1. Mexaniki hərəkət. Trayektoriya, yol,yerdəyişmə,hesablama sistəmləri

11.Kosmik sürətlər
Fərz edək ki, üfüqi istiqamətdə atılmış cismə elə - sürəti verilmişdir ki, həmin cisim Yerin səthi yaxınlığında radiuslu çevrə boyunca Yer ətrafinda fırlanır. Havanın sürtünmə qüvvəsi nəzərə alınmadıqda bu cisim yalnız Yerin cazibə qüvvəsinin təsiri ilə hərəkət edir. Bu halda cismə təsir edən mərkəzəqaçma qüvvəsini yaradan səbəb Yerin cazibəsidir, başqa sözlə, Yerin cismi cəzbetmə qüvvəsi mərkəzəqaçma qüvvə rolunu oynayır. Onda


Bu sürət - I kosmik sürət adlanır. Deməli, üfüqi istiqamətdə atılmış cismə 8 km/san sürət vermək lazımdır ki, o Yerin süni peykinə çevrilsin.
Cisim Yerin cazibə sahəsini tərk edə bilməsi üçün ona verilən kinetik enerjinin qiyməti, həmin cismi Yerin cazibə sahəsindən çıxarmaq (onu Yer səthindən sonsuzluğa aparmaq) üçün görülən işdən kiçik olmamalıdır. Əks halda, cisim Yerin cazibə sahəsini tərk edə bilməz. Beləliklə, Yerin cazibə sahəsini tərk edə bilməsi üçün cismə verilən sürətin ən kiçik qiyməti (havanın müqavimət qüvvəsinə qarşı görülən iş nəzərə alınmır)

Buradan . Bu kosmik sürət adlanır. İkinci kosmik sürətdən böyük sürətə malik olan cisimlər Yerin cazibə sahəsini tərk edərək Günəşin süni peykinə çevrilir. İkinci kosmik sürətə malik olan cisim parabolik trayektoriya üzrə hərəkət etdiyinə görə II kosmik sürətə parabolik sürət də deyilir. Müəyyən olunub ki, həm Yerin, həm də Günəşin cazibə sahəsini tərk edə bilməsi üçün cismə veriləcək minimum sürəti (III kosmik sürəti) 16 km/san, maksimum sürət isə 72,7 km/san qiymətlərini alır. III kosmik sürətə malik olan cisim hiberbolik trayektoriya üzrə hərəkət edir.

12.Dəyişən kütləli cismin hərəkəti
Hərəkət zamanı cismin kütləsi dəyişə bilər; onun kütləsi kəsilməz olaraq artar və ya azalar.




13.Qüvvə ilə potensial enerji arasında əlaqə
14.Bərk cisimlərin fırlanma hərəkəti
Bərk cisim dedikdə, bir-biri ilə müəyyən rabitə vasitəsi ilə bağlı olan maddi nöqtələrdən ibarət səlt cisim başa düşülür. Maddi nöqtələr arasındakı rabitə sərt olduqda, başqa sözlə, maddi nöqtələr arasındakı məsafələr dəyişməz qaldıqda sistem mütləq bərk cisim adlanır. Bərk cisim hissəciklərinin bir-birinə nəzərən yerdəyişməsi mümkün olmadığından onun hərəkəti, bütöv cismin hərəkəti kimi öyrənilir. Bərk cismin ixtiyari hərəkətini iki sadə hərəkətin - irəliləmə və fırlanma hərəkətlərinin cəmi kimi ifadə etmək olar. Bərk cisimn ixtiyari seçilmiş iki nöqtəsindən keçən xətt, hərəkət zamanı öz-özünə paralel olaraq qalarsa, belə hərəkət irəliləmə hərəkəti , bərk cismin bütün nöqtələri hərəkət zamanı, mərkəzləri eyni bir ox üzərində yerləşən çevrələr cızarsa belə hərəkətə isə fırlanma hərəkəti deyilir. İndi bərk cismin mürəkkəb hərəkətini iki sadə hərəkətin cəmi kimi ifadə edək. Bu məqsədlə ən sadə hərəkəti - bərk cismin müstəvi hərəkətini nəzərdən keçirək. Hərəkət zamanı bərk cismin bütün nöqtələri qarşılıqlı paralel müstəvilər üzərində qalarsa, belə hərəkət müstəvi hərəkət adlanır. Bərk cisimn irəliləmə hərəkəti zamanı onun ixtiyari iki nöqtəsindən keçən xətt fəzada öz-özünə paralel olaraq yerini dəyişdiyindən onun bütün nöqtələri eyni sürətə və eyni təcilə malik olur. Deməli, bərk cismin irəliləmə hərəkətini onun ixtiyari bir nöqtəsinin hərəkəti ilə əvəz etmək olar. Lakin bərk cismin mürəkkəb hərəkəti zamanı heç də onun bütün nöqtələrinin eyni sürətə malik olduğunu söyləmək olmaz. Bərk cismin mürəkkəb hərəkəti, irəliləmə və fırlanma hərəkətlərinin cəmi kimi ifadə oluna bildiyindən, mürəkkəb hərəkət zamanı bərk cismin ixtiyari nöqtəsinin hərəkət sürəti belə olar:

kimi təyin olunar. V₀ irəliləmə hərəkətinin sürətidir, v- ox ətrafında fırlanmanın xətti sürəti , omeqa bucaq sürətidi, r- radius-vektordur. Bərk cismin ayrı-ayrı hissəciklərinin xətti sürət və təcilləri müxtəlifdir.

-tangensial təcillə bucaq təcili arasndakı asılılıq ifadəsidir. Bərk cismin tərpənməz ox ətrafında fırlandığını fərz edək. Aydındır ki, belə hərəkət zamanı bərk cismin bütün nöqtələri, mərkəzləri tərpənməz ox üzərində yerləşən çevrələr boyu hərəkət edəcəkdir. Tərpənməz ox ətrafında baş verən bu növ müstəvi hərəkəti kinematik və dinamik baxımdan təhlil etmək üçün aşağıdakı əsas kəmiyyətləri araşdırmaq lazımdır: qüvvə momenti, ətalət momenti, impuls momenti və qüvvə momenti impulsu. Qüvvə momenti, qüvvənin cismi fırlatma qabiliyyətini xarakterizə edir. Qüvvə momenti vektorial kəmiyyətdir və onun istiqaməti, qüvvə vektoru ilə radius-vektorun yerləşdiyi müstəviyə perpendikulyar istiqamətdə yönəlir.