1-mavzu. Umumiy fizika faniga kirish Reja

Tezlikning ta’rifi
Jismlar harakatining jadalligini tavsiflashda tezlik tushunchasi kiritiladi, u X-t koordinatada yo’l grafigiga urinma bo’ladi. Vaqt birligi ichida jismning o’tgan masofasining son qiymatiga teng bo’lgan fizik kattalik tezlik deyiladi.Uning tenglamasi =∆x/∆t , ushbu holatda jismga tashqi ta’sirlar bo’lmaganda tezlik o’zgarmas saqlanadi.³

Faraz kilaylik, umumiy xolda egri chiziqli harakat kilayotgan va t paytda M nuqtada bo’lgan MN Δt vaqt ichida N nuqtaga kelsin. M va N nuqtalarning radius- vektorlari mos xolda r va r + Δr va MN yoyning uzunligi Δs bulsin. MN kuchishi ya’ni radius - vektor ortirmasi Δr ning shu kuchish uchun sarflangan vaqt Δt ga nisbati MN ning urtacha tezligi deb ataladi. (3-rasm)
	3-rasm

Δt vaqt oraligi cheksiz kichiklashtirib borilsa urtacha tezlik intiladigan limit oniy tezlik

bo’ladi.
V_on - oniy tezlik bo’lib, u radius- vektorning vaqt buyicha birinchi tartibli hosilasidir. Fizik nuqtai nazaridan, oniy tezlik vektori traektoriyaning ixtiyoriy nuqtasidagi tezlikni kursatadi. Oniy tezlik vektorining koordinata uklariga proektsiyalari kuyidagicha bo’ladi.

Moddiy nuqtaning tezlik vektorini koordinata uklari buylab yunalgan tashqil etuvchilari esa kuyidagicha bo’ladi.

U xolda tezlikning son qiymati

Agar MN bir vaqtni uzida bir necha harakatda katnashayotgan bulsa harakatlarning mustakilligi qonuniga kura

bo’ladi.
Matematika kursidan ma’lumki, yoy uzunligi cheksiz kichrayib borganda yoy va shu yoyni tortib turuvchi vatarni nisbati intiladigan limiti 1 ga teng bo’ladi. SHuning uchun | dr | = ds tenglik urinli bo’ladi. U xolda MN tezligi

bo’ladi.
Bu ifodani integrallab MN ni Δt = t₂- t₁ vaqt ichida bosib utgan yuli aniqlanadi. Tezlik doimiy (V=const)bo’lganda harakat tekis xisoblanadi. Bunday xol uchun kuyidagi ifoda urinlidir.

Agar kuchish yoki yulning uzunliklari metr (m) larda, vaqt sekund (s) da ulchansa tezlikning ulchov birligi [ V ] = m/s, o’lchamligi [LT ^-1] bo’ladi.
Odam parashutdan sakrayapti.Bir qancha vaqtdan so’ng u sakragan vaziyatidan parashuti ochilgunga qadar bo’lgan balandligi y=(10000 m) - (50 m/s)[t+(5.0 s)e^-t/5.0 s] tenglamaga ko’ra o’zgaradi. t=7 s bo’lgan hol uchun uning tezligini aniqlang. Bunda havoning qarshiligini hisobga olmang.⁴
Ko’p hollarda tezlik vektori vaqtga bog’liq v(t) ravishda uzgarib turadi. (4-rasm)

Tezligi vaqtga bog’liq xolda sodir bo’ladigan harakat uzgaruvchan (notekis) harakat deyiladi. Shaklda keltirilgan MN harakatining traektoriyasi uzgaruvchan harakatga misol bo’ladi. CHunki traektoriyasi tezlik vektorlari bir biridan kattaliklari va yunalishlari bilan farklanadi. Bu fark kurilayotgan vaqtga bog’liqdir. Ushbu boglanishni aniqlash maksadida tezlanish tushunchasi kiritiladi. Birlik vaqt oraligida tezlik vektorining uzgarishini belgilaydigan kattalik tezlanish deyiladi.