1. Heydər Əliyevin Azərbaycan dilinin inkişafında rolu. Heydər Əliyevin Azərbaycan dili haqqında verdiyi sərəncam və qərarlar

Nitqin münasibliyi
. Dil ünsiyyəti müxtəlif şəraitdə, müxtəlif tərzdə və 
məzmunda olur. Nitq məqamına, yerinə, danışan və dinləyənin xarakterinə, 
şəxsiyyətinə, təhsilinə, sənətinə, savadına, məqsədinə və s. görə müxtəlif şəkildə 
təzahür edir. Nitqin münasibliyi deyəndə aşağıdakılar nəzərə alınmalıdır: Ünsiyyət 
neçə şəxs arasındadır?; Natiq (müəllim və başqaları) yığıncaqdamı, auditoriyadamı 
danışır, mühazirə oxuyur, yaxud radio və ya televiziya vasitəsilə çıxış edir?; 
Danışan kimdir?; Kimə müraciət olunur?; Dinləyən kimdir?: uşaqdırmı?, 
ağsaqqaldırmı?, məktəblidirmi?, tələbədirmi?, alimdirmi?; Savadı, təhsili necədir?; 
İxtisası nədir?; Nitqin məzmunu, məqsədi, istiqaməti necədir?; Danışan nə haqda 
məlumat verir?; Nəyi sübut etmək istəyir?; Dinləyiciləri nəyə sövq edir və ya 
nədən çəkindirmək fikrindədir? və s. Qarşıya qoyulan məqsəddən, dinləyicilərin 
tərkibindən və səviyyəsindən və s. asılı olaraq nitqdəki sözlər, ifadələr, sintaktik 
konstruksiyalar müxtəlif olur.
Natiqlik praktikasında nitqin şəraiti, münasibliyi həmişə nəzərə alınmalıdır. 
Televiziya verilişlərində çıxış edənlər bəzən vaxtın azlığından gileylənir və 
təəssüflənirlər ki, çox şeyi deyə bilmədilər. Burada, şübhəsiz, günah natiqin 
özündədir. O, müəyyən edilmiş vaxt ərzində nəzərdə tutduğu məzmunu aydın, 
dəqiq, yığcam, eyni zamanda, vaxta qənaət etməklə dinləyicilərə çatdırmağı 
bacarmalıdır. 
Nitqin rabitəliliyi.
Natiq fikrini sərbəst, aydın, ardıcıl, yığcam və təsirli ifadə 
edə bilmək üçün ədəbi tələffüz qaydalarını gözləmək, cümlələri düzgün qurmaq, 
sözləri yerli-yerində işlətməklə yanaşı, nəzərdə tutduğu məzmunu özünəmüvafiq 
forma ilə ifadə etməyi də bacarmalıdır. Başqa sözlə, nitq həm də rabitəli olmalıdır. 
Nitqin 
rabitəliliyi 
üçün 
aşağıdakılara 
əməl 
edilməlidir: 
1. Nitq məzmunca dolğun olmalıdır. Bunun üçün natiq nitqin predmetini – 

---

haqqında danışacağı (və ya yazacağı) əşyanı, hadisəni, əhvalatı və sairəni yaxşı 
mənimsəməli, onun mahiyyətini hərtərəfli dərk etməlidir. 
2. Hər hansı bir məsələ barəsində danışılarkən (və ya yazılarkən) müəyyən 
məntiqi ardıcıllığa riayət olunmalıdır. 
3. Danışan (yazan) əsas və ikinci dərəcəli məsələləri bir-birindən ayırmağı 
bacarmalıdır. Natiq şərhində əsas məsələ üzərində xüsusi dayanmalı, söhbətin 
mahiyyətini dinləyiciyə çatdırmalıdır. 
Onun nəzərində tutduğu məsələdə ikinci dərəcəli fikirlər əsas fikrin izahına, 
anlaşılmasına kömək etməlidir. Amma bəzən nitqdə bu tələb gözlənilmir. Danışan 
mövzuda az əhəmiyyətli məsələlər üzərində daha çox dayanır, uzunçuluğa yol 
verir ki, belə nitqdə fikir zəif və natamam ifadə olunur. 
Əsas fikri çatdıra bilməyən natiqin nitqi, şərhi maraqsız olur, dinləyici belə 
söhbətdən tez can qurtarmağa çalışır.
4. Natiq öz sözü, cümləsi, düşüncəsi, üslubu ilə danışmalıdır. Özgə dili ilə, hazır 
cümlələrlə danışmaq nitqin keyfiyyətini aşağı salır, onu canlılıqdan məhrum edir. 
Natiq məlum olanları şərh etdikdə belə onları öz dili – ifadə tərzi ilə daha bitkin, 
daha maraqlı bir formada dinləyicilərə çatdırmağı bacarmalıdır. 

---