4. Ilmiy dalilning strukturasi .
Ilmiy dalil uch tarkibiy element - lingvistik, perseptiv va moddiy-amaliy elementlami o ’z ichiga oladi. Ushbu elementlaming har biri dalilning mavjudligi
uchun teng darajada zarur.
Har qanday dalil, awalambor, muayyan gap bilan bog‘liq bo‘ladi. Bunday gap quyidagicha ifodalanishi mumkin: «Atmosfera havosida falon xossalarga ega bo‘lgan gaz mavjud». Ushbu gapni dalilning lingvistik elementi deb ataymiz. Ilmiy dalilning ikkinchi tarkibiy elementi sifatida perseptiv element amal
qiladi.
Perseptiv element deganda dalilni aniqlash jarayonida amal qiladigan muayyan hissiy obraz yoki hissiy obrazlar yig ’indisi tushuniladi. Perseptiv
element ham zarur. Ayni hoi shu bilan belgilanadiki, har qanday tabiiy ilmiy dalil
amalda mavjud narsalarga va ushbu narsalar bilan amalda bajariladigan harakatlarga
nazar tashlash yo‘li bilan aniqlanadi. Insonning tashqi dunyo bilan aloqasi esa faqat
sezgi organlari orqali amalga oshiriladi. Shu sababli har qanday ilmiy dalilni
aniqlash jarayoni hissiy idrok etish bilan uzviy bog‘liq va perseptiv tomon har bir
dalilda u yoki bu darajada mavjud bo‘ladi. Oddiy kuzatish yo‘li bilan aniqlanadigan
dalillarda perseptiv element ayniqsa bo‘rtib namoyon bo‘ladi. Agar dalilni aniqlash
murakkab texnik quril- malar va asboblardan foydalanishni talab qilsa, perseptiv
element kam- roq darajada bo‘rtib namoyon bo‘ladi, biroq u hech qachon butunlay
yo‘qolmaydi.
Dalilning «moddiy-amaliy elementi» deganda biz dalilni aniqlash jarayonida qo‘llaniladigan asboblar va vositalar yig ’indisini, shuningdek ushbu asboblar bilan bajariladigan amaliy harakatlar yig‘indisini tushunamiz. Dalilning moddiy-amaliy tomoni odatda, e’tiborga olinjnaydi va dalil ushbu tarkibiy elementga umuman bog‘liq emasdek boiib tuyuladi. Ammo bu noto‘g‘ri. Bunga ishonch hosil qilish uchun ilmiy dalillaming aksariyati tegishli asboblar va ular bilan muomalada bo‘lish ko‘nikmalarisiz umuman mavjud bo‘lishi mumkin emasligini eslashning o‘zi kifoya qiladi. Agar, aytaylik, Lavuaze aniqlangan dalilni qadimgi yunon fanining mulkiga aylantirishni istasa, u «Atmosfera havosida falon xossalarga ega bo‘lgan gaz mavjud», degan gapni xabar qilishning o‘zi bilan kifoyalangan bo‘larmidi? Bizningcha, buning o‘zi kifoya qilmas edi. Balki yunonlar ushbu gapni oxir-oqibat tushunib yetardilar, biroq shunga qaramay, u yunonlar uchun faqat falsafiy faraz bo‘lib qolgan bo‘lardi. Mazkur gapni yunon fanining daliliga aylantirish uchun unga tegishli gazni olish va uning xossalarini tadqiq etish moddiy-amaliy vositalarini qo‘shimcha qilish talab etilgan bo‘lardi. Bunday vaziyat fanning barcha dalillari bilan bog‘liq holda kuzatiladi. Moddiy-texnika elementisiz ular faqat mushohadaga asosiangan spekulyasiyalarnigina o‘zida ifodalaydi. Hatto dalil oddiy kuzatish yo‘li bilan aniqlangan bo‘Isa ham moddiy-amaliy element nolga teng bo‘lmaydi: u kuzatuvchining o‘z sezgi organlaridan muayyan tarzda foydalanish ko‘nikmasida namoyon bo‘ladi.
