinə 
təsir  etməyə  imkan  verməlidir.  Lakin  iş  sadəcə  olaraq  bununla  bitmir.  Ayrı-ayrı 
hakimiyyət budaqlarının bölgüsü sistemində tutduğu yeri müəyyənləşdirmək üçün 
onların  formalaşdırılması  əsaslarını,  təyinatını  müəyyən  edən  normalar  da  nəzərə 
alınmalıdır.
 
Azərbaycan  Respublikasının  Konstitusiyasında  hakimiyyətin  bölünməsi  ilə 
əlaqədar  səlahiyyətlər  yalnız  bir  hakimiyyət  budağına  münasibətdə  kəskin 
fərqləndirməklə  təsbit  edilmişdir.  Bu  da  qanunverici  hakimiyyəti  həyata  keçirən 
Milli  Məclisdir.  Milli  Məclisin  səlahiyyətinə  aid  edilən  məsələlər  94  və  95-ci 
maddələrdə  öz  əksini  tapmışdır.  94-cü  maddədə  əks  olunan  müxtəlif  fəaliyyət 
sferalarına  dair  Milli  Məclis  qanunlar  qəbul  edir.  Bu  maddənin  hakimiyyətin 
bölgüsü sistemi ilə özünəməxsus bir bilavasitə əlaqəsi mövcuddur. Əslində burada 
qanunverici  orqanın  ən  əsas  səlahiyyətinin  -  qanun  qəbul  etmək  səlahiyyətinin 
məzmunundan söhbət gedir. Qanunverici orqanın konkret hansı məsələlər üzrə öz 
qanunvericilik fəaliyyətini həyata keçirə bilməsi müəyyənləşdirilir. 94-cü maddədə 
təsbit olunan səlahiyyətlər nə məhkəmə, nə də icra hakimiyyətinin fəaliyyətinə hər 
hansı  şəkildə  müdaxilə  etməyə  imkan  vermir.  Bundan  fərqli  olaraq  95-ci  maddə 
KitabYurdu.az 
56
 

bilavasitə  hakimiyyət  bölgüsü  mexanizminə  aiddir  və  elə  onun  üçün  də  nəzərdə 
tutulmuşdur. 95-ci maddə Milli Məclisin həll etdiyi məsələlər adlanır və burada bu 
və ya digər şəkildə icra hakimiyyətinin fəaliyyətinə müdaxilə etməyə imkan verən 
məsələlər  əks  olunmuşdur.  Milli  Məclisin  həll  etdiyi  məsələlər  içərisində  1-5-ci 
bəndlər istisna olmaqla yerdə qalan bütün məsələlərin həlli üçün qərar qəbul edilir. 
95-ci maddədə əsasən prezidentin vəzifəyə təyin etdiyi ayrı-ayrı şəxslərin və irəli 
sürdüyü  müxtəlif  proqramların,  təkliflərin  təsdiqlənməsindən  söhbət  gedir.  Bu 
maddədə  əks  olunan  məsələlərin  bir  qismi  investitura  institutu  ilə  əlaqədardır. 
İnvestitura  -  konkret  şəxslərin  vəzifəyə  təyin  olunması  ilə  bağlı  səlahiyyətlər 
məcmusudur.  İnvestitura  icra  hakimiyyətinə  müəyyən  üstünlüklər  verən 
institutdur.  Belə  ki,  vəzifəyə  təyin  edilən  şəxslərin  şəxsi  keyfiyyətləri  nəzərə 
alındığından,  bir  çox  hallarda  icra  hakimiyyətinin  bundan  sui-istifadə  ehtimalı 
mövcud  olur.  Yəni  icra  hakimiyyəti  başçısı  təyin  edilən  şəxslərin  peşəkarlıq, 
təcrübəlilik meyarları ilə yanaşı, onların sədaqətlilik, partiya mənsubiyyəti və sair 
keyfiyyətləri  də  nəzərə  alınır.  95-ci  maddədə  nəzərdə  tutulmuş  prezidentin 
vəzifəyə təyin etdiyi şəxslərin, təklif etdiyi proqramların təsdiqlənməsi bir növ icra 
hakimiyyətinin  fəaliyyətinə  təsiretmə  vasitəsi  kimi  nəzərdə  tutulmuşdur.  95-ci 
maddəyə  görə  Milli  Məclis  prezidentin  təqdim  etdiyi  hərbi  doktrinanı,  dövlət 
büdcəsini təsdiq edir, Baş nazirin təyin olunmasına razılıq verir, yuxarı instansiya 
məhkəmələrinin  -  Konstitusiya  Məhkəməsinin,  Ali  Məhkəmənin,  apelyasiya 
məhkəmələrinin hakimlərini vəzifəyə təyin edir, Baş prokurorun təyin olunmasına 
və  vəzifədən  kənarlaşdırılmasına  razılıq  verir,  beynəlxalq  müqavilələri,  Milli 
Bankın  İdarə  Heyətinin  üzvlərini  təsdiq  edir.  Bundan  başqa  qanunverici  orqan 
Nazirlər  kabinetinə  etimad,  prezidentin  impiçment  qaydasında  vəzifədən 
kənarlaşdırılması,  prezidentin  müraciətinə  əsasən  müharibə  və  sülhə  razılıq 
verilməsi,  ordunun  təyinatı  ilə  bağlı  olmayan  işlərə  cəlb  edilməsi  məsələlərinə 
razılıq  verir.  Bunların  da  içərisində  ən  təsirlisi dövlət  büdcəsinin  təsdiqi  və  onun 
icrasına nəzarətdir. Dövlət büdcəsini təsdiq etməklə qanunverici orqan bütövlükdə 
icra  hakimiyyətinə  təsir  edə  bilir  və  çox  vacib  faktor  olan  maliyyə  sferasında  bu 
hakimiyyət  budağının  fəaliyyətinə  müdaxilə  edir.  Lakin  bu  səlahiyyətdən  ildə, 
ancaq  bir  dəfə  istifadə  edilməsi  dövlət  büdcəsinin  icrası  zamanı  baş  verən 
dəyişikliklərə  Milli  Məclisin  əsaslı  və  adekvat  cavab  vermək  imkanını 
məhdudlaşdırır. 95-ci maddənin 1-5-ci bəndlərində nəzərdə tutulan məsələlər üzrə 
(MM-in işinin təşkili, prezidentin təqdimatı ilə diplomatik nümayəndəliklərin təsis 
olunması,  inzibati  ərazi  bölgüsü,  dövlətlərarası  müqavilələrin  təsdiqi,  dövlət 
büdcəsinin  təsdiqi)  qanunlar  qəbul  edilir.  Bu  məsələlərin  qanun  qəbul  olunmaqla 
həll  olunması  fikrimizcə  onların  əhəmiyyətindən  irəli  gəlir.  95-ci  maddənin  8-ci 
bəndində  göstərilir  ki,  Milli  Məclis  konstitusiya  ilə  nəzərdə  tutulan  hallarda 
prezident  fərmanlarını  təsdiq  edir.  111  və  112-ci  maddələrə  görə  hərbi  və 
fövqəladə  vəziyyət  elan  edilməsi  haqqında  fərmanlar  Milli  Məclisin  təsdiqinə 
verilir. Öz-özlüyündə təsirli olan, lakin başqa maddə ilə əhəmiyyəti azaldılan təsir 
vasitələrindən  biri  də  9-cu  bənddə  nəzərdə  tutulan  Baş  nazirin  vəzifəyə  təyin 
edilməsinə razılıq verilməsidir. Ancaq 118-ci maddəyə görə Baş nazirin vəzifəyə 
təyin  olunmasına  3  dəfə  razılıq  verilməzsə,  prezident  Baş  naziri  Milli  Məclisin 
razılığı  olmadan  təyin  edə  bilər.  Bəzən  bu  normaya  belə  haqq  qazandırılır  ki,