1 Mavzu. Mantiq ilmining predmeti va axamiyati. Reja Tafakkur mantiq ilmining o‘rganish ob’ekti

Anik javob - mantikdn to‘gri ko‘ygshan savolga biddirila- digan mulohazadan iborat bo‘lib, unda ishlatilayotgan tushunchalar, so‘zlarning mazmuni va ma’nosi konkret va ravshan bo‘ladi. Noaniq javobni ifoda eguvchi mulohazalar ikki xil ma’noli tushunchalar, so‘zlarni ishlatish natijasida hosil bo‘ladi. U ko‘pincha sofizmlarda uchraydi. Masalan, «o‘yum» sofizmida sofistning «agar kum uyumvdan bir dona qumni olib tashlansa, uyum sakdanadimi?» degan savoliga «ha», deb javob berishadi. Uning «YAna bir kum donasini olib tashlasak-chi? Unda xam kum uyumi sakdanib qoladimi?» degan navbatdagi savoliga ham «Ha», javobi beriladi. Bu hol, ya’ni tasdikdovchi javob birorga ham kum donasi qolmaguncha berilaveradi. Bu erda mantiqiy xato «uyum» tushunchasi mazmunining noanikdigidan kelib chiqadi. Mazkur tushuncha fakdt o‘zining malum bir mikdordagi kumlar to‘plamini ifoda qilishi, yaыgi o‘zining xajmiga ega bo‘lishi bilangina emas, balki sifatiy tavsifiga: shakliga, ko‘lamiga va shu kabilarga ham, ya’ni mazmuniga xam ega. Sofist esa urg‘uni uning mikdoriga beryapgi. Ana shuning uchun ham javob oxir-oqibatda xato bo‘lib chikdsi.
Beriladigan javob to‘g‘ri bo‘lishi uchun ma’lum bir meto­dologik talablarga rioya kdlish zarur. Ular kuyidagilardir:Javob aniq, ravshan va iloji boricha ixcham bo‘lishi sharg.

1. 
   Javob mantiqan ziddiyatsiz bo‘lishi zarur.
   
2. 
   Javob etarli darajada asoslangan bo‘lishi kerak.
   

4Javob savoldagi noaniklikni kamaytirishi, iloji
boricha to‘la bo‘lishi zarur.

NORMA VA HUKM
Norma (me’yoriy qoida) amalga oshirilishi zarur bo‘lgan yoki istisno qilinadigan xatti-harakatlarni bildiradi. Ularning talablariga rioya qilish kundalik turmushimizda hamda bilish jarayonida ko‘zlangan maqsadga erishishimizga imkon beradi. Masalan, «Ta’rif teng hajmli bo‘lishi kerak», degan qoidaga rioya qilish tushunchaga beriladigan ta’rifning mantiqan to‘gri bo‘lishini ta’minlaydigan shartlardan biri hisoblanadi. Agar bu qoida talabi buzilsa, tushunchaga beriladigan ta’rif haddan gashqari keng (masalan, «Fan - bilimlar tizimi») yoki hadsan tashqari gor (masalan, «Fan - goyalarda ifoda etilgan bilimlar tizimi») bo‘lib qoladi.
Gapda ifodalangan normalar hukmni (mulohazani) ifoda qilishi ham, qilmasligi ham mumkin. Masalan, «Urushni garg‘ib kdlish qat’iyan man qilinadi», degan gap — normativ fikr, xukmni (mulohazani) ifoda etmaydi. «Saidov Uzbekistan Respublikasi fuqarosi sifatida mehnat qilish huquqiga ega», degan fikr esa norma (me’yoriy qoida) haqidagi xukm (mulohaza) hisoblanadi; bunda norma «O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari mehnat kilish huquqiga ega», de- gai fikrdan iborat; shuning uchun ham u mantiqiy qiymatga ega, ya’ni chin fikrni ifoda etadi. Demak, norma haqidagi xukmlar (normativ xukmlar) boshqa xukmlar singari mantiqiy qiymatga ega, yani chin yoki xato fikrni ifoda etadilar.
Normalar ilmiy bilishda qoidalarni, metodlarni, huquqiy sohada - huquqiy normativ hujjatlarni (masalan, qonunlarni, kodekslarni, buyrukdarni va shu kabilarni), axloq-odob normalarini va boshqa sohalardagi normativ fikrlarni ifoda qiladilar. Ularning bilishdagi va ama- liyotdagi ahamiyati ana shu bilan belgilanadi.
Mashklar

1. 
   Kuyidagi gaplarning qaysi biri hukmni ifoda qilishini, qaysi biri ifoda qilmasligini anikdang:
   

1. 
   .Xalq karvonini hech kanday kuch ortga kaytarolmaydi (I.Karimov).
   

1.2/Gil - millatning qalbi.

3. 
   Xorazmiy - katta ilmiy, genial shaxs (D.Sarton).
   
4. 
   Men nechun sevaman O‘zbekistonni?
   

1.b.Xalkimiz endi erkinligini qo‘lga kiritgan, o‘zligini anglab etgan bir zamonda allaqanday kimsalarga ergashib yana jaxolat va qullik tuzog‘iga qaytadimi?! (I.Karimov.)

2. 
   Quyidagi hukmlarning tarkibini aniklang:
   
   1. 
      Jamiyatni ma’naviy yangilashdan ko‘zlangan bosh maqsad - yurt tinchligi (I.Karimov).
      

Elidan ayrilgan o‘lguncha yig‘lar (Xalk. maqoli).

2. 
   Eridan ayrilgan etti yil yig‘lar,
   
3. 
   Ba’zi balikdar yuz yilgacha yashaydi.
   
4. 
   Milliy mafkurani shakllantiradigan eng katga manba - bu xakkoniy yaratilgan tarixdir (I.Karimov).
   

Z.Oddiy va murakkab hukmlarni ajrating:
ZL.Oila va mafkura tushunchalari chambarchas bog‘liqdir (I.Karimov).

2. 
   Milliy mafkura - bu xalkling, millatniig o‘tda yonmaydigan, suvda cho‘kmaydngan o‘lmas e’tiqodvdir (I.Karimov).
   
3. 
   Muayyan vazifalarni bajarish zaruriyati inson faoliyatinipg bir umrga yashash qoidasidir (Beruniy).
   
4. 
   Tikan ekib, hosiliga uzum olmaysan (Axmad YUgnakiy).
   

3. 
   Kuyidagi xukmlarning predikat xarakteri bo‘yicha kaysi turlarga mansubligini aniklang:
   
   1. 
      .O‘z tilini yo‘qotgan har qanday millat o‘zligidan judo bo‘ladi (I.Karimov).
      

2. 
   YOk suvdan engil.
   
3. 
   O‘zbekiston Respublikasida chet el investorlarining faoliyat ko‘rsatishi uchun kulay sharoitlar mavjud.
   
4. 
   Laylak - Navro‘z elchisi.
   

4. 
   Quyidagi xukmlarning mikdor va sifatini xamda terminlari hajmini aniklang:
   

1. 
   Hech bir olim formulalar bilan fikr yuritmaydi (A.Eynshteyn).
   
2. 
   Qaysarlik - zaif akl illatidir (A.P.CHexov).
   

3. 
   YOvvoyi o‘tlarning meditsinada ishlatiladigan turlarp ko‘p.
   

4. 
   Ba’zi talabalar vaqtining bekor ketishiga yo‘l qo‘ymaydi.
   
5. 
   O‘zbekiston - kelajagi buyuk davlat.
   

6. 
   Bu xonadondan hech kim norizo bo‘lib ketgan emas. (A. Qodiriyning «O‘tgan kunlar» romanidan.)
   

5. 
   Kuyidagi murakkab xukmlarning turlarini aniklang:
   

1. 
   .Maqallani o‘zini-o‘zi boshqarish maktabi, ta’bir joiz bo‘lsa, demokratiya darsxonasi, deb atash mumkin (I.Karimov).
   

2. 
   Qololmas jahon ichra mangu kishi,
   

Fakat qolg‘usi yaxshi nomu ishi (Sa’diy).

2. 
   Gar sen o‘zgalarning qayg‘usiga lokayd karasang,
   

Inson degan nomga noloyiqsan (Sa’diy).
6.4,Olimda ko‘pincha nimadir: yo shira, yo xarakat, yo hazmi taom, yo me’da sharbati, yoxud idrok deb atalmish narsa etishmaydi (Jan Pol).

6. 
   Faqat tajribagina bizni xayot ne’matlarini qadrlashga o‘rgatadi.
   
   6. 
      SHarq kishisining xususiyati bir yo‘la va uzil-kesil belgilangan bo‘ladi (Gegel).
      

6. 
   Quyidagi x,ukmlarning modalligini aniqlang:
   

1. 
   O‘z tilini yo‘kotgan har qanday millat o‘zligidan judo bo‘lishi muqarrar (I.Karimov).
   
2. 
   O‘zbekiston oliy maktabi tizimi 58 oliy o‘kuv yurtini, shu jumladan, 16 universitet va 42 institutni o‘z ichiga opadi (Kdarlar tayyorlash milliy dasturidan).
   
3. 
   Ayblanuvchi oklanishi mumkin.
   
4. 
   Jismlar issikdikdan keshayadi, sovuqpikdan torayadi.
   

7. 
   Quyidagi xukmlar kanday munosabatlarda?
   
   1. 
      .Ba’zi rahbarlar yaxshi notikdir. Ba’zi rax,barlar yaxshi notik emas.
      

2. 
   Metachlar oksidlanadi. Natriy oksidlanmaydi.
   
3. 
   Vrach - oliy ma’lumotli mutaxassis. Kardiolog - oliy ma’lumotli mutaxassis.
   
4. 
   Qonun ob’ektivdir. Qonun sub’ektivdir.
   

8. 
   Kuyidagi savol-javoblarni mantikiy taxlil kiling.
   

1. 
   Agar mendan, nega milliy qadriyatlarimiz shuncha zamonlar osha bemalol yashab kelayapti, deb so‘rashsa, bu - avvalo, muqaddas dinimiz xisobidan. deb javob bergan bo‘lur edim (I.Karimov).
   
2. 
   Tabiiy savol tug‘ipadi: bunday mafkuraviy ta’sirlar sapbiy oqibatlarga olib kelmasligi uchun nima qipish kerak?
   

Buning yo‘li - odamlarimiz, avvalambor, yoshlarimizning imon-e’tiqodini mustahkamlash, irodasini bakuvvat qipish, ularni o‘z mustaqil fikriga ega bo‘lgan barkamol insonlar etib tarbiyalash. Ularning tafakkurida o‘zligini unutmaslik. ota-bobolarning muqadsas qadriyatlarini asrab-avaylash va xurmat qilish fazilatini qaror toptirish. Ularning, men o‘zbek farzandiman, deb g‘urur va iftixor bilan yashashiga erishishdir (I.Karimov).

3. 
   «Mantik fanining asoschisi kim?» degan sayulga kuyidagicha javoblar berilishi mumkin:
   

• 
  Aristotel.
  
• 
  Qadimgi grek faylasufi.
  
• 
  Kandaydir chet ellik faylasuf.
  

4. 
   Savol. O‘n yildan keyin hozirgi holatingizni saklab qolasizmi?
   

Javoblar:

• 
  Ha, saklab qolaman.
  
• 
  Yo‘q, saklab kololmayman.
  
• 
  Bilmayman.
  

9. 
   Norma (me’yoriy holda)ni ifoda qiluvchi gaplar tuzing.
   

Namuna: «Jinsi, tili, yoshi, irki. milliy mansubligi, e’tiqodi, dinga munosabati, ijtimoiy kelib chiqishi. xizmat turi. ijtimoiy mavqei, tu- rarjoyi, Uzbekistan Respublikasi hududida kancha vaqt yashayotganligidan qat’i nazar, har kimga bilim olishda teng huquklar kafolatlanadi» (O‘zbekiston Respublikasining qonuni. Ta’lim to‘fissda. T., 1997. 4-modda).