1. ma’ruza bo’yicha o’quv materiallari

Takrorlash uchun savollar:

1. 
   SHaxsning tajovuzkor axloqiga ta`sir ko’rsatuvchi omillarni ko’rsating.
   
2. 
   SHaxsning tajovuzkor va delinkvent axloqi o’rtasidagi aloqani ochib bering.
   
3. 
   SHaxsning tajovuzkor axloqiga ta`sir ko’rsatuvchi gender omillarni ko’rsating.
   
4. 
   Delinkvent axloqni yosh davrlarni tizimida namoyon bo’lishi.
   

6-mavzu: Delinkvent axloq shaxs og`ishgan xulqining shakli sifatida va uning mazmun-mohiyati, shakllanish sharoitlari.
Reja:

1. 
   Delinkvent axloq shaxs og`ishgan xulqining shakli sifatida
   
2. 
   Delinkvent axloqning shakllanish shartlari
   
3. 
   Qonunga qarshi motivasiya
   
4. 
   Antiijtimoiy shaxs
   

Tayanch tushunchalar: axloq, delikvent axloq, addiktiv axloq, kriminal axloq.
1. Delinkvent axloq mazmun-mohiyati va shakllanishi
Tajovuz va delinkvent (qonunga qarshi) axloq o'zaro aloqador ekani yaqqol fakt. qaqiqatan, qonunga zid harakatlarning kattagina qismi tajovuzkor harakatlar bilan birga boradi. Bu instrumental xarakterga ega tajovuz, ya'ni qandaydir maqsadga erishish uchun xizmat qiladigan qarazli jinoyat bo lishi mumkin (yashashga maydonni olish uchun qotillik, o qrilikda jismoniy zo ravonlik, pul undirish maqsadidagi taqdid). Boshqa zo ravonlik jinoyati qollarida bevosita dushmanlik axloqi namoyon boladi. Zoravonlik umuman olganda, tajovuzkor axloqning birmuncha xavfli shakli sifatida qonun bilan taqiqlanadi va davlat tomonidan nazorat qilinadi.
Shaxsning delinkvent axloqi va tajovuz ortasidagi o'zaro aloqa bir narsa emas. qonunlarni buzish darajasiga etgan tajovuzkor axloq dastavval taqlid oqibati bolishi mumkin. Taqlid uchun namuna sifatida qarindoshlar, tengdoshlar, boshqa aqamiyatli odamlar bo'lishlari mumkin. Tajovuzkor axloqni quvvatlashda alohida rolni delinkvent submadaniyat o'ynaydi. Asotsial guruh, banda,
Nihoyat, ozodlikdan maxrum qilish joyi - bu barcha ijtimoiy institutlar turqun tajovuzkor axloqni shakllantiradi.
Boshqa qollarda tajovuzkor qonunga qarshi axloq asabiy jiqatdan shartlangan bo'lishi mumkin, masalan, agar u kuchli xavotir va anglanmagan gunoq tuyqusi bilan motivatsiyalansa. qonunga qarshi harakatlarga moyillik boshqa odamlarga dushmanlik munosabati qayot usuli hisoblanuvchi shaxsning antiijtimoiy yo'nalganligi qolida ham kuzatiladi. Tajovuzkor axloqnig keyingi shakli asab tizimining organik buzilishi bilan bog’liq bo'lishi mumkin. Bunday qonunbuzar, ayniqsa, samaradorlik, kechinmalarida turib qolish, impulsivlik yoki intellektual pasayish oqibatida zo'ravonlikka moyil. Alohida (ko'p sonli bo'lmagan) guruhdagi qonunbuzarlarni oqriqli qolati tajovuzning (ularning antijamoatchilik yo'nalganligi bilan kam bog’liq bo'ladigan) kutilmagan motivatsiyalanmagan portlashi bilan birga boradigan psixik kasallar ham tashkil etadi.
Amaliyotda, masalan, mas'uliyat choralari va jazolash turini aniqlash uchun tajovuzkor axloqning patologik va nopatologik shaklini farqlash muqim. Nopatologik shakl, qonundagiday, xulq xafagarchiligining qo'pol bo'lmagan ifodalanishi va yoqimli sharoitlarda konpensatsiyalash layoqatida xarakterlanadi. Masalan, o'smirlarning tajovuzkor axloqi yosh reaktsiyasi xarakterini olishi va umuman olganda atrofdagilar bilan o'zaro munosabatni buzmachligi mumkin. Patologik tajovuz esa, aksincha, zo'ravonlik axloqini tashkil etuvchi, psixik faoliyat va ularning dinamikasidagi oqriqli o'zgarishlarga sabab bo'luvchi sifat o'zgarishlari bilan bog’liq. Patologik o'zgarishlarning quyidagi belgilarini ajratish mumkin: hissiy muqitda o'zgarish va affektiv-yovuz reaktsiyalarning yuzaga kelishi bilan tajovuzkor axloq; o'ch olish, xafagarchilikning qadriyatlardan tashqari qoyalari mavjud bo'lgan tajovuzkor axloq; asosiy belgisi boshqa odamga ma'naviy azob yoki jismoniy oqriq etkazishda ijobiy qislarni boshdan kechirishda namoyon bo'ladigan mayllar muqitida, shu jumladan, sadistlik tajovuzi [1, 5, 8]. Masalan, patologik tajovuz qolida oddiy tanqidiy ogoqlantirish zulmning shunday darajasini qo'zqatishi mumkinki, unda ong buziladi va odam o'zini unutgan qolda qotillik sodir etadi.
Tajovuzkorlikning alohida qolati seriyali va tashqi jiqatdan deyarli motivatsiyalanmagan qonunga qarshi harakatni aks ettiradi. E.Frommning [10] fikriga ko'ra, yovuz barbod etuvchi va sadistcha shafqatsizlik xarakteriga ega, to'satdan va atrofdagilar qamda yaqin kishilar uchun kutilmaganda yuzaga chiqadi. Tajovuzning bunday shakli, muallif fikricha, aniq biologik yoki iqtisodiy sabablarga ega emas va real insoniy muammoni tashkil etadi.
Tajovuzning qonunga qarshi tabiati qaqidagi savolga javob berishga intilar ekanlar A.Bandura va R.Uolter [1] turqun antijamoatchilik axloqi bo'lgan o'smirlarning tiklanishi va shaxsiy xususiyatlarining ijtimoiy sharoitlarini tadqiq etdilar. Mualliflar fikriga ko'ra asotsial tajovuzli o'smirlar ijtimoiy planda ancha muvaffaqiyatlar o'z tengdoshlaridan aqamiyatli tarzda farqlanadilar. Ular ko'pincha va qiyla bevosita o'z tajovuzlarini ifodalaydilar (ayniqsa, uyda). Mualliflar otasi bilan ijobiy munosabat o'rnatishga qodir bo'lmaslik o'qil bolalarda antijamoatchilik yo'nalishining shakllanishida qal qiluvchi omillarda biri bo'lishini taxmin qiladilar.
qonunni buzuvchi tajovuzkor o'smirlar atrofdagilarga ishonmaydilar, hissiy boqlanib qoladigan vaziyatlardan qochadilar. Ular tengdoshlariga kamroq xayrixoq munosabatda bo'ladilar, ko'pincha jinsiy aloqa va tajovuzni aralashtiradilar, tajovuzkor axloqlari uchun ayblarini deyarli qis qilmaydilar. Ular ko'p narsalarda impulsi ichki cheklovlarga qaraganda tashqilariga bo'ysunuvchi kichkina bolalarni eslatadilar. Bunday o'smirlar o'zlariga amaliy zarar etkazadilar, chunki o'z harakatlari natijasida ko'ngil qo'ygan odamlaridan yanada ko'proq maxrum bo'ladilar va na qurmat, na ishonchni qis qilmaydigan qokimiyat vakillarining qattiq nazorati ostiga tushadilar. Shu bilan birgalikda, qat'iy reglamentlangan tashqi nazorat (qamoq) sharoitida ular ozlarini qatto ba'zida ozodlikdagidan kora qulayroq qis qiladilar.
Tajovuzkor antiijtimoiy axloqning takroriy va jiddiy jazolanishi faktiga qaramay oqir tugatiladi, ko'p tadqiqotchilarni bunday buzqunchi deyarli tajribada o'rganishga qodir emas degan xulosaga olish keladi. Eqtimol, bu harakatdan keyin tezda munosib jazo berilmasligi yoki umuman jazosiz qolishlari bilan bog’liqdir. Tajovuz (jinoyat) ning jazosiz qolishiga bo'lgan ishonch antiijtimoiy axloqni quo'llab-quvvatlashda muqim rol o'ynaydi.
Shunday qilib, tajovuzkorlik va delinkventlik zich boqlangandir. Tajovuzkor asotsial axloq umuman olganda jamiyatning turqun salbiy munosabatini uyqotadi va shaxs bilan uning atrofidagi odamlar o'rtasida jiddiy to'siq hisoblanadi. Shuni tan olish kerakki, aniq ifodalangan tajovuzkor axloqli shaxsga qator ijtimoiy ta'sir sabablarining kuchi ko'pincha kam samaralidir. Chunki tajovuz chuqur biologik va ijtimoiy ildizlarga ega, tajovuzkor axloqni ildizi bilan quritish, barcha ko'rinishlar bo'yicha mumkin emas. Faqat bir necha bosqichlarda - jamiyat, oila va kichik guruhlar, shaxsning o'zida samarali ijtimoiy nazorat tizimini yaratish orqali uning ko'rinishlarini kamaytirish qaqidagi gapirish mumkin.
Afsuski, qech bir jamiyat zo'ravonlikning ko'rinishlaridan ozod emas. Shu bilan birga, tarix ko'plab misollarni biladiki, davlatning o'zi ham jinoiy harakatlar tashabbuskori bo'lib chiqqan. qator davlatlar siyosatining oqibatlari Insoniyatga qarshi jinoyatchilik deb tan olindi: fashistlar tomonilan millionlab evrey millatiga mansub odamlarni yo'q qilinishi, stalincha repressiya va deportatsiya, turklar tomonidan armyanlarning ommaviy o'ldirilishi, chechenlar urushi.
Biz deviant axloqning aniq turlarini yoritishni oldini olib, tajovuz va tajovuzkor axloqning faqat ba'zi tomonlarinigina ko'rib chiqdik.
Ushbu mavzuni tugatib, yana bir bor ta'kidlash zarurki, tajovuz (muqabbat bilan bir qatorda) insoniy mavjudlikning eng turli-tuman shakllarida ishtirok etadi. Og'ishgan xulqning barcha asosiy turlari - delinkvent, tobe va suitsidal - albatta, faqat tajovuzkor harakatlarning shakli va yo'nalganligi bilan farqlanuvchi o'z moqiyati bo'yicha barbod etuvchi axloq sifatida ko'rib chiqish mumkin.
Nazorat savollari va vazifalar
quyidagi tushunchalarning mazmunini ochib bering va taqqoslang: «tajovuz», «tajovuzkor mayl», «tajovuzkorlik», «tajovuzkor axloq».
Tajovuzning salbiy va ijobiy ko'rinishlarini ayting.
Tajovuz va tajovuzkor axloqning asosiy turlarini ayting.
Yosh xususiyatini inobatga olgan qolda tajovuzkor (istalmagan) axloqning asosiy belgilarini sanab bering.
Tajovuzkor axloqni tushuntiruvchi asosiy psixologik nazariyalarni keltiring (ushbu bo'lim va oldingi qismning 4-bo'limiga asosan).
Tajovuzkor axloq shakllanishining shartlari va mexanizmlari qandayq
Shaxs tajovuzkor axloqining paydo bolishi va namoyon etilishiga qarshilik qiluvchi sharoitlarni ifodalang.
Shaxsning tajovuzkor va delinkvent axloqi o'rtasidagi aloqani ochib bering.