1 O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

12.2.5 Chuqur teshiklarni va kichik diametrdagi teshiklarni ishlash. 
Chuqur teshikni ishlash 
 
Teshikning uzunligi teshik diametridan 10 marta va undan ortiq bo‘lsa, 
bunday teshikka chuqur teshik deb ataladi. Chuqur teshikni ishlashni texnologik 
jarayonini tuzish, u ishlanayotgan detal materialiga, massasiga, teshikning 
o‘lchamiga va aniqligiga bog‘liq. 
Ko‘pchilik, chuqur teshiklar 8÷11 kvalitet aniqligi bo‘yicha, ovallilik va 
konuslik darajasi bo‘yicha, teshik diametrini ruxsat etilgan xatoligini (0,2÷0,25) 
mm qismiga teng qilib tayyorlanadi. 
Chuqur teshikni o‘qi bilan nazariy o‘qining ustma-ust tushmasligi 1 metr 
teshik uzunligiga 0,2÷0,4 mm ni tashkil qiladi. Ishlangan teshik yuzasining g‘adir-
budirligini R
a
=l,25÷0,32 mkm, ko‘pincha R
a
=5÷1,25 mkm qilib ishlanadi. 
Chuqur teshiklarni ishlash, oddiy teshiklarni ishlashga qaraganda 
murakkabdir. Chuqur teshiklarni ishlaganda qirindini chiqarib tashlash qiyinligi, 
parmani qirqish zonasini sovutish qiyinligi va chuqur teshikni o‘qi bilan nazariy 

---

269 
o‘qining ustma-ust tushmasligi (parmaning o‘qdan qochishi) holatini keltirib 
chiqaradi. 
Chuqur teshiklarni parmalash uch xil usulda olib boriladi: kesuvchi asbob 
parmaga aylanma va surish tezligi, detalga aylanma, parmaga esa ilgarilanma 
harakati, detalga va asbobga teskari aylanma harakat va asbobga esa surish tezligi 
berib ishlash usullari. 
Katta va og‘ir detallarda chuqur teshiklar aylanuvchi va ilgarilanma harakat 
qiluvchi asbob bilan ishlanadi. Parmani aylantirib ishlaganda, katta tezliklarda 
ishlash mumkin. Bunda tezlikning qiymati parma turg‘unligi bilan chegaralanadi. 
Bu usul bilan chuqur teshiklarni agregat, vertikal va radial parmalash stanoklarida 
ishlanadi. 
Bu usulning eng asosiy kamchiligi, teshik o‘qining qochishi bo‘lib, bu 
xatolik parmaning kesuvchi qirralarini simmetrik qilib charxlanmasligidan, detalni 
noto‘g‘ri o‘rnatishdan, ishlanayotgan materialning ichki donachalarini bir xil 
emasligidan va boshqa shunga o‘xshash ta’sir belgilarida hosil bo‘lishi mumkin. 
Bu holatlarda teshiklarni spiral parmalarda ishlanadi, chuqur teshiklar ishlanganda 
parma (kanavkasi) ariqchasida qirindilar presslanib yig‘iladi. Parma sinib 
ketmasligi uchun chuqur teshiklarni ishlaganda teshikdan parmani chiqarib, kiritib 
turish kerak, bu esa ish unumdorligini kamaytiradi. Bunday usulda teshiklarni 
parmalaganda qirqish zonasiga moylovchi-sovutuvchi suyuqliklar yetkazib berish 
qiyin bo‘ladi. 
Gorizontal parmalash stanoklarida chuqur teshiklarni parmalaganda detalga 
aylanma harakat berilib, parmaga esa surish tezligi berib ishlansa, ishlanayotgan 
teshik o‘qining nazariy o‘qdan qochishini kamayishini ta’minlaydi. 
Yirik detallarga katta tezlik berib bo‘lmasligi, bu usulning asosiy 
kamchiligidir. Yirik detallar kichik tezliklar bilan harakatga keltiriladi va ular tez 
qirqar po‘latlardan tayyorlangan asboblar bilan ishlanadi. Shuning uchun yirik 
buyum detallarini aylantirib, chuqur teshiklarni ishlashning ish unumdorligi ancha 
kamdir. 

---

270 
Kesuvchi asbobni va detalni bir paytda qarama-qarshi tomonga aylantirib, 
chuqur teshiklarni ishlash eng ko‘p ish unumdorligiga ega bo‘lgan usuldir. Parma 
katta tezliklar bilan aylanma harakat qiladi. Bu ishlash usuli, kesuvchi asbobni 
aylantirish qurilmasi bo‘lgan gorizontal - parmalash stanoklarida olib boriladi. 
Chuqur parmalashni 2 xil turi mavjud. 1-turi yaxlit materialda parmalash, 2- 
turi halqasimon parmalash. Yaxlit materialda parmalashdan hosil bo‘lgan 
teshikdan chiqqan metal hajmi to‘liq qirindiga aylanadi. Halqasimon parmalashda 
esa, teshik markazida sterjen (kern) qoladi, qirindi esa faqat halqasimon 
hajmdangina chiqadi. Ishlanayotgan teshik diametri 100 mm gacha, bo‘lgan 
teshiklarni yaxlit parmalash usuli bilan, undan katta teshiklarni esa halqasimon 
parmalash usuli bilan bajariladi. Agar ishlanayotgan teshikni bir tomoni berk 
bo‘lsa, unda faqat yaxlit parmalash usulidan foydalaniladi. Qiyin ishlanuvchan 
materiallarni ishlashda va juda chuqur teshiklarni l/80d, ochishda, ikki tomondan 
parmalash usuli qo‘llaniladi. 
Chuqur parmalashda parma konstruksiyasini to‘g‘ri tanlash katta ahamiyatga 
ega. Qirindini maydalanishini ta’minlash va teshikdan qirindini ishonchli chiqarib 
tashlovchi kesuvchi asbobni qirqish tig‘larini to‘g‘ri joylashtirish bilan erishiladi. 
Shunga qarab, parmalar qirindini kengligi va qalinligi bo‘yicha maydalab 
ishlaydiganlarga bo‘linadi. 
Qirindini kengligi bo‘yicha maydalab ishlaydigan parmalarga bir tomonlama 
kesuvchi parmalar deyiladi. Bu parmalarda keskichlarni soniga va ulardagi qirqish 
tig‘lari soniga qaramasdan, ular yagona qirqish tig‘ini tashkil qiladi. Bu parmalarda 
keskichlarni parma yoniga aniq o‘rnatishga xojat qolmaydi. Qirindini qalinligi 
bo‘yicha maydalab ishlaydigan parmalarga ikki tomonlama kesuvchi parmalar 
deyiladi. Bunday parmalarda keskichlar ikki tomonlama joylashgan bo‘lib, qirqish 
tig‘ining uzunligi, qirqish chuqurligiga teng bo‘ladi. Keskichlarni parma yon 
tomoni bo‘yicha aniq o‘rnatish ancha qiyin. Ikki tomonlama kesuvchi parmalar bir 
tomonlama kesuvchi parmalarga qaraganda teshik o‘qidan ko‘proq qochadi. 
Shuning uchun ham, chuqur teshiklarni ishlashda ikki tomonlama kesuvchi 
parmalar deyarli ishlatilmaydi. 

---

271 
Chuqur teshiklarni ishlayotganda chiqayotgan qirindining shakli, uning 
o‘lchamlari katta ahamiyatga ega. Qirindining shakli mayda yoki kichik 
bo‘lakchalardan iborat bo‘lsa, ishlanayotgan teshikdan oson chiqadi. Qirindining 
bunday shakliga parmaning qirqish qismini charxlash natijasida erishiladi. Bunda 
parmaning oldingi yuzasida qat’iy o‘lchamli va shaklli izlar hosil qilib, ishlanadi. 
Chuqur teshiklarni parmalash moylovchi-sovutuvchi suyuqliklar qo‘llab 
amalga oshiriladi: 
Bu suyuqlik o‘z tarkibida 1,5÷25% gacha oltingugurtdan va mineral 
yog‘lardan iborat bo‘lgan sulfofrezol ishlatiladi, uni ish zonasiga (100÷500) kPa 
bosim bilan uzatiladi. Ko‘p holatlarda yog‘li emulsiya qo‘llaniladi. 
Bir tomonlama qirquvchi parmalar bilan ishlaganda surish tezliklarini [0,01-
0,1] mm/ayl va qirqish tezliklarini 100÷200 m/min gacha yoki undan ham ko‘proq 
qilib amalga oshiriladi. Ikki tomonlama qirquvchi parmalar bilan ishlaganda surish 
tezliklarini [0,15÷0,5] mm/ayl va qirqish tezliklarini [15÷40] m/min qilib amalga 
oshiriladi. Diametri 60÷200 mm teshiklarni, mustahkamligi σ=0,75÷1 GPa bo‘lgan 
po‘lat homashyolarni halqasimon parmalash uchun surish tezliklarini 0,1÷0,3 
mm/ayl va qirqish tezliklarini 120÷140 m/min qilib olinadi. 
Chuqur teshiklarni parmalashdan so‘ng, detalni g‘adir-budirligining 
balandligini kamaytirish uchun, teshik diametrini aniqligini oshirish uchun 
quyidagi ishlov turlari: zenkerlash, ichki yo‘nish, razyertkalash yoki protyajkalash 
usullari qo‘llaniladi. Chuqur teshiklarni zenkerlash va razvertkalash teskari 
surishni qo‘llab olinadi. Protyajkalash jarayonida, protyajkani teshikdan tortib 
chiqariladi, shunda protyajkani mahkamlash qismi, siqilishga emas, cho‘zilishga 
yaxshi ishlashi kerak. 
Oxirgi vaqtlarda, qiyin ishlanuvchan materiallarda chuqur teshiklarni olish 
uchun elektrofizik-elektroximik usullari qo‘llanilmoqda. Ularga (elektroerrozion) 
elektryemirilish, anod - mexanik ionlash, ultratovush va shunga o‘xshash usullar 
kiradi. Bu usullarning ko‘pchiligi parmalashdan farqli o‘laroq teshiklarni 
tayyorlash uchun, homashyoni va asbobni aylanishini talab qilmaydi. Bu usullar na 

---

272 
faqat silindrik teshiklarni olishga imkon yaratibgina qolmay, balki silindrik 
aylanaga ega bo‘lmagan turli shakldagi teshiklarni olish imkonini ham beradi.