1. Heydər Əliyevin Azərbaycan dilinin inkişafında rolu. Heydər Əliyevin Azərbaycan dili haqqında verdiyi sərəncam və qərarlar

 Dialoji nitq.
Bu nitq fəaliyyətinin bir forması olaraq müəyyən situasiyada iki və 
daha artıq şəxs arasında bir-birini izləyən, növbələşən canlı ünsiyyət, danışıqdır. 
Burada danışan, daha doğrusu, fikri ifadə edən şəxs əvvəlcə daxilən öz-özünə 
düşünür, sonra isə xarici nitqə keçir, demək istədiyini sözlə ifadə edir. Fikri qəbul 
edən (dinləyən, eşidən) əvvəlcə dinləyir, sonra düşünür, daxili nitqdən xarici nitqə 
keçərək müsahibinə müvafiq cavab verir. Dialoji nitqdə həmsöhbətlərdən birinin 
ifadə etdiyi fikir digəri tərəfindən qavranılır. Burada monoloji nitqdən fərqli olaraq 
söhbətə öncədən hazırlıq görülmür. Bu səbəbdən dialoji nitqdə tərəflər daha fəal 
olurlar. Dialoji nitqin bütün formalarında (dialoji söhbət, danışıq formalarında) 
onun iştirakçıları hadisəni təfərrüatı ilə danışır, olanlara öz münasibətini bildirir, 
dediklərinin daha inandırıcı olması üçün sübutlar, dəlillər gətirirlər. Qarşılıqlı 
söhbət zamanı tərəflərin işlətdikləri müxtəlif formalar (müraciətlər, ara sözlər, 
ritorik suallar və s.) ümumi bir bütövlük, fikri vəhdət yaradır. Dialoq zamanı leksik 
təkrarlara, suala sualla cavabvermə, cümlədə söz düzümünün pozulması, fikrin 
elliptik qurulması, pauzalar və s. özünü göstərə bilir. Əlbəttə, belə ünsiyyət 

---

prosesində anlaşılmanın təmin olunması üçün dilin bütün normalarına riayət 
edilməklə yanaşı, normal intonasiyanın gözlənilməsi vacib sayılmalıdır. Nitqin 
dialoji forması mükalimə də adlanır. O, danışıq dili üçün səciyyəvi, yığcam və 
ixtisar olunmuş nitqidir. Orada ifadələr bir qədər qısa, sintaktik quruluşlar sadədir. 
Yarımçıq cümlələrdən daha çox işlədilir. Nitqin bu növündə digər vasitələrdən də - 
jest, mimika, əl-qol hərəkəti və s. geniş istifadə olunur. Dialoji nitqdə intonasiya 
mühüm rol oynayır.
Monoloji nitq.
Dialoji nitqlə müqayisədə monoloji nitq struktur baxımından 
sadədir. Fikir bir nəfər tərəfindən geniş və ya müxtəsər şəkildə, rabitəli bir tərzdə 
ifadə edilir. Burada danışanın müsahibi (və ya müsahibləri) ilə əks əlaqəsi olmur. 
Monoloji nitqdə məqsəd nitqin əsas kommunikativ növlərindən (təsvir, 
təsdiqləmə, fikir söyləmə, səciyyələndirmə) istifadə etməklə hər hansı bir 
məzmunun başqasına çatdırılmasıdır. Bu, təşkil olunmuş, proqramlaşdırılmış 
nitqdir. Yəni danışan deyəcəklərini əvvəlcədən düşünür, ifadə edəcəyi fikrin 
həcmini, xarakterini müəyyənləşdirir, müəyyən fərdə və ya auditoriyaya müraciət 
formasını, dil materiallarını seçir, müsahibinin (müsahib-lərinin) səviyyəsini, 
deyəcəklərinin ona (onlara) necə təsir edəcəyini təsəvvüründə canlandırır. Nitqin 
bu formasında danışan fikrən və ya yazılı şəkildə plan tutur, şərh edəcəyi 
məzmunu vermək üçün ona, necə deyərlər, dil donu geyindirir. Hansı sözlərdən, 
ifadələrdən istifadə edəcəyini, nitqini necə başlayacağını və quracağını və s. özü 
üçün müəyyənləşdirir. 

---