1. Heydər Əliyevin Azərbaycan dilinin inkişafında rolu. Heydər Əliyevin Azərbaycan dili haqqında verdiyi sərəncam və qərarlar

Mövzu № 11 . Nitqin növləri və formaları 
Plan: 
1.Dil və nitq 
2.Dioloji nitq 
3.Monoloji nitq 
“Nitq
– müəyyən kollektivin digər üzvləri ilə əlaqə saxlamaq məqsədilə dildən 
istifadə edən şəxsin fəaliyyəti, danışıq; mürəkkəb məzmunun – həm informasiya, 
həm çağırış – müraciət, həm dinləyicini təhriketmə və s. ifadəsi üçün dilin müxtəlif 
vasitələrinin işlədilməsi”dir .Dil və nitq eyni bir hadisənin nitq fəaliyyətinin bir-biri 
ilə qarşılıqlı əlaqədə olan iki cəhətidir. Nitqin aydınlığı və təsirli ola bilməsi üçün 
dil, öz növbəsində dilin mövcudluğu üçün – nitq zəruridir. Hər hansı dilin sistemini 
yalnız nitqdəki təzahürünə görə müəyyənləşdirmək olur. Nitq nəinki dili təzahür 
etdirir, həm də onu inkişaf etdirir, formalaşdırır. Nitq fəaliyyətdə, yəni öz 
funksiyasını yerinə yetirməkdə olan dildir, nitq aktıdır. Nitq dilin konkret ünsiyyət 
şəraitində realizə olunması, informasiyanın ötürülməsi və əldə edilməsidir. Dil 
ünsiyyət vasitəsidirsə, nitq ünsiyyətin özüdür. 
İsveçrə dilçisi məşhur F.de Sössürün “Ümumi dilçilik kursu” adlı əsərində dil və 
nitqin oxşar və fərqli cəhətləri ilk dəfə ətraflı şəkildə şərh olunmuşdur. O, dil və 
nitqi iki müxtəlif hadisə hesab etmiş, göstərmişdir ki, dil qrammatik sistem və 
lüğət tərkibindən, yəni dil vahidlərindən, nitq həmin vahidlərdən ünsiyyət 
məqsədilə istifadədir. Nitq fərdi danışıq və eşitmə faktorlarından ibarətdir. 
Sonralar bu tezislə bağlı müxtəlif nəzəriyyələr meydana gəlmiş, fikirlər 
söylənilmişdir. Bu fikirlər nəticə etibarilə belə ümumiləşdirilmişdir ki, dil və nitq 
fərqli kateqoriyalar olsa da, bu iki anlayış bir-birinə bağlıdır, bir-biri ilə dialektik 
vəhdətdədir. Dilin funksiyaları (məlumatvermə, ünsiyyət, təsirgöstərmə) nitqin də 
funksiyalarıdır. Dil nitqin hesabına, nitq də dilin hesabına zənginləşər. Dil nitqdə 
fəaliyyət göstərir. Nitqdən təcrid olunanda o mücərrəd bir mahiyyət daşıyır, 
ünsiyyət, anlama üçün yararsız olur. Nitq ünsiyyət prosesi olduğundan nitq və dil 
arasındakı 
qarşılıqlı 
əlaqələr 
bu 
prosesdə 
baş 
verir. 
Nə qədər yaxın və qarşılıqlı əlaqədə olsa da, dil və nitqin özünəməxsus cəhətləri 
vardır ki, bu onları bir-birindən fərqləndirir. Bu fərqlər aşağıdakılardır: 
1. Dil ünsiyyət vasitəsidir. Nitq isə bu ünsiyyətin özüdür. Nitq insanlar arasında dil 
vasitəsilə həyata keçirilən fikir mübadiləsi və ünsiyyət prosesidir . Ünsiyyət 

---

vasitələri imkan vəziyyətində dildir. Nitq dil normalarına əsaslanır, dil sistemi isə 
öz növbəsində nitq fəaliyyətində təzahür edir, təkmilləşir.
2. Nitq fərdidir, ayrı-ayrı adamların nitq aktlarıdır, vərdişləridir, danışığıdır, 
yazısıdır. Yazıçının dili dedikdə, yazıçının nitqi (nitqinin yazıya köçürülmüş forması) 
nəzərdə tutulur. 
Ümumxalq dili eyni bir dil kollektivi üzvlərinin əlaqə məqsədilə dildən istifadə 
formalarından asılı olaraq müxtəlif dəyişikliyə uğrayır. Danışanlar, yaxud yazanlar 
dil vasitələrindən eyni şəkildə istifadə etmirlər. Bu istifadə şəxsin təhsili, həyat 
təcrübəsi, dünyagörüşü, mədəni səviyyəsi və s. ilə bağlı müxtəlif şəkildə olur.
3. Dili ünsiyyət vasitəsi kimi müşahidə etmək mümkün deyildir. Bu müşahidə 
fərdlərin nitqi və onun məhsulu olan mətn üzrə aparılır. Dilə dair qrammatika 
kitabları və digər sorğu vəsaitləri bu mətnlər, onların təhlili yolu ilə aparılan 
araşdırmaların nəticəsi olaraq yazılır, oxuculara təqdim olunur. Nitq daha çox 
sintaksislə bağlıdır, onun sinonimi kimi işlənir. 
4. Nitq tarixi səciyyə daşıyır, dil isə tarixdən kənardadır. Başqa sözlə, nitq işləndiyi 
şəraitdən asılıdır, həmin şəraitdəki bütün faktorların təsirinə məruz qalır, 
dəyişikliyə uğrayır. Lakin dil normalarının köməyi ilə bu dəyişikliklərdən, 
təsirlərdən özünü qoruyur. 
5. Nitq dil ilə müqayisədə mütəhərrik və dinamikdir. Onun vahidləri (mürəkkəb 
sözlər, söz birləşmələri, cümlələr) nitq prosesində yaranır, mürəkkəb quruluşa 
malik olur. Bu vahidlər həmin an üçün zəruri ehtiyacı ödəmək məqsədi güdür. Dil 
isə nitqlə müqayisədə sabitdir, dəyişmir. Dildə səhv ola bilməz, nitqdə isə ola biər. 
Dil tarazlaşmış, nizamlanmış normalar sisteminə və lüğət tərkibinə malikdir.Bu 
mənada dil nitqin formasıdır, fikir isə onun məzmunu.
6. Nitq fərdi – psixi, dil isə ictimai hadisədir. Hər bir nitq aktı bütün psixi 
formaların (duyğu, hiss, təsəvvür, qavrayış, təfəkkür, emosiya və s.) təsirinə məruz 
qalır, ayrı-ayrı şəxslər dilin zəngin ifadə vasitələrindən müxtəlif şəkildə istifadə 
edirlər. Bu səbəbdən birinin nitqi, danışığı digərlərindən gözəl, zəngin, əhatəli, 
məzmunlu və təsirli olur 
7. Nitq və dil quruluşuna görə də fərqlənirlər. Dilin quruluşu onun ən böyük vahidi 
olan cümlədə özünü göstərir. Nitqin quruluşuna isə cümlə, abzas və mətn daxildir. 
Dil sisteminin ən böyük vahidi sayılan cümlə nitq sistemində ən kiçik vahid olur.

---

Dil və nitq aşağıdakı fərq qarşılaşmada özünü aydın göstərir: Obyektivlik– 
subyektivlik, ümumilik–xüsusilik, daimilik–dəyişkənlik, bəşərilik– millilik, statiklik-
dinamiklik, mücərrədlik-konkretlik, ictimailik-fərdilik, mümkünlük-gerçəklik, 
rasionallıq-emosionallıq və s. 
Aralarında fərqlərin olmasına baxmayaraq nitq və dilin qarşılıqlı əlaqəsi vardır. 
“Nitqin aydın olması və özünün bütün təsirini göstərməsi üçün dil vacibdir; nitq öz 
növbəsində dilin bərqərar olması üçün vacibdir; tarixən nitq mövcudluğu həmişə 
dildən əvvəl olur” . 
Nitqin ifadə üsullarına, təzahür şəkillərinə, kommunikasiya məqsədinə, 
şəraitinə və s. əlamətlərə görə bir sıra növləri (şifahi nitq, yazılı nitq, rəsmi nitq, 
səhnə nitqi, danışıq nitqi, kütləvi nitq, ədəbi nitq, vasitəli nitq, vasitəsiz nitq, təşkil 
olunmuş və təşkil olunmamış nitq və s.) mövcuddur ki, onlar müəyyən cəhətlərinə 
görə bir-birindən fərqlənirlər. 
Danışan və dinləyənin nitq prosesində iştirakı həmişə eyni formada olmur. Bir 
nitq praktikasında danışan və dinləyən, demək olar ki, eyni dərəcədə fəaliyyət 
göstərir: sual verir, dinləyən cavab, danışan rəyini söyləyir, müsahib ona 
münasibətini bildirir. Başqa bir nitq formasında isə dinləyən ya ehtiyac, ya da 
imkanının olmaması üzündən müsahibinin danışığına müdaxilə etmir, münasibət 
göstərmir. Bu cür şərhetmə və dinləmə nitqin dialoji və monoloji formalarını 
yaradır.