1 O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

6.4-rasm. Maksvell egri chizig‘i R- ekssentrisitet yoki 
urushining o‘zgaruvchan kattaligi. 
 
 
6.5-rasm. Teshik o‘qini val o‘qiga nisbatan ekssentrisiteti. 

---

124 
6.4. Taqsimlash qonunlarini, sistematik hamda tasodifiy 
xatoliklarni qo‘shish 
 
Detallarni stanokda ishlanayotganda ularni o‘lchamlarini aniqligiga bir 
vaqtning o‘zida har xil sabablar ta’sir qiladi, ular sistematik o‘zgaruvchan va 
tasodifiy xatoliklarni keltirib chiqaradi. 
Bu hollarda ishlanayotgan detallar o‘lchamlarini taqsimlanishi bir qancha 
taqsimlanish qonunlarini yig‘indisi bilan harakterlanadi. 
6.6-rasmdan ko‘rinib turibdiki, ishtirok etuvchi o‘lchamlarning taqsimlanishi 
egri chizig‘ini nisbatiga bog‘liq: ; bu yerda L- detal o‘lchamini sistematik 
o‘zgaruvchi xatolik hisobiga kattalashuvi o‘sishi (masalan, bir guruh detallarni 
ishlashda keskich yeyilishi hisobiga ishlanayotgan detal diametrini kattalashishi) 
(6.3-rasm). 
6.6-rasm. Normal taqsimlanish va teng ehtimolli 
qonunlarning kam holatligi. 
 
Agar detallar o‘lchamlariga bir vaqtning o‘zida tasodifiy xatolik (Gauss 
qonuni bo‘yicha o‘lchamlarni yoyilishini kelib chiqaradi) va sistematik xatolik 
ta’sir qilsa, u holda Gauss egri chizig‘i o‘z shaklini saqlab qolib, sistematik xato 
kattaligida bir tomonga suriladi (6.7-rasm, b) 

---

125 
6.7-rasm. Bir qancha guruh detallarini, stanokni sozlab turib ishlashda taqsimlanish 
qonunlarini yig‘indisini egri chiziq shaklining o‘zgarishiga ta’siri. 
Bu holda detallar o‘lchamlarini (umumiy) yoyilish maydoni quyidagicha 
aniqlanadi: 
(6.9) 
Masalan, guruh detallarini o‘lchamlarini razvyortkalashda, detallar diametri 
o‘lchamlarini taqsimlanishi Gauss qonuniga bo‘ysinadi. Bunda o‘lchamlar yoyilish 
maydoni “
” ga teng bo‘ladi. Agar razvyortka o‘lchami o‘zgarsa, qonun eskicha 
qoladi, lekin taqsimlanish ishlatilgan razvyortkalar diametrlari farqiga suriladi 
(
). 
Sistematik xatoliklar tasodifiy xatoliklar bilan arifmetik qo‘shiladi. 
Gauss qonuniga bo‘ysinadigan tasodifiy xatoliklar kvadrat ildiz qoidasi 
bo‘yicha qo‘shiladi. 
(6.10) 
Gauss qonuniga bo‘ysinmaydigan tasodifiy xatoliklar, ajralib turuvchi 
(dominiruyushiy) xato yo‘qligida, quyidagicha yig‘iladi: 
(6.11) 

---

126 
bu yerda, 
; 
; 
… 
- taqsimlanish egri chizig‘ini tashkil etuvchi 
xatoliklarga bog‘liq bo‘lgan ba’zi koeffitsiyentlar. 
Ehtimollik nazariyasidan shu narsa kelib chiqadiki, umumiy xatoliklar 
yig‘indisi Δ tashkil etuvchi xatoliklar qonunlaridan erkin holda (bog‘liq bo‘lmagan 
holda) Gauss qonuniga bo‘ysinadi (agar ajralib turuvchi xatoliklar bo‘lmasa).