Dalilning borliqqa muvofiqligi uni haqiqiy deb tavsiflash imkonini beradi. Shu
sababli dalillar fanning empirik asosi, nazariyani tasdiqlash
yoki inkor etishning
muhim usuli hisoblanadi, Dalil yordamida borliq xolisona, nazariyaga
bog‘lanmagan holda anglab yetiladi. Dalillar eski nazariya doirasiga sig‘maydigan,
unga zid bo‘lgan hodisalami kashf etish imkonini beradi.
Talqin qilish dalilning muhim unsuri bo ’lib, i har xil shakllarda amalga
oshiriladi.
Ilmiy dalil nazariya bilan bilvosita bog‘liq. Nazariya yordamida empirik
tadqiqotning vazifalari aniqlanadi va uning natijalari talqin qilinadi.
Talqin qilish
dalil tarkibidan uni shakllantirishning nazariy-metodologik sharti, dalildan kelib
chiqadigan nazariy xulosa, uning ilmiy
izohi yoki har xil mafkuraviy, ilmiy yoki
falsafiy nuqtai nazarlardan amalga oshiriladigan baholash sifatida o‘rin oladi.
Dalilning moddiy-texnik yoki metodik tomoni, ya ’ni mi olish usuli ham
bor. Dalilning ishonchliligi ko‘p jihatdan i qaysi usulda, qanday vositalar
yordamida olinganligi bilan belgilanadi.
Masalan,
saylovoldi kampaniyalarida
nomzodlar reytingi, ulaming muvaffaqiyat qozonish imkoniyatlarini ko‘rsatuvchi
sosiologik tadqiqotlarning natijalaridan ko‘p foydalaniladi. Ko‘pincha ulaming
natijalari bir-biridan sezilarli darajada farq qiladi, ba’zan
bir-biriga mutlaqo zid
bo‘ladi. To‘g‘ridan- to‘g‘ri xatoga yo‘l qo‘yish imkoniyati istisno etilsa, bunday
farqlaming sababi metodikalaming har xilligi bilan izohlanishi mumkin.
Dalil - «bu o‘tmishga yoki hali davom etayotgan Ijozirgi davrga tegishli
bo‘lgan, lekin kelajakka hech qachon tegishli bo‘lmaydigan harakat, hodisa, voqea;
bu
- xayolot, uydirmaga qarama-qarshi o‘laroq, voqelik, o‘ylab topilmagan narsa
yoki hodisa; bu - abstrakt va umumiyga qarama-qarshi o‘laroq aniq va yakka narsa
yoki hodisa; nihoyat, «dalil» tushunchasi bir karralik hodisalar yoki voqealardan bir-
biri bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan hodisalar yig‘indisi, jarayonlar, munosabatlarga
ko‘chirilgan...».
Dalillar - bu fanni falsafa va dindan farqlash
imkonini beradigan fanning
asosiy omili. Falsafa ham, din ham bunday dalillar va umum- lashtirishlami
yaratmaydi. Dalil (lot. factum - yuz bergan hodisa) - haqiqiyligi aniq belgilangan
da’vo ko‘rinishidagi bilim. Dalil - bu sodir bo‘ladigan (sodir bo‘lgan) voqea. Dalil
qayd etilgan empirik bilimni o‘zida ifodalaydi va «voqea», «natija»
tushunchalarining sinonimi sifatida amal qiladi (ya’ni ma’no
jihatidan ular bilan
ayniy yoki ularga yaqin turadi). Dalil - bu amalda aniqlangan, uydirma bo‘lmagan
voqea, hodisa. Dalil - bu bilish mumkin bo‘lgan hodisa; bilish mumkin bo‘lmagan
hodisa ilmiy dalil hisoblanmaydi. Fanda dalillar nazariy mulohazalaming axborot
manbai va empirik asosi vazifasini bajarish bilan bir qatorda, ulaming haqiqiyligi
mezoni bo‘lib ham xizmat qiladi. O‘z
navbatida, nazariya dalilning konseptual
asosini shakllantiradi: voqelikning o‘rganilayotgan jihatini farqlaydi, dalillami
bayon etish tilini, eksperimental tadqiqot vositalari va usullarini belgilaydi. Bu erda
eng katta qiyinchilik haqiqiy dalillami haqiqiy bo‘lmagan, haqiqiy bo‘lib
tuyulayotgan dalillardan farqlashdan iborat.
Dostları ilə paylaş: 
