1. ma’ruza bo’yicha o’quv materiallari

Fanning vazifasi - xulqi og‘ishganlikning psixogigienasi va psixoprofilaktikasini analiz qilishda bola tarbiyasiga nazariy yondoshish. Tarbiya usullari, maqtov, jazo, bolaga mustaqillik berish, nazorat va boshqa usullardan foydalanishga o‘rganish. Bolalar temperamenti va xarakteridagi o‘zgarishlarni kuzatish va analish qilish.
Shaxs nevrotizatsiyasi simptomlarini diagnostika qilish. Nevroz, uning ko‘rinishlari, turlari. Xavotirlik darajasi, uni aniqlash metodlari. Nevrotik sindromlar va ularni aniqlash.Ushbu qismning asosiy vazifasi “shaxsning og'ishgan xulqi” tushunchasini ta'riflash hisoblanadi. Tushunchani ta'riflash - uning mazmunini ochish, ya'ni mavjud belgilar to'plamini ajratish demakdir. Ta'rifning birinchi bosqichi tur orqali - tur tushunchalarining qajmi bo yicha aniqlanayotgan tushunchani birmuncha keng yoritishdir. Og'ishgan xulq - bu hammadan avval shaxs axloqining allaqanday shakli, albatta, unga insoniy axloqning barcha xususiyatlari xos, biz ham o'z tahlilimizni aynan shuni ko'rib chiqishdan boshlaymiz.

Psixologiyada axloq atamasidan tur va inson faolligi darajasini uning faoliyati, mushoqadasi, tafakkuri, muloqoti kabi ko'rinishlari bilan bir qatorda belgilash uchun keng foydalaniladi. Inson axloqi to'qrisidagi ilmiy tasavvurlar XX asrning boshlarida bixevioristlar uni psixologik fanning predmeti deb e'lon qilgan vaqtdan boshlab, ayniqsa, shiddatli rivojlanish tusini oldi. Dastlab axloq tushunchasi ostida shaxsning istalgan tashqi kuzatiluvchi, “raqbat - reaktsiya” sxemasi bo'yicha ishlaydigan reaktsiyasini (harakatlanuvchan, vegetativ, nutqiy) tushundilar. Empirik ma'lumotlarning to'planish darajasi bo'yicha inson axloqining tabiati yanada chuqurlashdi. 1931 yilda esa axloqiy psixologiyaning asoschilaridan biri Djon Uotson axloq to'qrisida “tuxumni mahsuldor qilish lahzasida dunyoga keluvchi va organizmning rivojlanishi darajasi bo'yicha yanada murakkablashib boruvchi faollikning uzluksiz oqimi” qaqida gapirgan kabi gapirgandi.

Axloqning zamonaviy tushunchasi tashqi raqbatga reaktsiyalar to'plami doirasidan ancha chetga chiqadi. Shunday qilib, psixologik luqatda axloq “tirik mavjudotga xos bo'lgan, ularning ichki va tashqi faolligi vositasidagi atrof-muqit bilan o'zaro ta'sirdir”. Odamning tashqi faolligi ostida har qanday tashqi korinish: harakat, faoliyat, muomala, muloqaza, vegetativ reaktsiyalar tushuniladi. quyidagilar axloqning ichki tarkibi bolib hisoblanadi: motivatsiya va maqsad qo'yish, kognitiv ishlov berish, hissiy reaktsiyalar, o'z-o'zini boshqarish jarayonlari. Kelgusi muhokamalarda axloq tushunchasi ostida biz shaxsning individual xususiyatlari va shaxsning tashqi harakat qamda muomalasi shaklida ifodalanuvchi ichki faolligi muhit bilan o'zaro harakati jarayonini tushunamiz.
Ta'rifga ega bo'lgach o'rganilayotgan reallikning asosiy belgilarini ajratishga urinamiz. Inson axloqining birmuncha muqim xususiyatlaridan biri - bu uning o'z moqiyati bo'yicha ijtimoiyligidir, u jamiyatga shakllanadi va amalga oshadi. Inson axloqining boshqa muqim xususiyati - bu uning nutqiy boshqaruv va maqsad qo'yilganligi bilan mustaqkam aloqasi hisoblanadi. Yaxlit olganda insonning axloqi uning ijtimoiylashuvi jarayonini - jamiyatga integratsiyasini aks ettiradi. Ijtimoiylashuv, o'z navbatida, individual xususiyatlarni hisobga olgan qolda ijtimoiy muqitga moslashishni ko'zda tutadi. Moslashuv - individuallashuv jarayonlarining nisbati bo'yicha, shuningdek, jamiyatda shaxs mavqei yuzasidan ijtimoiy moslashuvning quyidagi variantlarini ajratish mumkin:
radikal moslashuv - shaxsning mavjud ijtimoiy qayotda o'zgarishi orqali o'z-o'zini ro'yobga chiqarishi;
gipermoslashuv - shaxsning o'z oliy yutuqlari vositasida ijtimoiy qayotga ta'siri orqali o'z-o'zini ro'yobga chiqarishi;
uyqunlashgan moslashuv - shaxsning jamiyatda ijtimoiy talablarga orientatsiyasi vositasida o'z-o'zini ro'yobga chiqarishi;
konformistik moslashuv - individuallikni bostirish, o'z-o'zini ro'yobga chiqarishni birlashish hisobiga;
deviant moslashuv - mavjud bo'lgan ijtimoiy talab (me'yor) lardan chiqish vositasida o'z-o'zini ro'yobga chiqarish;
ijtimoiy-psixologik moslashmaganlik - o'z-o'zini ro'yobga chiqarish va moslashish jarayonlarini blokirovkalash holati.
Muayyan inson axloqida ijtimoiylashuvning istalgan variantida axloqning umumiy tavsifnomasidan foydalanib, quyidagilarni ifodalash mumkin:
asoslanganlik - shaxsning ehtiyojlari va maqsadlariga yo'naltirilgan harakatlanishga ichki tayyorlik;
o'xshashlik - aniq vaziyat bilan kelishish; moslashish - ijtimoiy muqitning etakchi talablariga muvofiqlik; qaqqoniylik - individuallik axloqining mosligi, uning ushbu shaxs uchun tabiiy ekanligi;
mahsuldorlik - ongli maqsadlarni amalga oshirish. Shaxs xulq ining shunday belgilari borki, ular anchagina xususiy, biroq kam bo'lmagan aqamiyatga egadir:

• 
  faollik darajasi (energiyalilik va tashabbuskorlik);
  
• 
  hissiy ifodalanganlik (namoyon etilayotgan affektlarning kuchi va xarakteri);
  
• 
  jo'shqinlik;
  
• 
  turqunlik (turli vaqt va turlicha vaziyatlarda ko'rinishlarning doimiyligi);
  
• 
  onglilik (o'z axloqini tushunish uni so'z bilan tushuntira olish qobiliyati);
  
• 
  ixtiyoriylik (o'z-o'zini nazorat);
  
• 
  egiluvchanlik (muqitning o'zgarishiga javoban axloqni o'zgartirish). “Axloq” turidagi tushunchaning barcha ko'rib chiqilgan tavsifnomalari
  

uning “shaxsning og'ishgan xulqi” kabi turiga ham tola ma'noda taalluqlidir.
2. “Og'ishgan xulq” tushunchasini aniqlash mezonlari.

Hammamiz ham deyarli har kuni ijtimoiy istalmagan axloqning turli-tuman ko'rinishlari - tajovuzkorlik, zararli odatlar, qonunga zid harakatlar bilan to'qnashamiz... Shu kabi muammolar bilan shug'ullanuvchi mutaxassislar ko'p yillardan beri qator savollarga javob izlamoqdalar. Bunday axloqning sababi nimada bo'lishi mumkinq! Nima insonni qayta-qayta o'ziga va atrofdagilarga zarar keltirishga majburlaydiq Bunday qanday qutulish mumkinq Va nihoyat, “og'ishgan xulq” atamasidan foydalanish qonuniymikin.

Deviantlik, og'ishgan xulq psixologlar, shifokorlar, pedagoglar,huquqni himoyalovchi organlar xodimlari, sotsiologlar, faylasuflarda jonli qiziqish uyg'otib kelgan. Og'ishgan xulq mavzusi sohalararo va munozarali xarakterga ega. Atamaning “ijtimoiy me'yor” tushunchasi bilan payvasta ekanligi muammoni ko'p marotaba murakkablashtiradi, chunki me'yorning chegaralari o'ta shartli, insonda esa barcha korsatkichlar boyicha absolyut me'yorning ozi mavjud emas.
Yondoshuvlarning turli-tumanligi shaxs xulq ini og'ishganligini tashhis qilish, uni profilaktikalash va ijtimoiy-psixologik yordam ko'rsatish davomida bartaraf etish kabi amaliy vazifalarni echishda ham ko'zga tashlanadi.
Hulqi og'ishgan bolalar psixologiyasi fanining asosiy maqsadi o'quvchilarda shaxs og'ishgan xulqi muammolarining zamonaviy holati haqida ilmiy asoslangan, yaxlit tasavvurning shakllanishida yordamlashishda ko'rinadi. Og'ishgan xulqni tushuntirish uchun turlicha psixologik kontseptsiyalar qimmatini tan olgan qolda biz asosida kognitiv-axloqiy yondoshuv yotuvchilarni ustuvor sifatida ajratamiz.
Ushbu fanni o'qitish tajribasi shuni ko'rsatdiki, materialni anglashda ba'zi bir qiyinchiliklar mavjud ekan. Birinchidan, “og'ishgan xulq” tushunchasining ko'p ma'noliligi va bu bilan bog’liq bo'lgan terminologik chalkashliklar. Ikkinchidan, har birimizning ichki dunyomizga xos bo lgan shaxsiy ozodlik ehtiyoji va jamiyatning cheklashlari orasidagi qarama-qarshilikdir. Og'ishgan xulq fenomeni mavjudligining o'zi “ozodlik yoki zaruriyat” dilemmasi faktini tasdiqlaydi, qatto jamiyatning umidlariga qarshi har bir odamning shaxsiy tanlovchi predmeti hisoblanadi. Yana bir ma'lum murakkablik shundaki, og'ishgan xulq muammosi boyicha ma'lumotlarni turli fanlar, masalan, sotsiologiya, tibbiyot, huquq, psixologiya, pedagogikadan izlash lozim bo'ladi. Mavjud bo'lgan adabiyotlar, qoidadagidek, yoxud o'ta ixtisoslashtirilgan, yoki o'ta ommaviy xarakterga ega. Og'ishgan xulq psixologiya boyicha adabiyotlar unga ta'sir qilishning samarali texnologiyalari etishmagani kabi shubhasiz etishmaydi.
Oquvchiga taqdim etilayotgan ish ozida mavjud bo'lgan ilmiy yondoshuvlarni ko'rib chiqishga intilishni va muallifning psixologik aspektda ko'rib chiqiluvchi shaxs og'ishgan xulqini o'rganish qamda uni bartaraf etishdagi amaliy tajribalarini umumlashtirishni aks ettiradi.
3. Tushunchaning ta’rifi

Biz uchun muqim bo'lgan “shaxsning og'ishgan xulqi” tushunchasini ta'riflashga o tishdan oldin biz psixologik korinishlarni baholash etalonini berishimiz lozim.

Kopgina fanlarda korinishlarni “me'yoriy” va “anomal”ga bolish qabul qilingan. J.Godfruaning qaqqoniy e'tirozi bo'yicha “qanday axloqni me'yoriy deb hisoblash mumkinq” degan savol inson axloqini, shu jumladan, og'ishgan xulqni tushuntirish uchun markaziy hisoblanadi. “Normal”G'”anomal” axloq tushunchasining ma'nosiga qat'iy ta'rif berish murakkab, ular orasidagi chegara esa o'ta noaniq.
Shunga qaramay, ilmda va kundalik hayotda ushbu tushunchalar birgalikda foydalaniladi. Bunda normal axloq atamasi ostida, qoidadagidek, oqriqli xafagarchilik bilan bog’liq bo'lmagan, shu bilan birgalikda, ko'pchilik odamlar uchun xarakterli bo'lgan me'yoriy-ma'qullangan axloq tushuniladi. Shunga oxshash, nome'yoriy axloqni quyidagicha bolish mumkin: me'yoriy- ma'qullanmagan, patologik, nostandart.
“Me'yoriy” deb qat'iy mazmunda ushbu fanda ayni vaqtda qabtsl qilingan me'yor-etalonga muvofiq keluvchi barcha narsa hisoblanadi. Me'yorlarni olish usullarini ko pincha mezon deb ataydilar. Eng ko'p tarqalgan va umumiy hisoblangan mezonlardan biri - populyatsiyada uchraydigan chastotalarni hisoblash yordamida istalgan ko'rinish uchun me'yorni aniqlashga imkon beruvchi statistik mezon (usul) hisoblanadi. Matematik statistika nuqtai nazaridan tez-tez, ya'ni 50 foizdan kam bo'lmagan qollarda uchraydigan hamma narsa me'yoriydir. Me'yoriy taqsimot qonuniga muvofiq ravishda 2-3 foiz odamlar “me'yoriy”dan ikki tomon bo'yicha ko'pchilik muayyan bir sifat bo'yicha (intellekt, obhitelnost, hissiy turqunlik) axloqning yaqqol buzilishiga, har ikki tomondan 20 foizi esa nisbatan katta bo'lmagan og’ishlarga ega. Shubhasiz, axloqning aniq shakli (masalan, chekish) me'yoriy qabul qilinishi mumkin, qachonki u ko'pchilik odamlar da uchrasa. qaqiqatan, Sankt- Peterburgda chekishni og'ishgan xulqqa tegishli deyish o'rinsiz bo'lardi, sababi katta yoshli aqoli o'rtasida chekuvchilar chekmaydiganlarga nisbatan eqtimol ko'proqdir.
Statistik mezon ifodalanish va hayot uchun xatar darajasi bo'yicha axloqning sifat-miqdoriy bahosi bilan uyqunlashadi. Masalan, spirtli ichimliklarni iste'mol qilish aqlli chegaralarda (katta bo'lmagan doza va chastotada) me'yoriy ko'rinish deb tan olinadi, biroq uni suiiste'mol qilish og'ishganlikni anglatadi. Boshqa tomondan odamning o'zi yoki atrofdagilar hayoti uchun to'qridan-to'qri xavf tuqdiruvchi axloq uning chastotasi, ba'zan esa ifodalanganlik darajasidan qat'i nazar og'ishgan sifatida baholanadi, masalan, suitsid yoki jinoyat.
Gumanitar fanlar statistik bilan bir qatorda shaxs axloqining me'yoriyligi nome'yoriyligini baholashning maxsus mezonlaridan ham foydalaniladi: psixopatologik, ijtimoiy-me'yoriy va individual-psixologik.
Psixopatologik mezonlardan tibbiyotda foydalaniladi. Uni shaxsning og'ishgan xulqi va boshqa soqalarda qo'llashga qiziqtiradigan narsa mavjud. Eqtimol, bu deviant xulq tadqiqotlarining an'anaviy ravishda klinik sharoitlarda olib borilishi bilan bog’liqdir, medikamentoz terapiya esa bunday qollarda keng tarqalgan edi.
Psixopatologik mezon nuqtai nazaridan barcha axloqiy ko rinishlarni ikkiga: “soqlik - kasallik” ma'nosida me'yoriy va patologikka ajratish mumkin. Butunjaqon soqliqni saqlash tashkilotining nizomida soqlik “kasallik va jismoniy nuqsonlarning yo'qligi sifatidagina emas, balki to'liq jismoniy, ma'naviy va ijtimoiy farovonlik qolati” sifatida ta'riflanadi. Kasallik - “organizmning tuzilmasi va funktsiyasidagi zararlar uning to'ldiruvchi- moslashuvchi mexanizmlarida sifatli-o'ziga xos shaklida reaktiv mobillashuv davrida ichki va tashqi omillar ta'siri ostida o'z oqimida buzilgan hayot; kasallik ko'pincha bemor hayotiy faoliyatida ozodlikning cheklanishi va muqitga moslashuvning umuman yoki qisman susayishi bilan xarakterlanadi”. Bunda patologiya - tibbiy me'yorlar mazmunida “me'yordan har qanday og’ishdir”. Yoki boshqacha aytganda “bu aniq nozologik birliklarning umumiy nomi”, ya'ni kasallik va uning belgilari tasnifida sanab o'tilgan qollardan biriga mos tushadi.
Kasalliklar tasnifida og'ishgan xulq alohida nozologik birlik sifatida ajratilmagan, shubhasiz, u na patologiyaning shakli, na qat'iy belgilangan tibbiy tushuncha hisoblanadi. Ayni damda og'ishgan xulq me'yor va xarakter aktsentuatsiyasi, vaziyatli reaktsiya, rivojlanishning buzilishi, kasallik oldi kabi patologiya ortasida yotuvchi korinishlar qatorida keng ko'rib chiqiladi.
Sanab o'tilgan shakllar muammoning xarakteri bilan uyqunlashgan murakkabliklar va tashhisiy belgilarning noaniqligi bilan xarakterlanadi. Masalan, “xarakter aktsentuatsiyasi - bu uning me'yorida boshqalarga nisbatan yaxshi va qatto kotarinki mustaqkamlikda psixogen ta'sirlarning muayyan turiga munosabatda tanlangan zaiflik ma'lum boladigan alohida chiziqlari o'ta kuchaytirilgan oxirgi variant. Ma'lumki, qator qollarda aktsentuatsiya qonunga qarshi harakat, suitsidal axloq, giyohvand moddalarni iste'mol qilish kabi og'ishgan xulq bilan uyqunlashadi. Ayni damda aktsentuatsiyalangan xarakterli ko'pchilik odamlarning axloqi og'ishgan hisoblanmaydi. K.Leongardning fikriga ko'ra rivojlangan davlatlarda aqolining 50 foizi aktsentuatsiyali shaxsga taalluqlidir . Bunda ularning ko'pchilik qismi me'yoriy axloqni namoyish qiladi va qatto jamiyat oldida alohida xizmatlarga ega.
Shunga oxshash psixik patologiya (psixopatiya, nevrozlar, psixozlar va q.k.) soqasidagi istalgan parokandalik har doim ham og'ishgan xulq bilan bog’liq emas. Ba'zi qollarda psixik kasalliklar patogen moslashmaslikni chorlagan qolda axloqiy buzilishlar bilan birga borishi mumkin. Psixik parokandalikning boshqa qollarida axloqiy og’ish bolmaydi.
Navbatdagi ijtimoiy-me'yoriy mezon jamiyat hayotining turli soqalarida o'ta muqim aqamiyatga ega. har bir odamning axloqi har kuni baholanadi va turli- tuman ijtimoiy me'yorlar yordamida boshqariladi. (Ijtimoiy me'yorlar, uning turlari va harakat mexanizmlari tushunchalari keyingi bo limda yoritiladi.) Ijtimoiy-me'yoriy mezonlarga muvofiq axloqning ayni damda jamiyat talablariga mos tushishi me'yoriy deb anglanadi va ma'qullanadi. Og'ishgan xulq esa aksincha, asosiy jamoaviy ko'rsatmalar va qadriyatlarga ziddir.
Jamiyatning o'zi o'zgarsa, unda amal qilayotgan ijtimoiy me'yorlar ham o zgaradi. Masalan, sho rolar davlatida “kommunizm quruvchisi” sifati burch tuyqusi, qoyaga sadoqat, jamoaviy mas'uliyat, birlashgan tafakkur kabi keng yoyilgandi. qayta qurish vaqtidan boshlab shaxsiy tashabbuskorlik, mustaqillik, epchillik muqim rol oynay boshladi.
Ijtimoiy-me'yoriy mezon nuqtai nazaridan axloq me'yoriyligining etakchi ko'rsatkichi shaxsning ijtimoiy moslashganlik darajasi hisoblanadi. Bunda me'yordagi, muvaffaqiyatli moslashuv qadriyatlararo, individning xususiyatlari va uni o'rab turgan ijtimoiy muqitdagi talablar, qoidalarning maqbul muvozanati bilan xarakterlanadi. Shubhasiz, ijtimoiy talablarni yaqqol inkor etish kabi individuallikni barobarlash, masalan, konformizm shaklida - shaxs manfaatlarini muqit bosimiga to' liq bo'ysundirish ham birdek muammo hisoblanadi. Tegishlicha, moslashmaganlik - bu shaxsiy aqamiyatli bo'lgani kabi muqit talablarini qabul qilish va bajarishga shuningdek, o'z individualligini aniq ijtimoiy sharoitlarda ro'yobga chiqarish sust layoqat qolati.
Moslashmaganlikning ijtimoiy va individual ko'rinishlarini ajratish mumkin. Moslashmaganlikning ijtimoiy ko'rinishlari quyidagilar hisoblanadi:

• 
  past o'zlashtirish, o'z meqnati bilan mablaq ishlab topishga layoqatsizlik;
  
• 
  hayotiy muqim soqalarda surunkali yoki yaqqol ifodalangan omadsizlik (oilada, ishda, shaxslararo munosabatlarda, soqliqda;
  
• 
  qonun bilan nizolar;
  
• 
  yakkalanib qolish.
  

Moslashmaganlikning individual ko'rinishlari sifatida quyidagilarni ko'rib chiqish mumkin:

• 
  ijtimoiy talablarga munosabati yuzasidan salbiy ichki tartib (ular bilan kelishmaslik, tushunmaslik, norozilik, qarshi harakat);
  
• 
  o'zining mas'uliyatdan qochishga intilishida atrofdagilarga ko'tarinki e'tiroz bildirish, egotsentrizm;
  
• 
  surunkali hissiy noqulaylik;
  
• 
  o'z-o'zini boshqarishning besamarligi;
  
• 
  janjalkashlik va kommunikativ ko'nikmalarning zaifligi;
  

reallikni kognitiv buzib ko'rsatish.
Odam turlicha tuyqularni - engil xavotir va o'ziga ishonchsizlikdan tortib, chidab bo'lmas darajadagi nochorlik, qo'rquv, umidsizlik jazavalarigacha boshidan kechirishi mumkin. Bunda shaxsning real ijtimoiy maqomi va uning individual ongi o'rtasida bo'linishi yuzaga kelishi mumkin.
So'nggi mezon - individual-psixologik mezon har bir shaxs, uning individualligining o'sib boruvchi barcha qadriyatlarini aks ettiradi.
Ushbu mezonga muvofiq insonga zamonaviy talablar ijtimoiy farmoyishlarni bajarishga uning qobiliyatini cheklamaydi, biroq shaxsning o'z- o'zini anglashi va o'ziga xosligini ham ko'zda tutadi. Shu bilan bog’liq ravishda bizning zamonda shaxsning asos soluvchi sifatlari deb quyidagilarni aytish mumkin: tashqi olam va o'ziga nisbatan uning ichki pozitsiyasi, qaror qabul qilish va tanlash layoqati, shuningdek, shaxsiy axloqiga mas'uliyati. Ijtimoiy borliqda o'z-o'zini aniqlash va shaxsiy potentsialning o'z-o'zini ro'yobga chiqarishi unda individual rivojlanishning etakchi vazifasi deb tan olinadi.