1-nashr O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi

Xordali hayvonlarda yuz bergan evolutsion o‘zgarishlar.
Xordalilar 
orasida lansetnik eng tuban tuzilgan bo‘lib, uning ayirish organlari tananing 
ikki yoni bo‘ylab juft-juft joylashganligi, bosh miyasining rivojlanmaganligi, 
qon aylanish sistemasining tuzilishi va yuragining bo‘lmasligi bilan halqali 
chuvalchanglarga o‘xshab ketadi. Bu belgilar tuban tuzilgan xordalilarning 
halqali chuvalchanglardan kelib chiqqanligini ko‘rsatadi. 
Xordali hayvonlar turli-tuman bo‘lishiga qaramasdan, ularda umumiy belgilar 
mavjud. Barcha xordalilarda o‘q skelet – xorda rivojlangan. Umurtqali hayvonlarda 
esa xorda embrional organ hisoblanadi, postembrional rivojlanishning dastlabki 
bosqichida aksariyat organizmlarda umurtqa pog‘onasiga aylanadi. Xorda ustida 
naysimon markaziy nerv sistemasi joylashgan. Nafas olish sistemasi murakkab 
tuzilishga ega jabra va o‘pkadan iborat. Qon aylanish sistemasi yopiq. Ovqat 
hazm qilish nayining oldingi qismi jabra teshiklari yordamida tashqi muhit bilan 
bog‘lanadi. Suvda yashaydigan tuban xordalilarda jabra umr bo‘yi saqlanadi, 
quruqlikdagi vakillarda esa u o‘pka bilan almashinadi. 
Dastlabki xordalilardan bir guruhi dengiz tubidagi qumga ko‘milib 
yashashga o‘tgan, ulardan hozirgi boshskeletsizlar kenja tipiga mansub 
lansetniklar kelib chiqqan. Qadimgi xordalilarning boshqa bir guruhi faol 
yirtqich hayot kechira boshlagan. Yirtqich hayvonlardan o‘ljani ta’qib qilib 
tutish, chaqqon va murakkab harakatlanish, idrok qilish talab etiladi. Shuning 
uchun yirtqichlar o‘rtasida tabiiy tanlanish nerv sistemasi, harakat organlari, 
o‘ljani tutish va yeyish uchun zarur bo‘lgan o‘tkir tishlarning rivojlanishiga 
olib kelgan. Shu tariqa hozirgi akulalarga o‘xshash tog‘ayli baliqlar paydo 
bo‘lgan. Faol hayot kechirish tog‘aydan iborat umurtqa pog‘onasining suyak 
bilan almashinishi natijasida suyakli baliqlar kelib chiqqan.
Iqlimning asta-sekin quruqlashib borishi qadimgi suyakli baliqlar orasida 
tabiiy tanlanishni ikki yo‘nalishda borishiga olib kelgan. Birinchidan qadimgi 
ikki xil nafas oluvchi panjaqanotli baliqlarning juft suzgichlari quruqlikda 
yashovchi hayvonlarning harakatlanish organi – oyoqlarga aylana borgan; 
ikkinchidan jabralar o‘rniga o‘pka va teri orqali nafas olish paydo bo‘lgan. 
Tabiiy tanlanish ta’sirida panjaqanotlilarning o‘pkasi tobora rivojlanib, 
ularning juft suzgichlari yurish oyoqlariga aylangan.
Umurtqali hayvonlarning suv muhitidan quruqlikda yashashga mos-
lashgan dastlabki vakillari qadimgi suvda hamda quruqlikda yashovchilar 

---

200
(stegosefallar) hisoblanadi. Umurtqali hayvonlarning suv muhitidan quruqlikda 
yashashga o‘tishi birinchidan havodagi kislorod bilan nafas olish, ikkinchidan 
qattiq substratda harakatlanishni talab etadi. Evolutsiya jarayonida dastlabki 
suvda hamda quruqlikda yashovchilar gavda tuzilishi va organlar sistemasida 
sodir bo‘lgan muayyan irsiy o‘zgaruvchanlik asosida vujudga kelgan belgilar 
ularning o‘zgargan muhit sharoitiga moslanishiga imkon bergan. Oldingi 
va orqa oyoqlarning paydo bo‘lishi, yuragining uch kamerali bo‘lishi, qon 
ikki doira bo‘ylab harakatlanishi, nog‘ora parda va eshitish suyakchasining 
paydo bo‘lishi suvda hamda quruqlikda yashovchilarga quruqlik muhitida 
yashash imkonini yaratdi. 
Sudralib yuruvchilar haqiqiy quruqlikda yashovchi hayvonlar bo‘lib, 
ularning terisi quruq, nafas olishda ishtirok etmaydi. Tashqi urug‘lanish 
o‘rniga ichki urug‘lanish kelib chiqqan, ular yirik, sariqlikka boy tuxum 
qo‘yadi. Ularning markaziy nerv sistemasi, ayniqsa bosh miyasi va sezgi 
organlari yaxshi rivojlangan. Boshining harakatchanligi sezgi organlaridan 
ko‘proq foydalanish imkonini beradigan bo‘yin umurtqalari taraqqiy etgan. 
Skeletida ko‘krak qafasining vujudga kelishi o‘pkani himoyalab, nafas 
olishining takomillashishiga olib kelgan, nafas yo‘llari – traxeya, bronxlar 
paydo bo‘lgan, o‘pkalarda gaz almashinish yuzasi kengaygan, yurak 
qorinchasida chala to‘siq paydo bo‘lgan. 
Quruq va issiq iqlimli mezozoy erasida sudralib yuruvchilar rivojlangan, 
ularning xilma-xil vakillari vujudga kelgan va keng tarqalgan. Iqlimning 
sovub ketishi natijasida gigant sudralib yuruvchilar yashash uchun kurash 
va tabiiy tanlanishda qirilib ketgan.
Qushlarda quyidagi evolutsion o‘zgarishlar vujudga kelgan. Nerv siste-
masi va sezgi organlaridan kuchli taraqqiy etgan va harakatlari uchish ga 
muvofiqlashgan. Yuragi to‘rt kamerali, yurak qorinchalari to‘liq ajralgan. 
Arterial va venoz qonlari aralashmaganligi, moddalar almashinuvi jadallashuvi 
tufayli tana harorati doimiy bo‘ladi. 
Qushlarning asosiy harakati – uchish bilan bog‘liq holda muayyan evolutsion 
o‘zgarishlar vujudga kelgan. Qushlarning gavdasi suyri shaklda, oldingi oyoqlari 
uchish organi – qanotga aylangan, skeletida toj suyagi yuzaga kelgan. Tanasi 
murakkab pat qoplami bilan qoplangan. Tanasida havo xaltachalarining bo‘lishi 
va ularning nafas olishda bevosita ishtirok etishi qushlarning yashash uchun 
kurashda va tabiiy tanlanishda saqlanib qolishiga yordam beradi.
Dastlabki sutemizuvchilarning vakillari mezozoy erasida yashagan 
sudralib yuruvchilardan kelib chiqqan. Sutemizuvchilar issiqqonli bo‘lishi 

---

201
tufayli sudralib yuruvchilar, suvda hamda quruqlikda yashovchilar uchun 
noqulay bo‘lgan sharoitda ham yashash imkoniyatiga ega bo‘lgan. 
Sutemizuvchilarning bosh miyasida oliy nerv faoliyati markazlari paydo 
bo‘lgan. Bosh miya yarimsharlari po‘stlog‘i yaxshi rivojlangan. Shu sababli 
ularning xulq-atvori murakkablashgan va ular tashqi muhit ta’sirlariga 
mukammal tarzda javob qaytaradi. Eshitish va hid bilish organlari yaxshi 
rivojlanganligi ularning tashqi muhit sharoitiga moslanish, o‘zini himoya 
qilish va oziq topishiga imkon beradi. Sutemizuvchilarda termoregulatsiya 
kuchli rivojlangan. Yuragi to‘rt kamerali, o‘pkalari alveolalardan tuzilgan 
bo‘lib, nafas olish yuzasi ortgan. Terida turli vazifalarni bajaradigan yog‘, sut, 
ter, hid ajratuvchi bezlar bo‘lib, teri jun bilan qoplangan. Sutemizuvchilarda 
bachadonning paydo bo‘lishi, embrionning bachadonda rivojlanishi hayvonot 
olamidagi yirik aromorfozlardan biri sanaladi. Sutemizuvchilarning suv, havo 
va quruqlikka moslanish belgilari idioadaptatsiya natijasida vujudga kelgan. 
Hayvonlar filogenezini to‘liq tasavvur qilish uchun tirik organizmlarning 
organlar sistemalari rivojlanishini o‘rganish lozim.