1. marketing va uni rivojlanishining asosiy bosqichlari ulgurji savdo

Nazorat uchun savollari 

---

1.
Bozor segmenti nima? 
2.
Ishlab chiqarish faoliyatini tashkil qilish va iste’molchilarni o‘rganishda maqsadli segment 
nima? 
3.
“Brending” nima va undan strategik rejalashtirishda qanday foydalanish kerak? 
4.
Firma faoliyatiga ta’sir etuvchi demografik omillarni sanab bering. 
5.
Raqobatchilarni o‘rganishdan maqsad nima? 
6.
Mahsulotni o‘rganishdan asosiy maqsad nimadan iborat? 
7.
Tovarni bozorda pozitsiyalash –bu? 
IX bob. TOVAR VA TOVAR SIYOSATI 
9.1. Tovar yoki xizmat – ehtiyojni qondirish qurolidir 
Tovar – bu xaridor fikrini jalb etish, xarid qilish, foydalanish maqsadida bozorga sotish uchun 
chiqarilgan iste’molni, ehtiyojni yoki talabni qondiruvchi barcha buyum va xizmatlardir. 
Ehtiyoj – insonning nimanidir yetishmasligini his qilish tuyg‘usi. Ehtiyoj fiziologik (oziq-ovqat, 
kiyim-kechak, salomatlik, uy-joyga), xavfsizlikka, munosabat hurmat va o‘zini ko‘rsatishga nisbatan 
bo‘lishi mumkin. 
Talab ham ehtiyoji kabi, lekin shaxsning madaniyati va o‘ziga xos xususiyatlari bilan belgilangan. 
Talab-ehtiyojning pul bilan qondirilgan qismi. Masalan, oziq-ovqatga ehtiyoj sabzavotlar, go‘sht 
mahsulotlari, mevalar, baliq, sut kabilarga talabda ko‘rinishi mumkin. Talab (zarurat) o‘zida 
insonning o‘z ehtiyojlarini qondirish, ma’lum iste’molchi muammolarini hal qilishdagi aniq 
individual xususiyatlarini ko‘rsatadi. Talab va ehtiyojlar tarixiy, milliy, georafik, ijtimoiy, yoshga 
oid va boshqa omillar ta’sirida shakllanadi va rivojlanadi, bilim esa ularning strukturasini 
tushunishga imkon beradi. 
Ehtiyoj – to‘lov qobiliyatiga ega zarurat. Bu bozorni tashkil etuvchi eng zarur elementlardan biri. U 
doimiy o‘rganish va marketing tomonidan ta’sir etish obyekti hisoblanadi. Murakkablik shundan 

---

iboratki, xaridorlarning ehtiyoji ba’zan turli xil yo‘nalishlarda ta’sir etuvchi ko‘plab omillar ta’siri 
ostida shakllanadi. Ehtiyojning quyidagi asosiy omillari ajratiladi: 
•
iqtisodiy (daromadlar, narx, inqirozlar, bandlik, ishsizlik, jamg‘armalar miqdori, pensiya va 
ijtimoiy ta’minotlar darajalari); 
•
ishlab chiqarish (ishlab chiqarish hajmi, assortiment (turi), sifati, tovarning qiymatiga ko‘ra 
ahamiyati, uning ITTga mos kelishi); 
•
demografik (aholining soni va jinsi, yoshiga ko‘ra strukturasini, oilalarning kattaligi, tarkibi 
va hayot sikli, uy-joy bilan ta’minlanganlik v.b.); 
•
ijtimoiy (jamiyatning ijtimoiy strukturasi, ijtimoiy holati, ta’lim darajasi, mashhulot turlari, 
hayot tarzi, milliy an’analar, axloqiy va ijtimoiy qimmatliklar, diniy e’tiqodi, iste’molchilik 
madaniyati); 
•
psixologik (shaxs tipi, iste’molchilik psixologiyasi, urf (moda)ga munosabati); 
•
bozor (bozorning tovar bilan to‘laligi, tovarlarning o‘zaro almashinishi, marketing 
tadbirlarining samaradorligi: narxlar, tovarlarning harakati va savdo, savdoni 
rag‘batlantirish, xizmat ko‘rsatish sifati, reklamalar); 
•
tabiat – iqlimiy (yil fasllari, iqlim, regionning geografik o‘ziga xos xususiyatlari). 
Ko‘p omilli yondashuv talabni boshqarish (tartibga solish) ni yengillashtiradi, chunki uni talab 
(ehtiyoj) ni quyidagi qator belgilari asosida ajratib, tasniflash imkonini beradi: 
•
bozorning holatiga ko‘ra – salbiy, yashirin, haddan tashqari, 
irratsional; 
•
tovarning hayotiylik davri bosqichlari bo‘yicha. 
Bu tasniflar har bir talab uchun bozorda muomalaning alohida marketing strategiyasini ishlab 
chiqish zarurligini anglashga imkon beradi. 
Inson talab va ehtiyojlari tizimi xossalarining tahlili sotuvchiga xaridorni xarid qilishga undovchi 
sabab (motiv)larni tushunib va bozorda uni xarid qobiliyatini mohirona samarali boshqarishga 
imkon beradi. 

---

Motiv – isnonni ma’lum harakatlarni bajarishga undovchi sabab. Xaridorlarning xarid qobiliyati 
uning hamma talab ehtiyojlarini motivatsiyalamaydi, faqat qanoatlantirilmagan ehtiyojlarnigina 
motivatsiyalaydi (bildiradi), chunki unda fiziologik yoki psixiologik tanglik (zo‘riqish, keskinlik)ni 
keltirib chiqaradi va u bu holatni tovar xarid qilish, olib tashlash va uni o‘z xaridi bilan 
qanoatlantirishga urinadi. Bozor xodimi marketing tadqiqotlari jarayonida bu motivlarni o‘rganishi 
zarur, chunki u tovar, narx, savdo (o‘tkazish) va kommunikatsiya kabi marketing vositalari bilan 
xaridorga maqsadli ta’sir o‘tkazishda qo‘l keladi. 
Iste’molchilarning ehtiyojlari bo‘yicha motivlarni amerikalik marketolog Allen birlamchi va 
ikkilamchiga ajratgan. 
Birlamchi motivlar – ochlik, tashnalik, qulaylik, shinam, kasalliklar, xavflar, yaqinlarining tinchlik – 
xotirjamligi, atrofdagilar tomonidan ma’qullanishi boshqa odamlardan ustunlik. 
Ikkilamchi motivlar – go‘zallikka, ozodalikka, foydaga, hisobkitoblilik va tejamkorlikka intilish, 
hayotga ishonch va o‘z salomatligini saqlashga ma’lumotlar bilan ta’minlanganlik, ma’lumotlilikka, 
karyeraga, ishchanligini, qiziqishlarini oshirishga intilish, tovarlardagi sifatga va ularning 
universalligiga, ishonchliligiga intilish. 
Anglash darajasi bo‘yicha maqbullik (tushuntirib bo‘ladigan, anglab bo‘ladigan) va emotsional 
(to‘la anglab yetmaganlik). 
Iste’molchi xarid qobiliyati motivatsiyasining turli nazariyalari mavjud. 
Marketologning vazifasi turli ehtiyojlarning o‘zaro aloqalarini ularning bir-biriga bog‘liqlik 
darajasini aniqlash va ishlab chiqaruvchini xaridorni yaxlit kompleks tarzda xarid qilishga 
undaydigan tovarlar ishlab chiqarishga e’tibor qaratishdan iborat. 
“Tovar” tushunchasi moddiy obyektlar bilan cheklanmaydi. Talabni qondiruvchi barcha xizmat 
turlari tovar hisoblanadi. Marketingda tovar qator belgilari bo‘yicha guruhlanadi. Tovar – butun 
marketing kompleksining asosidir. Agar tovar xaridorning talabini qondirmasa, u holda marketing 
tadbirlari uchun hech qanday qo‘shimcha xarajatlar raqobatli bozorda uning mavqeyini yaxshilay 
olmaydi. Endi esa marketingda tovar qanday tariflanishini ko‘rib chiqamiz. 
Tovar, deb ma’lum bir ehtiyojni qondirish maqsadida bozorga sotib olish, foydalanish va iste’mol 
qilish uchun taklif etilayotgan mahsulot tushuniladi. Mahsulotga narx belgilanishi va bozorga taklif 
etilishi bilanoq u tovarga aylanadi. Shuning uchun ham «tovar» atamasi «mahsulot» atamasi bilan 
teng ma’noda ishlatiladi. Marketing nuqtayi nazaridan tovar ma’lum bir iste’mol qiymatiga ega 
bo‘lishi kerak. Tovarning iste’mol qiymati esa, inson ehtiyojlarini qondirishi mumkin bo‘lgan 
xususiyatlarining majmuyidan tashkil topadi. 
Mahsulot bu – firma yoki korxona taklif etayotgan mijozlarning ehtiyojni qondirish qurolidir. 
Tovarni yaratuvchi yoki ishlab chiqaruvchi g‘oyadagi tovardan iste’molchi nimani xarid qiladi 
degan savolga javob berishi uchun Amerikaning taniqli olimi, marketolog F.Kotlerning tasnifiga 
ko‘ra tovarning uch darajasini o‘rganib quyidagi xulosalarni qilish mumkin: 

---

1.
Tovarni yaratish g‘oyadan boshlanadi. Bu g‘oyada yaratiladigan tovar (xaridor tasavvuridagi 
tovarlar) iste’molchining qanday muammosini hal qilishi va undan qanday asosiy foyda 
olinishi o‘z aksini topadi. 
2.
Tovarning texnik tasnifi, dizayni, narxi, o‘rab joylanishi, sifati, markasi qanday bo‘lishi, 
ya’ni real bajarilishi (real tovarlar)ni o‘ylab ko‘rish zarur hisoblanadi. 
3.
Tovarni sotish, yetkazib berish va o‘rnatish, sotishdan keyingi xizmat ko‘rsatish, kafolatlar, 
kreditlash, rag‘batlantirish, ya’ni tovarni qo‘llab-quvvatlovchi omillar (qo‘shimcha xizmatlar 
bilan sotiladigan tovarlar ) haqida ham o‘ylash kerak bo‘ladi. 
Tovar yaratishdagi yana bir muhim qoida shundan iboratki, tovarning «o‘rta statistik» 
iste’molchilarga emas, balki potensial iste’molchilarga mo‘ljallab loyihalashtirilishi maqsadga 
muvofiq hisoblanadi.