1. Hakimiyyətin cəmiyyətdə rolu və mahiyyəti. Dövlətin anlayışı

KitabYurdu.az 
22
 

11)  Hüquq pozuntusunun hansı əlamətləri vardır? 
12)  Hüquq pozuntusunun növləri haqqında nə bilirsiniz? 
13)  Hüquqi məsuliyyət nə ilə xarakterizə olunur? 
14) Hüquqi məsuliyyətin əsas növləri haqqında danışın. 
 
 
Mövzu 3.     
HÜQUQ SiSTEMiNiN KONSTiTUSiYA ƏSASLARI  
   
P L A N 
  
1.  Dövlətin  əsas  qanunu  kimi  konstitusiyanın  anlayışı  və  sosial-iqtisadi 
mahiyyəti. 
 2.  Azərbaycan Konstitusiyasının inkişaf mərhələləri.  
 3.  Azərbaycan dövlətinin konstitusiya statusu. 
 4.  İnsan və vətəndaşın hüquqi statusunun anlayışı və prinsipləri.    
 5.  İnsan və vətəndaşın əsas hüquq və azadlıqlarının təsnifatı:  şəxsi, siyasi, 
sosial-iqtisadi və mədəni hüquqlar.
  
 6.  Azərbaycan Respublikası vətəndaşlığı . 
 7.  Qeyri-hökumət  təşkilatlarının  (İctimai  birliklərin)  hüquqi  statusunun 
əsasları. 
 
1
. Dövlətin əsas  qanunu  kimi  konstitusiyanın anlayışı  və sosial-iqtisadi 
mahiyyəti.
 
Konstitusiya  anlayışı  latın  dilində  olan  «constitucio»  sözündən  olub  hərfi 
mənası  «quruluş»,  «təsisat»,  «qurmaq»,  «təsis  etmək»  deməkdir.  Etimoloji 
baxımdan  konstitusiya  terminindən  ilk  dəfə  Qədim  Romada  imperator 
hakimiyyətinin  ayrı-ayrı  aktlarının  adlandırılması  üçün  istifadə  olunmuşdur.  Orta 
əsrlərdə Avropada feodal-zadəgan imtiyazlarını nəzərdə tutan aktlar da sözün hərfi 
mənasına uyğun olaraq bu cür adlandırılmışdır. 
Dövlətin  əsas  qanunu  kimi  müasir  anlamda  konstitusiyanın  meydana 
gəlməsi burjua dövlətinin yaranması ilə əlaqədardır.
 
İlk yazılı Konstitusiya (yəni, daxili struktura malik vahid, əsas qanun) kimi 
1787-ci  ildə  qəbul  edilmiş  və  bu  günə  qədər  fəaliyyət  göstərən  ABŞ-ın 
Konstitusiyasının adını çəkmək olar. Avropada ilk yazılı konstitusiyalar 1791-ci il 
Polşa və Fransa Konstitusiyaları olmuşdur.
 
Konstitusiya dövlətin ali qanunu kimi bir sıra özünəməxsus xüsusiyyətlərə 
malikdir:
 
KitabYurdu.az 
23
 

1.  Konstitusiyanın  xüsusi  subyekt  -  xalq  tərəfindən  qəbul  edilməsi.  Qeyd 
etmək lazımdır ki, konstitusiya digər üsullarla da qəbul olunur. Konstitusiya xalq 
tərəfindən  qəbul  olunsa  da,  bəzən  yuxarıdan  (mütləq  monarxiyalarda)  bir  növ 
bağışlanılır.  Lakin  bu  istisnadır  və  demokratik  konstitusiyalar  üçün  xarakterik 
deyildir.
 
2.  Dövlət  və  cəmiyyətin  Əsas  Qanunu  kimi  Konstitusiya  başqa 
qanunlardan  fərqli  olaraq  təsisedici,  birbaşa  xarakter  daşıyır.  O,  ictimai 
münasibətlərin  geniş  dairəsini,  bunlardan  bütün  cəmiyyət  üzvlərinin,  bütün 
vətəndaşların  köklü  maraqlarmı  əhatə  edən  daha  vaciblilərini  tənzimləyir. 
Konstitusiya dövlətin konstitusiya quruluşunu, insan və vətəndaşın başlıca hüquq, 
azadlıq  və  vəzifələrini,  dövlətin  ictimai-iqtisadi  əsaslarını,  onun  milli-ərazi 
quruluşunu,  dövlət  hakimiyyəti  və  yerli  özünüidarəetmə  sistemini  təsbit  edir, 
hüquq  qaydasının  və  qanunçuluğun  əsaslarmı  müəyyən  edir.  Ona  görə  də 
konstitusiya  normaları  dövlət  orqanları,  siyasi  partiyalar,  ictimai  təşkilatlar, 
vəzifəli  şəxslər  və  vətəndaşların  fəaliyyəti  üçün  əsasdır.  Konstitusiya  normaları 
bütün  başqa  hüquq  normalarına  münasibətdə  daha  yüksək  hüquqi  qüvvəyə 
malikdir. 
3.  Konstitusion 
nizamasalmanın 
hərtərəfliliyi. 
Göstərildiyi 
kimi, 
Konstitusiya  çox  geniş  və  mürəkkəb  olan  sosial-siyasi  sistemin  əsaslarını 
müəyyənləşdirir. Aydındır ki, bir sahəni əhatə etməklə konstitusiya bütün sistemi 
müəyyən  edə  bilməz.  Onun  bir  norması  bəzən  bir  neçə  sahə  üçün  çıxış  nöqtəsi 
rolunu  oynayır.  Məsələn,  mülkiyyət  hüququ  bütün  iqtisadi  sistem  üçün  müstəsna 
əhəmiyyətə  malik  olmaqla  onun  çıxış  nöqtəsini  təşkil  edir.  Seçki  sistemi  siyasi 
sistemin  əsasını  təşkil  edən  çox  mühüm  elementlərdən  biridir.  Elə  buna  görə  də 
konstitusion normalar bir çox hallarda konkret olmur və aid olduğu məsələnin ən 
əsas tərəflərini müəyyən edir. 
4.  Konstitusiya, artıq qeyd edildiyi kimi, bütün hüquq sisteminin başlanğıcı 
kimi,  hüququn  əsas  mənbəyidir.  O,  cari  qanunvericilik  üçün  hüquqi  bazadır  və 
onun xarakterini müəyyən edir. Cari qanunvericilik Konstitusiyanın müddəalarını 
inkişaf etdirir. Bəzi hallarda Konstitusiyada bu və ya digər qanunun qəbul edilməsi 
haqqında göstəriş olur (məsələn, Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 142-
ci  maddəsində  göstərilir  ki,  bələdiyyələrə  seçkilərin  qaydaları  qanunla  müəyyən 
olunur). Qanunvericiliyin hüquqi bazası kimi Konstitusiya bütün hüquq məkanında 
əsas  mərkəzdir.  O,  bütünlükdə  hüququn  inkişafında  uzlaşmaya  və  hüququn 
sistemləşdirilməsinə kömək edir. 
5.  Konstitusiya  ən  yüksək  hüquqi  qüvvəyə  malikdir.  Əsas  Qanun  kimi 
Konstitusiyanın aliliyi onda təzahür edir ki, bütün qanunlar və dövlət orqanlarının 
digər aktları onun əsasında və ona uyğun olaraq qəbul edilir. Konstitusiyaya ciddi 
və  dəqiq  riayət  etmək  bütün  dövlət  orqanları,  ictimai  birliklər,  bütün  vətəndaşlar 
üçün ən ali davranış normasıdır. 
6.  Konstitusiyanın  yuxarıda  göstərilən  xüsusiyyətlərindən  doğan  ayrıca 
hüquqi  xassələri  də  mövcuddur.  Bunlara  legitimlik,  reallıq  və  stabillik  xassələri 
aiddir.
 
Konstitusiyanın legitimliyi dedikdə aşağıdakılar nəzərdə tutulur:
 
1.  Konstitusiyanın  xalq  tərəfindən  seçilmiş  ali  nümayəndəli  hakimiyyət 
orqanı tərəfindən qəbul edilməsi. 
KitabYurdu.az 
24
 

2.  Ümumxalq  səsverməsi  (referendum)  yolu  ilə  qəbul  edilməsi 
(Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası). 
3. Xüsusi təsis yığıncağı tərəfindən qəbul edilməsi. 
Konstitusiyanın reallıq xassəsinə aşağıdakılar daxildir:
 
1.  Konstitusiya  müddəalarının  nizama  saldığı  ictimai  münasibətlərin 
xarakterinə uyğun gəlməsi. 
2.  Konkret  tarixi  şəraitdə  tarixi,  siyasi,  etnoqrafik,  iqtisadi  xüsusiyyətlərin 
nəzərə alınması. 
3.  Konstitusiya    müddəalarının    sosial    nəticələrini    əvvəlcədən 
görmək (məqsəd və nəticə).
 
4. Konstitusiyanın real təminat verməsi.
 
Qeyd  etdiyimiz  kimi,  Konstitusiyanın  hüquqi  xassələrindən  biri  də  onun 
stabilliyidir.  Konstitusiya  uzun  müddət  üçün  nəzərdə  tutulan  normativ  hüquqi 
sənəd  olduğuna  görə  o,  konstitusion  tənzimləmənin  obyekti  olan  ictimai 
münasibətlərə  məqsədyönlü  təsir  etməlidir.  Bunun  üçün  cəmiyyətdə  aşağıdakı 
şərtlərin olması zəruridir:
 
1.  Qanunçuluq rejiminə ciddi əməl olunmalıdır. 
2. Hər hansı hüquq pozuntusuna qarşı dözümsüzlük tərbiyə edilməlidir. 
3. Konstitusiyanın səmərəli müdafiə mexanizmi olmalıdır. 
Konstitusiya   ən   yüksək  hüquqi   qüvvəyə   malik   olan   və   bir   tərəfdən
 
insan  və  cəmiyyət  arasında,  digər  tərəfdən  isə  insan  və  dövlət  arasında 
münasibətlərin  əsaslarını  nizamlayan  hüquq  normaları  sistemidir.  Bu  hüquq 
normaları  bir  və  ya  bir  neçə  normativ  hüquqi  aktda  -  əsas  qanunlarda  cəmlənə 
bilər.  Həmin  normalar  çoxsaylı  normativ  hüquqi  aktlardan,  eləcə  də  məhkəmə 
presedentlərindən və konstitusiya adətlərindən ibarət ola bilər.
 
Konstitusiya maddi mənada özündə yazılı aktı, aktlar məcmusunu və yaxud 
Konstitusiya  adətlərini  təcəssüm  etdirir.  Bu  da  ilk  növbədə  insan  və  vətəndaş 
hüquq  və  azadlıqlarını  bəyan  edir  və  onlara  təminat  verir,  eləcə  də  konstitusiya 
quruluşunun əsaslarını, idarəetmə formasını və ərazi quruluşunu, mərkəzi və yerli 
hakimiyyət  orqanlarının  təşkili  əsaslarını,  onların  səlahiyyətlərini  və  qarşılıqlı 
münasibətlərini, dövlət rəmzlərini və ölkənin paytaxtmı müəyyən edir.
 
Lakin  maddi  mənada  «konstitusiya»  termini  az  işlədilir.  Əksər  hallarda 
Konstitusiya barədə formal mənada, yəni digər qanunlara münasibətdə ali hüquqi 
qüvvəyə malik olan qanun və ya qanunlar toplusu kimi danışılır. Belə olan halda 
Konstitusiya  bir  növ  qanunların  ən  ali  səviyyəsinə  yüksəlir.  Konstitusiya  adi 
qanunların dərc olunduğu qaydada dəyişdirilə bilməz, əksinə, ona uyğun gəlməyən 
qanunlar  və  digər  normativ  hüquqi  aktların  özündə  müvafiq  dəyişikliklərin 
edilməsini tələb edir.
 
Demokratik  hüquqi  dövlətdə  Konstitusiya  nəinki  dövlətin,  habelə  xalqın 
dövlətçilik  iradəsini,  suverenliyi  ifadə  etdirən  cəmiyyətin  də  əsas  qanunudur. 
Konstitusiya  insanın  və  vətəndaşın  əsas  hüquq  və  azadlıqlarını,  hakimiyyətin 
ictimai-siyasi  institutlarını  və  xalqın  özünüidarə  sistemini  təsbit  edir,  vətəndaş 
cəmiyyətinin formalaşmasının və inkişafının hüquqi əsası kimi çıxış edir.
 
Konstitusiyanı  cəmiyyətin  mikromodeli,  hüquqi  nişanı  kimi  təsəvvür  etmək  olar. 
Məhz  onun  hüdudlarında  və  əsasında  dövlət  hakimiyyəti  mexanizmi  fəaliyyət 
göstərir,  vətəndaşların  hüquq  və  azadlıqları  müdafiə  olunur,  ictimai  inkişafın 
KitabYurdu.az 
25
 

sahələri qabaqcadan müəyyənləşdirilir.  
Konstitusiya  müxtəlif  funksiyalara  malikdir.  Onun  əsas  funksiyası  hüquqi 
funksiyadır. O, nə qədər müxtəlif sosial hadisələrlə əlaqədar olsa da, konstitusiya 
hüquq  normaları  sistemidir  və  bütün  hüquq  sisteminə  xas  olan  tənzimləmə, 
qoruma  funksiyalarını  yerinə  yetirir.  O  həm  də  qanunvericilik  sistemində  bütün 
digər normaların keyfiyyət və xarakterinin müəyyən edilməsi üçün başqa heç bir 
hüquqi aktın malik olmadığı funksiyanı - hüquq normalarının hüquqauyğunluğunun 
qiymətləndirilməsi, müəyyənləşdirilməsi funksiyasını yerinə yetirir.
 
Konstitusiyanın  ikinci  funksiyası  onun  sosial  funksiyasıdır.  Konstitusiya 
ölkədəki  sosial  təbəqələrin  ortaq  mənafe  və  maraqlarını  aşkara  çıxarır.  O,  sosial 
sistemin  başlıca  ünsürlərini  bir-birilə  əlaqələndirir  və  onlara  hüquq  çərçivəsində 
davranış imkanı verir, onları təşkilatlandırır. Ailə, din kimi sosial təsisatlara, atalıq, 
analıq  kimi  sosial  dəyərlərə  təsir  göstərərək,  bütün  sosial  sistemdə  mövcud 
münasibətlərə  təsir  edir  və  yeni  dəyərlərin  formalaşması  üçün  zəmin  yaradır. 
Konstitusiya  sosial  sistemin  sabitliyini  təmin  edir,  onun  inkişafının  ümumi 
əsaslarını  müəyyənləşdirir.  Təhsil,  elm  kimi  sosial  sistemin  yaşamasına  birbaşa 
təsir  göstərən  ünsürlərə  təsir  etməklə  konstitusiya  bu  sistemin  həyati  əhəmiyyətli 
maraqlarının müdafiəsini öz üzərinə götürmüş olur.
 
Üçüncü  funksiya  ölkənin  siyasi  sistemi  ilə  bağlı  olan  siyasi  funksiyadır. 
Konstitusiyanın bu funksiyası hakimiyyətin təşkili və dövlətin əsasları ilə birbaşa 
bağlıdır.  Konstitusiya  fərdlərin  siyasi  sistemdə,  siyasi  durumda  davranış 
qaydalarını müəyyən edir, siyasi qüvvələrin hakimiyyəti əldə etməsinin sivil forma 
və  üsullarını  təsbit  edir  və  nəhayət,  siyasi  partiyaların  təşkili  və  fəaliyyətinin 
hüquqi  əsasını  formalaşdırır.  Siyasi  sistemə  giriş-çıxış  birbaşa  konstitusiyadan 
asılıdır desək, yəqin ki, yanılmarıq. Siyasi sistemin əsas «oyun qaydaları» burada 
müəyyənləşdirilir. Məhz konstitusion normalar bütün siyasi qüvvələr üçün ümumi 
imperativlər  müəyyən  edir  və  siyasi  sistemdə  bu  imperativlərə  riayət  olunmasına 
nəzarət  edir  (siyasi  partiyaların  fəaliyyətinin  Konstitusiya  Məhkəməsi  tərəfindən 
qiymətləndirilməsi buna misal ola bilər).
 
Dördüncü funksiya tərbiyəvi funksiyadır. Bu funksiya, hər şeydən əvvəl, hər 
bir insanda konstitusiyaya, qanunlara, insan və vətəndaşın hüquq və azadlıqlarına 
və  dövlətə  hörmət  ruhu  aşılayır.  O  eyni  zamanda  müəyyən  dünyagörüşünü  ifadə 
edir.
 
Tərbiyəvi  funksiya  həm  də  insan  -  cəmiyyət  -  dövlət  münasibətlərinin 
qarşılıqlı əlaqəsini və onların məsuliyyətini müəyyən etməkdə böyük rol oynayır.
 
Konstitusiyanın  hüquqi  qüvvəsi  məsələsi  son  illər  konstitusiya  hüquq 
elmində  aktiv  müzakirə  olunan  məsələlərdən  biridir.  Bu  ondan  irəli  gəlir  ki, 
konstitusiyanın  hüquqi  qüvvəsi  onun  xüsusiyyətlərinə  görə  digər  aktların  hüquqi 
qüvvəsindən fərqlənir. Hüquqi aktların qüvvəsi onların nəyə və necə, hansı dairədə 
tətbiq  olunmasını  ifadə  edir.  Hüquq  normaları  bir  sistem  olduğuna  görə  onların 
tətbiqi  və  hüquqi  qüvvəsi  də  bir-birindən  asılıdır.  Elə  buna  görə  də  hüquqda 
birbaşa hüquqi qüvvə və dolayı hüquqi qüvvə anlayışları vardır. Bir qayda olaraq, 
aktlar  birbaşa  hüquqi  qüvvəyə  malikdir.  Birbaşa  hüquqi  qüvvə  onu  ifadə  edir  ki, 
aktın  nəzərdə  tutulmuş  fakta  tətbiqi  üçün  başqa  bir  akta  ehtiyacı  yoxdur  və  özü 
konkret  hala  təsir  edə  bilər.  Başqa  sözlə,  birbaşa  hüquqi  qüvvədə  hüquqi 
nizamasalma, sadəcə, aktın öz gücü, öz imkanları hesabına həyata keçirilir. Dolayı 
hüquqi  qüvvə  isə,  əksinə,  onu  ifadə  edir  ki,  aktın  nəzərdə  tutulmuş  konkret  hala 
KitabYurdu.az 
26
 

tətbiqi  üçün  başqa  hüquqi  akt  da  olmalıdır  və  həmin  akt  olmadan  onun  tətbiqi 
qeyri-mümkündür. Burada aktın realizə olunması bir başqa aktla şərtləndiyinə görə 
ona  dolayı  hüquqi  qüvvə  deyilir.  Dolayı  hüquqi  qüvvəsi  olan  akt  ortaya  çıxmış 
konkret  halı  tənzimləmək  üçün  bir  başqa  aktın  olmasını  tələb  edir.  Lakin  burada 
aktın  dolayı  hüquqi  qüvvəsi  ilə  fərdi  hüquqi  tənzimləmənı  qarışdırmaq  olmaz. 
Ümumiyyətlə,  bütün  hüquq  sistemi  reallığa  iki  cür  təsir  edir:  1)  normativ 
nizamasalma;  2)  fərdi  hüquqi  nizamasalma.  Fərdi  hüquqi  nizamasalma  hüququn 
tətbiqi prosesinə aid olub, aktın hüquqi qüvvəsindən asılı deyil və bir çox hallarda 
tətbiq olunur. Fərdi hüquqi nizamasalma mərkəzləşdirilmiş qaydada, yalnız dövlət 
orqanları  tərəfindən həyata keçirilə  və  ya  fərdlərin özləri tərəfindən  realizə oluna 
bilər. Məsələn, əmək müqaviləsi, mülki müqavilə fərdlərin özləri tərəfindən həyata 
keçirilən fərdi hüquqi nizamasalma vasitəsidir. Fərdi hüquqi nizamasalma vasitəsi 
qanunun  tələblərini  reallığa  çevirmək  üçün  baş  vermiş  faktı  incəliklərinə  qədər 
tənzim edən hüququn tətbiqi mərhələsidir. İstənilən məhkəmə qərarı, hökmü fərdi 
hüquqi  tənzimləmə  vasitəsidir.  Dolayı  hüquqi  qüvvəyə  malik  olan  aktın  realizə 
olunmaq üçün fərdi hüquqi nizamasalmaya deyil, normativ hüquqi nizamasalmaya 
ehtiyacı  olur.  Başqa  sözlə,  dolayı  hüquqi  qüvvəyə  malik  aktın  -  qanunun  tətbiq 
olunması  üçün  sərəncam,  əmr  verilməmişdən  əvvəl  (fərdi  hüquqi  nizamasalma 
vasitəsi) mütləq başqa bir normativ hüquqi akt verilməlidir. 
 
Azərbaycan  Respublikası  Konstitusiyasının  147-ci  maddəsinə  görə, 
konstitusiya  Azərbaycan  Respublikasında  ən  yüksək  və  birbaşa  hüquqi  qüvvəyə 
malikdir.  Bu  o  deməkdir  ki,  heç  bir  akt  konstitusiyaya  zidd  ola  bilməz  və 
konstitusion  müddəalar  birbaşa  praktikada  tətbiq  edilir.  Yəni  hər  hansı  qanunun 
olub-olmamasından  asılı  olmayaraq,  vətəndaş  konstitusion  normaların  realizə 
edilməsini tələb edə bilər.
 
Konstitusiyanın  əsas  normaları  birbaşa  tətbiq  olunmaq  imkanına  malikdir. 
Burada isə əsas problemlərdən biri norma-prinsiplərin birbaşa təsbit olunmasıdır.
 
Konstitusiyanın  birbaşa  tətbiqində  məhkəmə  hakimiyyətinin  rolu  xüsusilə 
yüksəkdir.  Məhz  məhkəmə  pozulmuş  hüquq  və  azadlıqları  müdafiə  edir  və 
hüququn tətbiqi ilə də ən çox elə o məşğuldur.
 
Hər bir Konstitusiya ən yüksək hüquqi qüvvəyə malik olan əsas qanun kimi 
özünün  hüquqi  mahiyyəti  ilə  bərabər,  sosial-siyasi  mahiyyətə  də  malikdir.  Bu  da 
ondan ibarətdir ki, Konstitusiya qəbul olunduğu zaman özündə mövcud olan siyasi 
qüvvələrin  nisbətini  təcəssüm  etdirir.  Bu,  necə  deyərlər,  cəmiyyətin  müxtəlif 
hissələrinin  siyasi  mənafelərinin  razılaşdırıldığı  ictimai  müqavilədir  (əlbəttə,  bu 
heç  də  hüquqi  mənada  müqavilə  deyildir).  Hər  belə  ictimai  sinif,  sosial  təbəqə, 
ərazi, milli və digər birliklər siyasi mübarizədə öz sosial mənafeyini müdafiə edir 
və bu mübarizədə nail olduqları səviyyə Konstitusiyada öz əksini tapır. Belə razılıq 
olmayan cəmiyyətdə hüquq qaydası mövcud ola bilməz.
 
Lakin  sovet  dövrünün  dövlət  hüququ  elmi  uzun  illər  ərzində 
siyasiləşdirildiyindən  və  ideolojiləşdirildıyindən  sovet  və  xarici  ölkə 
Konstitusiyalarının  təhlilinə  əsasən  sinfi  mövqedən  yanaşaraq,  onları  sinfi 
qüvvələrin  nisbəti,  sinfi-siyasi  hökmranlığın  aləti  kimi  səciyyələndirirdi.  Belə 
təhlildə  sinfi  mənafelər  ümumxalq  mənafeyini,  milli  mənafelər  ümumbəşəri 
mənafeyi  üstələyirdi.  Bu  yanaşma  marksizm-leninizm  ideologiyasının  əsaslarına 
söykənirdi.
 
Azərbaycan Respublikası Konstitusiyası suverenliyi, müstəqilliyi və dövlət 
KitabYurdu.az 
27
 

hakimiyyətinin  aliliyini  təsbit  edən  hüquqi  təsis  sənədidir.  O,  Konstitusiya 
quruluşuna sistemli baxışa əsas verir, dövlət institutları sistemində balans yaradır, 
Konstitusiya quruluşunun sabitliyini təmin edir.
 
Azərbaycan  Respublikasının  Konstitusiyası  yalnız  dövlətin  təşkilini  deyil, 
həm  də  qeyri-dövlət  sahələrini  -  sosial-iqtisadi  quruluşun  əsaslarını,  cəmiyyətin 
mədəni  həyatını,  insan  və  vətəndaşın  hüquq,  azadlıq  və  vəzifələrini  əhatə  edir. 
Onun  tənzimləyici  rolu  bütün  dövlət  orqanizminə  aiddir.  Odur  ki,  Azərbaycan 
Respublikasının Konstitusiyası onun Konstitusiya quruluşunun əsaslarmı, insan və 
vətəndaşın hüquqi statusunu, vətəndaş cəmiyyətinin əsas cəhətlərini, unitar dövlət 
quruluşunu,  Azərbaycan  Respublikasında  qanunverici,  icra  və  məhkəmə 
hakimiyyəti orqanlarının təşkili və fəaliyyəti prinsiplərini, yerli özünüidarəetmənin 
əsaslarım təsbit edir.
 
Bu  gün  respublikamızın  hüquqi  dövlət  quruculuğu  yolunu  tutması  onun 
sosial  və  mənəvi  həyatımızda  yeni,  yüksək  zirvələrə  doğru  irəliləməsindən  xəbər 
verir. Onun hüquq sistemi kompleks sosioloji tədqiqatların və digər işlərin həyata 
keçirilməsini,  iqtisadi  və  siyasi  sistemin  normal  fəaliyyətinin  hüquqi  əsasının 
analizini,  müqayisəli-hüquqi  xarakterli  materiallardan  istifadə  olunmasını, 
bütövlükdə  qanunvericilik  prosesinin  öyrənilməsini,  insan  hüquqları  və  vətəndaş 
azadlıqlarının  real  müdafiəsi  üçün  əsaslandırılmış  tövsiyələrin  işlənib 
hazırlanmasını nəzərdə tutur.
 
Xalqın hakimiyyət və qanunların icrası üzərində nəzarətinə nail olması belə 
bir  fikir  söyləməyə  əsas  verir  ki,  «müasir  mədəni  dövlət  elə  Konstitusiya 
dövlətidir».
 
 
2
. Azərbaycan Konstitusiyasının inkişaf mərhələləri
 
Azərbaycan  Respublikasının  ilk  Konstitusiyası  1921-ci  il  29  mayda  I 
Ümumazərbaycan  Sovetlər  Qurultayı  tərəfindən  qəbul  edilmişdir.  O, 
Konstitusiyanın  sosialist  tipdə  inkişafının  başlanğıcını  qoymuş,  Azərbaycanın 
sonrakı  konstitusiyaları  SSRİ  konstitusiyalarına  müvafiq  olaraq  qəbul  edilməklə 
bu qəbildən olan prinsipləri inkişaf etdirmişdir.
 
1921-ci  il  Azərbaycan  SSR-in  Konstitusiyasından  sonra  respublikamızda 
baş verən ictimai siyasi dəyişikliklər nəticə etibarilə 1927, 1937, 1978 və 1995-ci 
illərdə yeni konstitusiyaların qəbulunu zəruri etmişdir.
 
1978-ci  ildə  qəbul  edilmiş,  1980-ci  illərin  ikinci  yarısından  etibarən 
çoxsaylı əlavə və dəyişikliklərə məruz qalmış və bunun nəticəsində ilkin redaktəyə 
nisbətən  əhəmiyyətli  şəkildə  dəyişiklikliyə  uğrayan  Azərbaycan  SSR-in 
Konstitusiyası, 1995-ci il Azərbaycan Respublikası Əsas Qanunu qəbul edilənədək 
qüvvədə olmuşdur.
 
Konstitusiyanın  inkişaf  mərhələləri  Azərbaycanın  ictimai  və  dövlət 
quruluşunda  baş  verən  dəyişikliklərlə  əlaqədardır.  Konstitusiya  dövrə  uyğun 
dövlətə,  hüquqa,  onların  cəmiyyətdə  roluna,  iqtisadi  və  sosial  siyasətə,  sovet 
adamının (belə adlandırılan) vəziyyətinə hakim baxışın izlərini özündə daşıyırdı.
 
Sosialist  tipli  konstitusiyalar  kimi,  Azərbaycan  SSR-in  bütün 
konstitusiyalarına ümumi əlamətlər, cizgilər xasdır. Belə ki, 1921-ci il Azərbaycan 
SSR  Konstitusiyasının  keçid  dövrü  üçün  əsas  vəzifəsi  mülkədar,  burjua 
siniflərinin,  insanın  insan  tərəfindən  istismarının  ləğv  edilməsi  və  sosializmin 
yaranması  məqsədilə  şəhər  və  kənd  proletariatı,  kasıb  kəndlilərin  diktaturasının 
KitabYurdu.az 
28
 

qurulması olmuşdur.
 
1978-ci  il  Azərbaycan  SSR-in  Konstitusiyası  1921,  1927  və  1937-ci  illər 
Azərbaycan  SSR-in  konstitusiyalarının  varisi  olduğunu  təsdiq  etdi.  Onun 
preambulasında ölkə həyatı üçün başlıca olan kommunizm ideyaları əks olunurdu. 
Dövlətdə  və  cəmiyyətdə  1978-ci  il  Azərbaycan  SSR  Konstitusiyası  və  Sovet 
İttifaqı Kommunist Partiyasının rəhbər rolunu möhkəmləndirdi. Azərbaycan SSR-
in  iqtisadi  sisteminin  əsası  kimi  o  dövlət  (ümumxalq)  və  kolxoz-kooperativi 
mülkiyyətini təsdiq etdi,
 
ciddi mərkəzləşməyə əsaslanan planlı təsərrüfatı iqtisadi 
sistemin əsaslarından biri kimi təsbit etdi.
 
Azərbaycan  Respublikasının  yeni  Konstitusiyasının  qəbulu  ölkədə  baş 
verən  köklü  ictimai-siyasi  və  iqtisadi  dəyişikliklərin  hüquqi  cəhətdən  təsbit 
olunması zərurəti ilə şərtlənirdi.
 
1995-ci  ilin  yazında  Azərbaycan  Respublikası  Prezidentinin  təşəbbüsü  ilə 
Azərbaycan Respublikasının yeni Konstitusiyasının layihəsi hazırlanmışdır. 1995-
ci  ilin  yayında  Konstitusiya  komissiyasının  iclası  çağırılmış  və  1995-ci  ilin 
payızında  Konstitusiya  komissiyası  Azərbaycan  Respublikasının  yeni 
Konstitusiyasının layihəsi üzərində öz işini davam etdirərək, onu 1995-ci il noyabr 
ayının 12-də ümumxalq səsverməsinə çıxarmışdı.
 
Yeni  Konstitusiya  12  noyabr  1995-ci  ildə  ümumxalq  səsverməsi  yolu  ilə 
qəbul edilmiş və 27 noyabr 1995-ci ildə ümumxalq səsverməsinin nəticələri nəşr 
edildiyi  andan  qüvvəyə  minmişdir.  Konstitusiyalı  quruluşun  əsaslarını 
möhkəmləndirərək,  Azərbaycan  Respublikası  Konstitusiyası  Azərbaycanı  - 
respublika idarəetmə formasına malik, unitar, demokratik, hüquqi, dünyəvi dövlət 
kimi  müəyyən  edir.  Konstitusiya  özündə  ümumbəşəri  dəyərləri  təsbit  etməklə 
aşağıdakı prinsipləri müəyyən etdi:
 
1.  İnsan,  onun  hüquq  və  azadlıqları  ali  dəyərlərdir  (insan  və  vətəndaşın 
hüquq  və  azadlıqlarının  tanınması,  riayət  olunması  və  müdafiəsi 
dövlətin vəzifəsidir); 
2.  Suverenliyin  daşıyıcısı  və  hakimiyyətin  yeganə  mənbəyi  Azərbaycan 
xalqıdır; 
3.  Sosial  siyasət  insanın  layiqli  həyatını  və  sərbəst  inkişafını  təmin  edən 
şəraitin yaranmasına istiqamətlənib; 
4.  Dövlət, xüsusi və bələdiyyə mülkiyyət formaları eyni qaydada tanınır və 
müdafiə olunur; 
5.  Dövlət  hakimiyyəti  qanunverici,  icraedici  və  məhkəmə  hakimiyyəti 
bölgüsü əsasında həyata keçirilir; 
6.  Yerli özünüidarəetmə demokratik hüquqi dövlətin əsas elementlərindən 
biri kimi tanınır və ona təminat verilir; 
7.  İdeoloji və siyasi müxtəliflik, çoxpartiyalılıq tanınır. Heç bir ideologiya 
dövlət və ya məcburi xarakterli ola bilməz; 
8.  Beynəlxalq  hüququn  hamılıqla  qəbul  edilmiş  prinsip  və  normaları, 
Azərbaycan  Respublikasının  tərəfdar  çıxdığı  beynəlxalq  müqavilələr 
onun qanunvericilik sisteminin tərkib hissəsidir. 
Azərbaycan  Respublikasının  Konstitusiyası  ali  hüquqi  qüvvəyə,  birbaşa 
təsirə  malikdir  və  Azərbaycan  Respublikasının  bütün  ərazisində  tətbiq  olunur. 
Azərbaycan  Respublikasında  qəbul  olunan  qanunlar  və  qanun  qüvvəli  aktlar 
Azərbaycan  Respublikası  Konstitusiyasına  zidd  olmamalıdır  (Azərbaycan 
Respublikası Konstitusiyası, maddə 147).