1 Ön söz kitab Azərbaycan və Kürd xalqlarının tarixi dostluğuna ithaf olunur

75
Xorasan  kürdləri  doğma  vətənlərindən  uzaqda  yaşamaqlarına  baxmayaraq  öz
həmvətənləri  kimi  İran  tarixində möhkəmiz  salmışlar.  Məsələn,  Dərəqəz  və Kəlat
xanlıqları uzun illəryarımmüstəqil həyat  sürmüş,  onların  hakimiyyətinə yalnız  XX əsrin
20-ci illərində son qoyulmuşdur (96,10). Yaxad, xorasan, Şirvan dairəsindı 1917-ci ildə
zəfəranlı  tayfa  birləşməsinin  xanı  Tac  Məhəmməd  İbrahim  çobanı  Xudaverdinin (Xuda
xanın) başçılığı  altında  başlanan    silahlı  üsyan genişlənərək  tezliklə Kuçan  mahalını  da
əhatə etdi.
İran  hökuməti  bu  üsyanı  yalnız  1920-ci  ilin  avqust  ayında  yatırda  bildi.
Müşahidəçilərin  verdiyi  məlumata  görə üsyançılarınarasında  qəhrəmancasına  vuruşan
kürd qadınları da var idi (96,48).
Xorasan  kürlərindən  başqa,  İran  kürdləri  Gilan,  Mozandaran (kürddilində “daha
böyük” deməkdir), Qəzvin, Məkran və s. əyalətlərdə də yaşayır.
Şərqi  Kürdüstanın  iqtisadiyyatında əsas  yeri  kənd  təsərrüfatı (maldarlıq,
qoyunçuluq, əkinçilik),  yüngül və yeyinti sənayesi  təşkil  edir.Şimali  Kürdütanda olduğu
kimi  burada  da əhalinin  sosial-iqtisadi  vəziyyəti  ölkənin  mərkəzi  vilayətləri  ilə
müqayisədə çox aşağıdır.
Əhalisinin sayına  və ərazisinə görə Kürdüstanın  üçüncü  parçası  İraq  dövləti
çərçivəsində yerləşən  Cənubi  Kürdüstandır.  Onun  sahəsi  təxminən  100  min  kv.  km-dir.
Əhalisi isə 6 mln nəfərdən yuxarıdır.
Yuxarıda  qeyd  etdiyimiz  kimi,  2003-cü  ilsə S.  Hüseynin  diktatura  rejimi
dağıldıqdan  sonra  federativ  İraq  dövləti  çərçivəsində muxtariyyət  hüququna  malik  olan
kürdüstan  bölgəsi  yaranmışdır.  Bu  muxtariyyət  Iraqın  yeni  qəbul  edilmiş
Konstitusiyasında 
təsbit 
olunmuşdur. 
Siyasi 
icmalçıların 
və
müşahidəçilərin
yarımmütəqil  dövlət adlandırdığı  İraq  Kürdüstanının  öz  bayrağı,  dövlət  dili (kürd  dili),
himni,  gerbi,  prezidenti (M.Barzani),  hökuməti,  parlamenti,  özü  nümüdafiə qüvvələri,
paytaxt (Ərbil) mövcuddur.
Muxtariyyət hüquqla Kürdüstan bölgəsini rəsmi olaraq Ərbil, Süleymaniyə, Duhok
əyalətləri (ərəbcə “mühafizə”) daxil edilmişdir. Halbuki Mosul, Kərkük vilayətləri, eləcə
də Xanəgin, sincar rayonları da qədim kürdlərin ana vətənidir (bax: I-II, I-II). Yeni Iraq
Konstitusiyası  qəbul  edilərkən  bu ərazilər  İraqın  mərkəzi  hökuməti  ilə Kürd  hökuməti
arasında  ciddi  mübahisələrə səbəb  oldu  (1971-ci  ilin  mart  ayında  bəyan  edilmiş  Kürd
muxtar  rayonuna  da  həkim ərazilər  daxil  edilmədiyi  üçün  Mustafa  Barzani  həmin
muxtariyyəti qəbul etməmişdi).
Kürdlərin ən  qədim  məskunlaşma ərazilərindən  olan  Kərkük (ərəblər  bura  VIII
əsrdən,  türkmənlər  isə XI əsrdən  sonra  gəlmişlər) yeni  Konstitusiyayan  görə burada

76
yaşayan əhalinin  çoxluğuna  təşkil  edən  kürdlər  bunu  öz  hüquqlarının  pozulması  kimi
qəbul edirlər.
Ərəb istilasından sonra kürdlərin sayının məcburi azalması nəticəsində gəlmələrin
(ərəblərin) üstünlük  təşkil  etdiyi  Mosal  vilayəti (həmin  vilayət  uzun  illər  Osmanlı
imperiyasının  tabeliyində olsa  da    kürdlər  tərəfindən  idarə olunmuşdur) isə Mərkəzi
hökumətin (ərəblərin) tabeliyinə verilmişdir.
Cənubi  Kürdüstannın  relyefi  müxtəlifdir.  Belə ki,  İran  və Türkiyə ilə həmsərhəd
olan rayonların relyefi əsasən dağlıqdır. Dağlıq ərazini Kürdüstan (Şərqi Tavr) və Zarqos
silsilələrinin  şimaldan  və şimal-şərqdən  İraq ərazisinə daxil  olan  qolları  təşkil  edir.
Cənuba  və cənub-qərbə doğru  getdikcədağlıq  relyefi  dağətəyi  yüksəkliklər  və ovalıqlar
(Mesopotomiya ovalığının şimal hissələri) əvəz edir.
Cənubi Kürdüstanın (İraq Kürdüstanının) ərazisi neft-qaz (Kərkük, Ərbil, Xanəgin
vilayətləri), dəmir  filizi (Süleymaniyə yaxınlığında) kükürd,  fosfat,  bitium,  tikinti
materialları  və s.  faydalı  qazıntılarla  zəngindir.  Mənbəyini  Şimali  Kürdüstandan  alan
Dəclə və Fərat çayları, eləcə də dəclənin iri qolları (Dialə, böyük Zab, Kiçik Zab) Cənubi
Kürdüstanın ən böyük çaylarıdır.
Cənubi  Kürdüstan əhalisinin  80%-dən  çoxunu  kürdlər  təşkil  edir.  Kürdlərdən
başqa burada ərəblər, türkmənlər təşkil edir. Mosal, Kərkük, (50%-dən çox) Xonəgin və
s. əyalətlərdə də xeyli sayda kürd yaşayır.
Cənubi  Kürdüstan  iqtisadiyyatın əsasını  neft  hasilatı,  yüngül  və yeyinti  sənayesi,
heyvandarlıq  və dəmyə əkinçiliyi (xüsusilə taxılçılıq,  tütünçülük) təşkil  edir. Ən  iri
sənaye  mərkəzləri  Kərkük, Ərbil  və Süleymaniyədir.  Son  illərdə Süleymaniyyə, Ərbil,
Duhok  vilayətlərində konserv,  şəkər,  sement  zavodları,  toxuculuq  və tikiş  müəssisələri,
mərmər emalı zavodu və s. tikilmişdir. Kurort təsərrüfatının və turizmin inkişafı üçün də
yerli kürd Hökuməti yeni addımlar atmaqdadır (107,74). Az vaxt ərzində Kürd Hökuməti
bölgənin sosial-iqtisadi inkişafı üçün böyük işlər görmüşdür.
Kürdüstanın  həm  sahəsinə,  həm  də əahlisinə görə ən  kiçik  parçası-Cənubi-qərbi
Kürdüstan-Suriya dövlətinin sərhədləri daxilində yerləşir. Onun sahəsi təxminən 25 min
kv.km-ə yaxındır. Suriyada yaşayan kürdlərin ümumi sayı isə 3 mln nəfərə çatır.
Cənubi-qərbi  Kürdüstanın  relyefində yaylalar  və düzənliklər  üstünlük  təşkil  edir.
Belə ki, ərazinin  çox  hissəsi  hündürlüyü  450  m-dən  200  m-dək  olan  Cəzirə platosunun
(yaylasının) üzərində yerləşir.  Hələb  vilayətində Cəbəl əl-Əkrad (Kürd  dağları) dağları
uzanır.  Cənub-qərbi  Kürdüstan  nefti (Derik  və Rumeyla),  dəmir  filizi (ayn-Əl-Ərəb-

77
keçmiş  Kəbani),  tikinti  materialları  və s.  ilə zəngindir. Əsas  çayları  Dəclə Habur  və
onların qollarıdır.
Cənub-qərbi Kürdüstanda kürdlər əsasən Həsəkə (keçmiş Cəzirə), Hələb, Dəməşq,
Raqqə, Latakiya, Həma, Homs, Deyr-əz-Zur, İdlib əyalətlərində yaşayır. Buradakı kürlər
ən  çox  sahəsi  22  mindən  yuxarı  olan  Həsəkə əyalətində yaşayır.  Bu əyalətin  kürdlər
üstünlük təşkil etdiyi şəhər, qəsəbə və kəndləri aşağıdakılardır: Həsəkə (əyalətinmərkəzi),
Qamışlo (əyalətin  böyük  şəhəri),  Amud,  Derbasiya,  Rasyutan (Sərekaniye-Bulaqbaşı),
Tel-Əbyad,  Tel-Təmir,  Tell- Koçər, Əl-Matinkiya (Derik), Kubur-Əl-Bid, Ayn-Divar,
diclə, şəddadi,  Butah,  Səncar  və s.  Dəməşq  şəhərində yaşayan  kürdlər əsasən haradakı
“Xayy-əl-əkrad” (“KÜrd  məhəlləsi”) adlanan  kvartalda  məskunlaşmışlar.  Hələb
əyalətindəki  kürdlər  daha  çox  cəbəl-Əl-Əkrad (“Kürd  dağları”),  Cəbəl  Saman  və Əziz
rayonlarında, həmçinin Afrin, Ayn-Əl-Ərəb, Kubbani və Carablos şəhərində yaşayır.
Elmi  mənbələrin  verdiyi  məlumatlara  görə Suriyanın  paytaxtı  Dəməşq  şəhərində
yaşayan KÜrdlərin sayı 170 mini ötmüşdür.
Cənub-qərbi Kürdüstanın başlıca təsərrüfat sahələri kənd təsərrüfatı (heyvandarlıq
və əkinçilik),  yüngül  və yeyinti  sənayesi,  neft  hasilatı  və s.dir.  Burada  becərilən əsas
bitkilər  pambıq  və buğdadır.  Cəzirə əyalətində (Həsəkədə) yetişdirilən  bərk  buğda
sortlarından  alınan  yüksək  keyfiyyətli  un  Avropa  ölkələrinə (ən  çox  İtaliyaya) ixrac
olunur. Həmin andan makaron və qənnadı məmulatları istehsalında geniş istifadə olunur.
Kürdlərin  müasir  coğrafiyası  tarixi  Kürdüstanın  dörd  parçası  ilə bitmir.  Tarixi
Kürdüstandan  kənarda  kürdlərin ən  çox  yaşadığı  regioan  “postsovet  məkanı”  deyilən
keçmiş SSRİ-nin ərazisidir. “postsovet məkanı”nda kürdlərin qədim zamanlardan vəvə ən
çox  yaşadığı  başlıca  region  Cənubi  Qafqaz  respublikasının (Azərbaycan,  Ermənistan,
Gürcüstan) ərazisidir.Sovet  dövründə (1917-1991-ci  illər) Zaqafqaziya  adlanan  bu
regionda  Kürdlər  çox  qədim  zamanlardan yaşayır.  Çünki  Cənubi  Qafqazın ərazisi tarixi
Kürdüstanın ərazisi ilə demək olar ki, birbaşa həmsərhəddir: Şimali Kürdüstan (Türkiyə
Kürdüstanı) Gürcüstan  və Ermənistanla,  Şərqi  Kürdüstan (İran  Kürdüstanı) isə
Azərbaycanla sərhəd-keçid məntəqələrinə malikdir.
Çox təəsüf ki, bu tarixi-təbii reallığı və adı çəkilən respublikalarda kürdlərin adı ilə
bağlı  olan  qədim  yer  adlarını (toponimləri) nəzərə almayan  bəzi  tətqiqatçıları  öz
əsərlərində belə bir yanlışlığa yol vermişlər ki, Cənubi Qafqaz respublikalarının ərazisinə
kürdlər əsasən, güya,  XIX əsrin əvvəllərində (1805-1828-ci  illər) gəlmişlər.  Məsələn,
Zaqafqaziya  kürdlərinin  tarixi  və etnoqrafiyasına  həsr  etdiyi  kitabında  T.F.Aristova
özündən əvvəlki  tətqiqatçıların (A.  Bykspan,  Q.  Çursin  və s.)  fikrinə və özünün  çöl
tətqiqatçılarının  materiallarına əsasən  yazır:  “Ekspedisiya  işləri  zamanı  aydın  olmuşdur
ki,  Zaqafqaziyanın  bütün  kürd  yaşlıları  bir  qayda  olaraq,  kürdlərin  Yaxın  Şərq

78
ölkələrindən  köçməsi  nəticəsində yaranan  kəndlərinin  yaranması  tarixini  xatırlayırlar.
Beləliklə,  Azərbaycan ərazisində,  onun  yüksək  dağlıq  və dağətəyi  rayonlarındakı  kürd
əhalinin əsas kütləsi İrandan XıX əsrin əvvəllərindən başlayaraq köçmüşlər” (7,39).
Həmin  müəllif  sonrakı  illərdə yazdığı  “Kürdlərin  maddi  mədəniyyəti  XIX-XX
əsrin əvvəllərində”  adlı  kitabında  həmin  səhvini  qismən  düzəldərək,  kürdlərin
Azərbaycan ərazisində VIII-XIV əsrlərdən  məskunlaşdığını  qeyd  edir  (8,65).  Halbuki,
Azərbaycan
ərazisində
qədim  kürd  tayfaları  eramızdan
əvvəlki  minilliklərdə
məskunlaşmışdır. Bu barədə bu kitabın II.I. fəslində geniş məlumat veriləcəkdir.
Ermənistan ərazisində də kürdlər ən qədim zamanlardan məskunlaşmışlar. Məsələ
burasındadır ki, ən qədim kürd tayfa birləşmələrinin (urartalıların, xoldeylərin, nairlərin
və s.) doğma  vətəni  olan  Arimana  vilayəti  (“Manna  ariləri”nin  vətəni)  yuxarıda  qeyd
etditimiz  kimi,  Aralıq  dənizi  sahillərindən  gəlmiş  Haylar (ermənilər) tərəfindən  işğal
olunduqdan  sonra  onlar  tərəfindən  Hayastan,  avropalılar  və ruslar  tərəfindən  Armeniya
adlanmağa başlamışdır.
İndiki Ermənistan ərazisində kürdlərin orta əsrlərədək geniş məskunlaşdığını sübut
edən  bəzi  faktları  I.I.  və I.II  fəsillərdə vermişik. Əlavə olaraq  onu  da  qeyd  edək  ki,
buradakı  bir  çox  coğrafi  adlar  kürdlərin  sonralar  Ermənistan (Hayastan) adlandırılan
respublikanın (1920-ci ildən) ərazisində orta əsrlərədək geniş məskunlaşdığını sübut edir.
Məsələn,  kürd  mənşəli  Şəddadilər  sülaləsinin  yaratdığı  dövlətin  ilk  paytaxtı  olan Dəbil
(hazırda  Ermənistanın  Ararat  rayonundakı  Dvin  qəsəbəsinin ərazisində yerləşirdi)
şəhərin orta əsrlərdə kürdlər tərəfindən məskunlaşdığı barədə bir çox ərəb mənbələrində
məlumat verilmişdir. Məsələn, hələ X əsrdə ərəb coğrafiyaşünası Əl-Müqəddəsi yazırdı:
“Dəbil  çox  böyük  şəhərdir.  Buranın  qalası  alınmaz,  nemətləri  çoxdur;  tarixi  qədimdir...
Came məscidi hündür təpədə yerləşir. Kürdlər buranı qoruyurlar” (105,132).
Bu məlumata ozu da əlavə edək ki, Dəbil şəhərinin adı qədim kürd tayfasının adı
olan  “Bil”  sözü  ilə bağlıdır.  Maraqlıdır  ki,  İraqdakı  Kürdüstanın  bu  günkü  paytaxtıolan
Ərdəbil də həmin tayfanın adını daşıyır. Onu da xatırladaq ki, Səlahəddin Əyyabinin ulu
babası  məhz  Dəbildən Ərbilə getmişdir.  Dəbiş  şəhərinin  qədim  zamanlardan  kürdlərə
məxsus  olduğunu  sübut  edən  başqa  fakta  diqqət  yetirək.  W.  Köhler  “Övliya  Çələbi
səyahətnaməsində Bitlis  və xalqı”  adlı kitabında  yazır:  “642-ci  ildə ərəblər  Artaşat
yaxınlığında Kürd  çayını  keçdilər  və Dvin  qalasını  tutdular.  Kazaryan  yazır  ki,
Mertsamur çayının digər adı da kürd çayıdır” (109,19).
Buradakı  Dvin-Dəbilin  ermənicə adıdır.  Artaşat  şəhəri  dəbilin  yaxınlığında
yerləşir. Onun adı kürd dilində Ərdəşad olub “Şad (Şadilər-Şəddadilərin kürdcə qısa adı)
torpağı” (“Ərd”-yer,  torpaq  deməkdir) mənasındadır.  Kürd  çayının (Metsamurun)

79
sahillərindəki kəndlərdən biri son dövrlərədək Kürdkənd adlanırdı. Hazırda həmin kəndə
Noraşen adı verilmişdir.
Yaxud  başqa  bir  misal.  Orta əsrlərdə Mosuldan  Zəngəzur  dağlarınadək  geniş
ərazidə iz  qoyan  kürd  tayfa  birləşməsi- Zəngilərin  adını  daşıyan  bir  çox  toponimlərə
indiki  Ermənistan ərazisində də rats  gəlirik:  Zəngi  çayı (indiki  Razdan), Zəngibasar
rayonu (indiki  Masis), Zəngəzur  silsiləsi  və s.  Bəzi  tətqiqatçıların  fikrinə görə
Ermənistanın  indiki  paytaxtı  İrəvanın  adı  qədim  kürd  tayfası  olan  Rəvanla (Rəwan)
bağlıdır. Kürdlər indi də İrəvana Rəwan deyir. İraq Kürdüstanındakı Rəvandiz şəhərinin
qədim  zamanlardan  bu  günədək  kürdlərlə məskunlaşması  faktı  bu  mülahizənin
doğruluğuna dəlalət edir.
Ermənistanın  Gorus,  Sisian  və s.  kimi  şəhər  adları  da  kürdlərlə bağlıdır.
Ümumiyyətlə, indiki  Ermənistan ərazisində kürdlərin  və kürd  mənşəli  tayfa  və
qəbilələrin adı ilə bağlı belə qədim toponimlər yüzlərlədir. Onların öyrənilməsinin dərin
tətqiqata  ehtiyacı  olduğundan  burada  qeyd  etdiyimiz  bir  neçə faktla  kifayətlənməyi
məqsədəuyğun hesab edirik.
Beləliklə T. Aristova, Q. Çursin, A. Bukşpan və başqa tətqiqatçılar yuxarıda qeyd
etdiyimiz  faktları  və həmin  faktlardan  irəli  gələn məntiqi  mühakiməni (kürdlər  doğma
vətənlərini tərk etmək məcburiyyətində qaldıqda ərəblərin, farsların türklərin və.s qonşu
xalqların  yaşadıqları  ölkələrə deyil,  məhz  öz  soydaşlarının  qədim  zamanlardan  bəri
yaşadığı  indiki  Ermənistan  və Azərbaycan ərazisinə-tarixi  kürdüstanın ən  ucqar
məntəqələrinə köçmüşlər) nəzərə almadıqları  üçün  Cənubi  Qafqaz (Zaqafqaziya)
kürdlərinin  məskunlaşma  tarixi  haqqında  yuxarıda  qeyd  etdiyimiz  yalnışlığa  yol
vermişlər.
Əlbəttə, həmin müəlliflərin qeyd etdiyi kimi, XIX əsrin I yarısında Cənubi Qafqaz,
xüsusi  ilə,  Ermənistan  və Azərbaycan ərazilərinə tarixi  Kürdüstanın  bir  çox
vilayətlərindən xeyli sayda kürd tayfaları siyasi və sosial-iqtisadi səbəblərə görə köçərək
bu  yerlərdə məskunlaşmışlar.  Həmin  tayfalar  həm  Ermənistanın  həm  də Azərbaycanın
digər  regionlarında (ermənilərin  və Azərbaycanlıları    üstünlük  təşkil  etdiyi  yerlərdə)
deyil,  məhz  öz  soydaşlarının
(Kürdlərin)
qədimdən  yaşadıqları  rayonlarda
məskunlaşmışlar.
XX əsrin  80-ci  illərinədək,  daha  doğrusu,  Ermənistanla  Azərbaycan  arasındakı
Qarabağla əlaqədar  münaqişənin    yarandığı  ilədək (1988-ci  il) Hayastan  Respiblikası
ərazisində 80  mindən  çox  kürd  yaşayırdı.  Lakin  bu  rəqəm əhalinin  1989-cu  il siyahıya
alınmasında 60  min göstərilmişdir. Həmin dövrdə kürdlər əsasən Ermənistanın Araqats,
Talin,  Aparan,  Armavir,  Eçmədzin,  Artaşat,  Ararat    (Vedi),  Aştarak,  Kotayk,  Taşir

80
(Kalinino),  Vardenis  (Basarkeçər),  Kirovakan,  Axtin,  Dilican  rayonlarında  və İrəvan
şəhərində yaşayırdı.
1988-ci ildən başlayan “Qarabağ müharibəsi” illərində Ermənistan hökuməti “etnik
təmizləmə siyasəti  yeridərək,  200  mindən  çox  azərbaycanlı  ilə yanaşı,  20  minə yaxın
müsəlman  kürdünü  də ölkəni  tərk  etməyə məcbur  etdi (mənəvi  təzyiq,  terzər  və silah
gücünə). (1937-ci ildə də 20 minə yaxın müsəlman kürd Orta Asiyaya sürgün edilmişdi).
Müsəlman  kürdləri  həmin  dövrdə əsasən Ararat (Vedi)  rayonunun-Xalisa,  Şidli,
Qaralar, Yengicə, Dəvəli, Şirazlı, Taytan, Çimən, Şahablı, Arazdəyən, Şıxlar, Kiçik Vedi,
Avşar; Masis rayonunun-Zəhmət,  Yuxarı  Nəcitli,  Aşağı  Nəcitli (hər  iki  kəndin  adı
kürdcə “Ovçu” mənasında olan “Neçirvan” sözündən yaranmışdır), Nizami, Çobankərə,
Dəmirçilər,  Rəhimabad,  Mehmandar,  Qaraqışlaq,  Ağcaqışlaq,  Hacıelyas,  Sarvanlar,
Zəngi  və s. (bu  kəndlərin  hamısının  adı  dəyişdirilmişdir); Vardenis  (Basarkeçər)
rayonunun  Qolovino,  Semyonovka; Eçmədzin rayonunun-Kürd    kənd (Kürokənd) və s.
yaşayış məntəqələrində yaşayırdı.
Kürdlər qeyd olunan bu kəndlərdə əsasən azərbaycanlılara birgə yaşadığından (bu
kəndlərin 80%-dən çoxunda azərbaycanlılar üstünlük təşkil edirdi) 1988-ci ilin payızında
elə onlarla birlikdə doğma yerlərindən qovuldular.
İlk illərdə müsəlman olmadıqları üçün və Ermənistanda qoyunçuluq təsərrüfatının
80%-dən  çoxunun zəhmətini  çəkən  Ezdi (onlara  Yezidi  demək  yanlışdır;  bax:  I.  IV)
kürdlərinə dəyməyən  və onları  qızışdıraraq  müsəlman  kürdlərinin  üstünə basqına
göndərən  ermənilər,  Dağlıq  Qarabağı  işğal  etdikdən  sonra (1993-cü  ildən) onları  da
sıxışdırmağa  başladılar.  Nəticədə Ezdi  kürdlərinin  də xeyli  hissəsi  (bəzi  məlumatlara
görə 20 mindən yuxarı) öz doğma yurdlarını tərk etməyə və xarici tutmağa məcbur oldu.
Beləliklə,  “monoetnik”  (təkmillətli)  ölkəyə çevrilən  Ermənistanda  bu  gün  dağlıq
rayonlarda  ermənilər  üçün  qoyun sürülərini  saxlayan  bir  neçə min  Ezdi  kürdlərindən
başqa, demək olar ki, bir nəfər də olsun azərbaycanlı və müsəlman Kürdü qalmamışdır.
Gürcüstan  Respublikasında (1920-1991-ci  illərdə Gürcüstan  Sovet  Sosialist
Respublikası) 1989-cu ilin məlumatına əsasən 33,3 min nəfər kürd yaşayırdı. Gürcüstan
ərazisində də kürdlərin  qədim  zamanlardan  yaşadıqlarına  baxmayaraq,  onların  böyük
qismi  XIX əsrin əvvəllərindən  XX əsrin əvvəllərinədək  davam  edən  dövrdə,  xüsusilə,
Rus-İran (1804-1813;  1826-1828) və Rus-Türk (1853-1856;  1877-1888) müharibələri
zamanı köçmüşlər.
Bəzi  gürcü  alimlərinin  verdiyi  məlumata  görə indiki  Gürcüstan ərazisində
kürdlərin məskunlaşması ən azı X əsrin ortalarından başlamışdır (9,134)

81
Kürdlərin  orta əsrlərdə Gürcü  dövlətinin  ictimai-siyasi  həyatında  mühüm  rol
oynamaları  barədə bir  sıra  tarixi  faktlar  mövcuddur.  Məsələnə,  təkcə onu  qeyd  etmək
kifayətdir ki, gürcülərin məşhur çarı Tamaranın (1184-1212) baş sərkərdələri İvane (İvo,
İbo- İbrahim) və Zaxare (Zahar) qardaşları kürd idi (111,8).
XX əsrin əvvəllərindən  1989-cu  ilədək  Gürcüstanda  yaşayan  KÜrdlər əsasən
Aspindz  (Axçə,  Çoldə,  Nəkləkef,  Bərtəqan,  Timuk,  Anakət,  Danət,  Zədəvarz
kəndlərində);  Adıgün  (Blorzə,  İntələ,  Pərihev,  Küpəli,Ş  Rustav  kəndlərində);  Ahalkələk
((Axalkalak), Mirişxan kəndində) rayonlarında, Batumi şəhərinin ətraf kəndlərində, Tiflis
şəhərində yaşayırdılar. Tiflisdə əsasən Ezdi kürdləri yaşayırdı.
Ermənistanda  olduğu  kimi  Gürcüstan  SSRI-də də Sovet  hakimiyyətinin  ilk
illərində kürdlərin sosial iqtisadi və mədəni inkişafı üçün müəyyən addımlar atıldı. Belə
ki,  kolxoz  quruculuğuna  fəal  qoşulan  kürdlər  üçün  savadsızlığı  ləğv  edən  kurslar,  kürd
balaları üçün doğma dildə ibtidai məktəblər açıldı və s.
Lakin  kürdlərin  bu  “xoş”  günü  uzun  sürmədi.  Belə ki,  Stalin  repressiyanın
qurbanları  siyahısına  Gürcüstanın  Türkiyə ilə sərhəddində yaşayan  kürdlər  və Məhsəti
(Mesxet)  türkləri  də
düşdü.  1944-cü  ilin  noyabr  ayında  həmin  xalqların
nümayəndəsindən ibarət 92 min nəfər yük qatarları ilə Orta Asiyaya sürgün edildi. Bəzi
mənbələrə görə bu  rəqəm  115,5  min  nəfərdir  (12,53).  Sürgün  edilənlərdən  çoxlu  sayda
qadın,  uşaq  (həmin  uşaqların  ataları  o  illərdə cəbhədə “Stalin  uğrunda”,  “Sovet  ittifaqı
uğrunda qəhrəmancasına vuruşurdu; Onlardan biri kürd Bəkir Mustafayev Sovet İttifaqı
qəhrəmanı  adına  layiq  görülmüşdü)  yollarda  xəstəlikdən,  aclıq  və susuzluqdan  məhv
oldu. Onu  da  qeyd  edək  ki,  mənbələrin  verdiyi  məlumata  görə həmin  ildə sürgün
olunanların  20  mini  müsəlman  kürdü  idi  (1937-ci  ildə Ermənistanda  olduğu    kimi,  bu
dəfə də kürdlər  müsəlman  olduğu və türklərlə birgə yaşadıqları  üçün  sürgün  edilmişdi).
Əslində burada  kürdlərin  (müsəlman  olanların)  sayı  daha  çox  olmuşdur.  Lakin  həmin
illərdə türklər  və azərbaycanlılarla  birgə (eyni  kənddə)  yaşayan  müsəlman  kürdlərinin
sənədlərində bir  qayda  olaraq  “azərbaycanlı”  yazılırdı.  Digər  tərəfdən  kürdlərlə ailə
qurub,  onlarla  qaynayıb-qarışan  kürdləri  də “türk”  hesab  edirlər.  Hətta  adını  yuxarıda
qeyd  etdiyimiz  “xalis  kürd”  olan  Bəkir  Mustafayevin  də sənədlərində,  qəribədə olsa
“azərbaycanlı” yazılmışdır.
Sürgün  illərindən  sonra  Gürcüstanda  Tiflis,  Batumi,  Telavi  və
Rustavi
şəhərlərində,  həmçinin  az  miqdarda  Kaxeti  vilayətində yaşayan  kürdlər  istisna  olmaqla,
demək  olar  ki,  bir  nəfər  də olsun  müsəlman  kürdü  qalmamışdır.  Gürcüstanda  da,
Ermənistanda  olduğu  kimi, millətçi  qüvvələr  hakimiyyətə gələn  kimi  (1989-1991-ci
illərdə “gürcü  şovinizmi”  tüğyan  edirdi)  erməni  dostlarının  irəli  sürdüyü  şüarı
(“Ermənistan-yalnız  ermənilərindir!”) mənimsəyərək,  “Gürcüstan-yalnız  gürcülərindir”

82
devizi  ilə hərəkət  etməyə başladılar.  Nəticədə təkcə xeyli  sayda  azərbaycablılar  deyil,
təzyiq və təqiblərə məruz  qalan  Ezdi  kürdləri  də ölkəni  tərk  etməyə məcbur oldu. Odur
ki, bu ölkədə kürdlərin sayı ildən-ilə azalır.
“Postsovet  məkanında”  Cənubi  Qafqaz  respublikalarından  sonra  kürdlərin ən  çox
məskunlaşdığı  ikinci  regiona  Orta  Asiyadır.  Bu  regionda  isə kürdlər ən  çox  Qazağıstan
Respublikasında (1920-1936-cı  illərdə Kazaxıstan  Muxtar  Sovet  Sosialist  Respublikası;
1936-1991-ci  illərdə Qazaxıstan  SSR) yaşayır. Burada  yaşayan  kürdlər  öz  xoşları  ilə
deyil, əsasən  Türkiyə ilə həmsərhəd  olan  regionlardan  1937-ci  ildə ermənistan  SSR-də,
Naxçıvan  MSSR,  Azərbaycan  SSR-nin  Cəbrayıl,  Zəngilan  rayonlarından;  1944-cü  ildə
Gürcüstan  SSR-in  yuxarıda  qeyd  olnunan  regionlarından;  1988-1990-cı  illərdən
Ermənistandan sürgün və departasiya nəticəsində məskunlaşmışlar.
2004-cü  ilin  rəsmi  sənədlərinə görə Qazaxıstanda  yaşayan  kürdlərin  sayı  32  min
nəfər  olmuşdur.  Lakin  tətqiqayçıların  hesablamalarına  görə hal-hazırda  həmin  kürdlərin
sayı  100  mindən  çoxdur  (9,171).  Bu  respublikalarda  yaşayan  kürdlər əsasən  Almatı,
Çimkənd, Cənubi Qazaxıstan, Cambal və Taldı-Kurqan vilayətlərində, həmçinin ölkənin
keçmiş (Almatı) və yeni (Astana) paytaxtında yaşayırlar.
Qazaxıstan öz müstəqilliyinə qovuşduqdan (1991-ci il, 16 dekabr) sonra buradakı
az  saylı  xalqların,  o  cümlədən  kürdlərin  milli  mənəvi  inkişafı  üçün əlverişli  şərait
yaranmışdır.  Belə şəraitin  nəticəsidir  ki,  kürdlərin  kompakt  yaşadıqları  yaşayış
məntəqələrindəki    orta  məktəblərdə kür  dili  tədris  olunur;  Kürd  mədəniyyət  mərkəzləri
assosasiyası-“Bərbanq” (Şəfəq), bir sıra şəhər və vilayət mərkəzlərində milli-mədəniyyət
mərkəzləri;  folklor  kollektivləri  fəaliyyət  göstərir;  “Jiyana  Kurd”  (“Kürd  həyat”)  adı
qəzet, “Nubar” adlı jurnal nəşr olunur və s.
Qazaxıstan  kürdləri  bu  ölkələrin  sosial  iqtisadi  və mədəni  inkişaflarında
özünəməxsus  rol  oynayır.  Belə ki,  bu  gün  respublikanın  elm  və mədəniyyət
mərkəzlərində, iri istehsal müəssisələrinə, hüquq-mühafizə orqanlarından, ümumtəhsil və
ali  məktəblərində,  səhiyyə,  idman  və turizm  təşkillatlarında,  biznes  sahəsində yüzlərlə
görkəmli kürd  mütəxəssisləri çalışır.  Həmin  mütəxəssislərdən təkcə Qazaxıstanda deyil,
bütün  Dünyada  görkəmli  neft-kimya  mütəxəssis  alimi  kimi  tanınan  kimya  elmləri
doktoru, professor, akaemik, dövlət mükafatı laureatı, N.R. Nadirova, tanınmış kürdşünas
alim,  jurnalist,  kürdlərin  digər  xalqlarla ədəbi əlaqələrinə dair  samballı  monoqrafların,
eələcə də ümumtəhsil  mərkəzlərin  ikinci  sinifləri  üçün  iki  cildli  dərsliyin  müəllifi,
filologiya  elmləri  doktoru,  professor,  akademik  K.R.İ.Mirzəyevi  beynəlxalq  mineral
ehtiyatlar Akademiyasının müxbir üzvü, texnika elmləri doktoru mərhum professor Q.A.
Musayevi,  etxnika  elmləri  doktoru  professor  U.A.  Sadıqovu,Turizm  və İdman
Akademiyasının  müdiri  M.O.  Mirzəyevi;  respublikanın  “Əməkdar  müəllim”ləri: