1-mavzu: “Ilmiy tadqiqot metodologiyasi fanining maqsadi va vazifalari ilmiy blimlarning metodologik asoslari Reja

Tushuntirishning deduktiv-
nomologik modeli fandagi real tushuntirish jarayonini emas, balki pirovard 
natijanigina tavsiflaydi.
Gumanitar, ijtimoiy fanlar sohasida oqilona tushuntirish usuli qo‘llaniladi. 
Oqilona tushuntirishning mohiyati shundan iboratki, ta Chit tarixiy shaxsning 
qilmishini tushuntirishda tadqiqotchi mazkur subektning ayni qilmishiga nima 
turtki berganligini aniqlash va ushbu motivlar nuqtai nazaridan qilmish oqilona 
bo ’Iganligini ko ’rsatib berishga harakat qiladi.
 
Teleologik yoki intensional tushuntirish harakatning oqilonaligini emas, 
balki harakat qilayotgan shaxs ko‘zlagan maqsadni, tarixiy hodisalar 
ishtirokchilarining niyatini ko ’rsatib beradi.
MasKhur faylasuf va mantiqchi 
G.X.fon Vrigt fikriga ko‘ra, teleologik tushuntirish «inson haqidagi fan 

---

metodologiyasida uzoq davr etishmagan va qonun orqali tushuntirish modelining 
haqiqiy muqobili bo‘lib xizmat qiladigan tushuntirish modelidir»
66
. 
Bunda shuni nazarda tutish kerakki, birinchidan, 
deduktiv- nomologik model 
(sxema)ga ba’zan tushuntirishning birdan-bir ilmiy shakli deb qaraladi. 
Vaholanki, bu noto‘g‘ri (ayniqsa, gumanitar fanlarga tatbiqan). Uckinchidan, 
ayrim shaxslarning xulq-atvorini tushuntirishda mazkur modelni qo‘llash 
mumkin emas - bu yerda rasional va intensional sxemalar amal qiladi.
 
Ijtimoiy bilishda bu ikkala sxema deduktiv-nomologik tushun- tirishga 
nisbatan ustun turadi. Deduktiv-nomologik tushuntirish gumanitar fanlarda ham 
qo‘llaniladi, ammo bu yerda u tabiatshunos- likdagi singari muhim o‘rinni 
egallamaydi.