1. Heydər Əliyevin Azərbaycan dilinin inkişafında rolu. Heydər Əliyevin Azərbaycan dili haqqında verdiyi sərəncam və qərarlar

Mövzu:8 Nitqin ifadəliliyi.Nitqin intonasiyası 
Plan: 
1.Nitqin intonasiyası 
2.Niqtqin ifadəliyini yaradan vasitələr 
3.Vurğu.Söv vurğusu. 
4.Məntiqi vurğusu
5.Heyacanlı vurğu 
Nitqin intonasiyası.
Natiq fikrini düzgün, aydın, məqsədəuyğun ifadə etməklə 
yanaşı, onu cazibəli, təsirli, emosional bir formada verməyi, dinləyicinin qəlbinə, 
zehninə nüfuz edə biləcək inandırıcı dil vasitələrindən istifadə etməyi də 
bacarmalıdır. Parlaq, kəskin, orijinal, ifadəli nitq dinləyicilərin hisslərinə təsir edir, 
marağını artırır, diqqətini cəlb edir, fikrin məzmununu yaxşı dərk etməyə kömək 
göstərir. Dinləyicilər natiqin mühazirələrindən ona görə razılıq edirlər ki, onun 
danışığı aydın, məzmunludur. Bu nitq güclü məntiq, tutarlı söz, ifadə, cümlələrdən 
ibarətdir, həm də ifadəlidir, təsirlidir, emosionaldır.
Nitqdə ifadəlilik, emosionallıq müxtəlif vasitələrin köməyi ilə yaranır. Bura 
daxildir: intonasiya(melodiya, temp, tembr, vurğu, pauza, ritm, səsin gücü, səsin 
diapazonu), leksik vahidlər: sinonim və antonimlər, frazeoloji birləşmələr, atalar 
sözü, zərbi-məsəllər, məcazi mənalı sözlər, birləşmələr, təkrarlar, ritorik fiqurlar, 
emosional nidalar və s. Sözlərin əsas mənasına əlavə rəng, çalarlıq verən bu 
ifadəlilik vasitələrinin köməyi ilə natiq (müəllim) ən incə mətləbləri dinləyicilərə 
çatdırır. 
Natiqlik sənətində məntiqli danışığa daha çox əhəmiyyət verilir. Belə danışıq 
vasitəsilə natiq fikrini, mətnin məzmununu dəqiq və aydın şəkildə dinləyiciyə 
çatdırmaqla onun ağlına, düşüncəsinə təsir etmiş olur. Lakin məzmunun 
çatdırılması mühazirəçinin yeganə məqsədi deyildir. Əgər danışan təkcə məntiqi 
qanunauyğunluğu əsas götürsə, başqa sözlə, danışığa fikrin ancaq ifadə forması 
kimi baxsa, nitq boyasız rəsm əsəri kimi təsirsiz olar və sönük çıxar. Nitq ancaq 
emosional boya kəsb etdikdə təsirli olur, dinləyicini daha çox maraqlandırır. 
Məlumdur ki, danışan eyni zamanda müsahibinin qəlbinə, hisslərinə təsir etmək , 

---

onda müxtəlif emosiyalar oyatmaq, eşidənləri nəyəsə sövq etmək, nədənsə 
çəkindirmək və s. kimi məqsədlər də qarşısına qoyur. Belə hallarda nitq rəngarəng 
ifadə çalarları kəsb edir, emosional boyalarla müşayiət olunur. İntonasiya 
baxımından zəngin olan nitq maraqla dinlənilir. Dinləyicilər belə nitqdən, ifadə 
tərzindən xüsusi zövq alırlar. İntonasiya baxımından düzgün qurulmuş nitq diqqəti 
daim səfərbər edir, nəzərdə tutulmuş məqsədin, ideyanın dinləyiciyə asan 
çatmasına şərait yaradır. Əksinə, intonasiya çalarından məhrum olan nitq, 
monotonluq, süstlük, həddindən artıq sürətlə və ya yavaş danışıq, diksiyanın 
pozulması və s. dinləyicini yorur, bəzən hətta əsəbiləşdirir. Dinləyicilər bu cür 
natiqin mühazirəsindən, necə deyərlər, tez yaxa qurtarmağa çalışırlar. 
Dilimiz intonasiya cəhətdən olduqca zəngindir. Bu dil nitq prosesində 
rəngarəng məna çaları kəsb edir. İntonasiya çalarları vasitəsilə müxtəlif emosional 
vəziyyətlər: qorxu, qayğı, qərəz, qəm, məğrurluq, əsəbilik, dəhşət, etinasızlıq, 
məftunluq, məyusluq, nigarançılıq, nəşə, həyəcan, təlaş, təşviş, təskinlik, təntənə, 
pərtlik, lovğalıq, laqeydlik, coşqunluq, həya, sevinc, acıq, şübhə, təkəbbür və s. 
ifadə olunur. 
İntonasiya həm danışıq, həm də oxu prosesi ilə bilavasitə əlaqədar olan ən 
xarakterik tələffüz hadisəsidir. Ünsiyyət prosesində danışan məqsədinə müvafiq 
şəkildə nitqinə müxtəlif səs tərtibatı verir.Oxu prosesində isə vəziyyət bir qədər 
başqadır. Nitqin yazılı formasında müəllifin yalnız məntiqi təfəkkürünün nəticələri 
verilir. Burada oxuyanın məqsədi yazılı şəkildə verilmiş olan müəllif fikrini açmaq, 
onu səsləndirməkdir. 
İntonasiya nitqdə elə incə emosional münasibətlər yaradır ki, heç bir formal 
əlamət onu yarada bilməz. İntonasiya cümlənin, ifadənin, ayrıca götürülmüş sözün 
təsir qüvvəsini nəinki artıra, onun əslində ifadə etdiyi mənanı təhrif edə, ya da 
tamamilə əks mənada başa düşülməsinə səbəb ola bilər. İntonasiya vasitəsilə adi 
fikri ifadə edən ən “nəzakətli” sözlərlə dinləyicinin qəlbinə dəymək olar. Məsələn, 
buyurun oturun, bağışlayın, üzr istəyirəm, xoş gəlmişsiniz, bəli, əhsən, təşəkkür 
edirəm və s. kimi nəzakət və hörmət mənasını ifadə edən sözlər bəzi məqamlarda 
rişxənd, istehza, hiddət, qəzəb, kinayə, etiraz və s. bildirən intonasiya boyaları ilə 
də işlədilə bilər. Fransız fonetiki Qrammonun dediyi kimi “cümlələri əmələ gətirən 
sözlər onun yalnız “skeletidir”, bu skeletə hərəkət və həyat verən intonasiyadır. 
İntonasiya ilə bağlı qüsurun başqa bir forması oxu və danışıq sürətinin 
normadan bir qədər yavaş olmasıdır. Belə nitqdə dinamika zəif, sözlər, nitq 
taktları, cümlələr arasındakı pauzaların müddət ölçüləri normadan artıq olur. 
Yavaş oxu danışıq və qiraətdə monotonluğa gətirib çıxarır, dinləyici yorulur, 

---

eşitdiyini tam şəkildə mənimsəyə bilmir. Natiqlərin, mühazirəçilərin içərisində 
yüksək templə danışan və oxuyanlara da rast gəlinir.
Yüksək templə danışmaq və oxumaq öz-özlüyündə müsbət haldır. Lakin 
müəyyən hüduda qədər, hüduddankənar danışıq və oxu səs-küy kimi qarşılanır, 
belə oxu dinləyicini yorur, çox vaxt ətrafdakılara da mane olur. 
Natiqlik təcrübəsində aşağı tonla danışan və oxuyanlara da təsadüf olunur. 
Belə nitq ünsiyyətə istənilən səviyyədə xidmət edə bilmir. O, dinləyiciyə çatmır. 
Aşağı tonla danışıq və oxu dinləyənin eşitmə orqanını daima gərgin vəziyyətdə 
saxlayır. Bu cür oxu, danışıq natiqlik praktikasında məqbul hesab olunmur. 
Danışıq və xüsusən oxuda özünü göstərən ümumi bir qüsur intonasiyaca 
kasıblıqdır. Bu o deməkdir ki, danışıq, xüsusən oxuda müəyyən məzmun, müxtəlif 
emosional vəziyyətlər (alicənablıq, ağrı, abır, bədbəxtlik, əsəbilik, əzab, ələm, 
qəzəb, qeyz, qeyrət, qayğı, qüssə, zövq, etinasızlıq, inam, iftixar, iztirab, yəqinlik, 
qəhərlənmək, dəhşət, vahimə, diksinmə, öyünmə, fəxretmə, qərarsızlıq, acizlik, 
vüqar, iddia, yaxşılıq, yamanlıq və s.) uyğun informasiya çaları ilə verilə bilmir, 
dilimizin zəngin intonasiya çalarları zəif nəzərə çarpır. 
K.S.Stanislavskinin aşağıdakı fikri bu baxımdan dəyərlidir. “Danışıq, şeir özü də 
musiqidir. Danışıqda da, şeirdə də səs məlahətli olmalıdır, skripka kimi 
səslənməlidir, taxtaya dəyən noxud kimi taqqıldamamalıdır. Elə etmək lazımdır ki, 
danışıq 
muncuq 
kimi 
düzülsün, 
qovuşsun, 
hecalara 
bölünməsin”.
Nitqin intonasiyası kompleks dil hadisəsidir. İntonasiya tələffüzün dörd 
elementi – fasilə, vurğu, melodiya və tempi özündə birləşdirir. Bütün hərəkətlər 
kimi nitq başlanğıca (hərəkətin doğması), davama (hərəkətin inkişafı və müəyyən 
istiqamətə yönəlməsi) və sona (hərəkətin kəsilməsi) malikdir. Canlı nitqdə daim 
müəyyən bir hərəkət, surət, güc, fasilə özünü göstərir ki, bunlar intonasiyanın 
yuxarıda göstərilən dörd elementi ilə əlaqədardır. Nitqin gücü, zərbəsi, dinamikası