1-tema. Buxgalteriya esabiniń predmeti hám metodi

4.4-súwret. Óz-aldina ish túrleri boyınsha rejeler

Dáslepki hújjetlerdiń úlgili formaları da, kárxanada islep shiǵılǵan formaları da Ózbekistan Respublikasi «Buxgalteriya esabı tuwrisinda»ǵı nizamda kózde tutilǵan talaplarǵa ámel qilǵan halda dúziledi.

Dáslepki hújjetlerdi shólkemlestiriwdiń tiykari kárxana basshisi tárepinen tastıyıqlanǵan hújjetler aylanısi grafigi esaplanadi.
Inventarizaciya ótkiziw rejesinde rejedgi hám rejeden tisqari inventarizaciyalardi ótkiziw tártibi, formaları hám múddetleri kórsetiledi. Inventarizaciya rejesi aktivler hám minnetlemelerdi tekseriw kárxananiń normal islewine tásir kórsetpeytuǵın qilip dúziledi. Rejeden tisqari inventarizaciya ótkiziw múddetleri materiallıq juwapker táreplerge bildirilmesligi lazim.
Esabat usinis etiw rejesinde tómendegiler kórsetiledi: esabat formaları, ol yamasa bul esabat dúziliwi lazim bolǵan esabat dáwiri, esabatlardi tapsiriw múddetleri, kárxana, shólkem hám mekeme ati hám mánzili hámde esabatti qabil qiliwshi mánsapdar tárep familiyasi hám ismi-shárifi, esabatlardi usinis etiw usili (elektron, pochta hám b.) hám esabatlardi dúziw ushın juwapker táreplerdiń familiyasi hám ismi-shárifi, olar orinlaytuǵın isler aniq kórsetilgen halda. Esabat rejesi qaǵıydaǵa kóre, eki bólimnen ibarat. Birinshi bólimde sirtqi paydalaniwshilarǵa usinis etiletuǵın, ekinshi bólimde kárxananiń óz-aldina bólinbelerinen alinatuǵın esabatlar boyınsha zárúr maǵliwmatlar keltiriledi.
Buxgalteriya esabın texnikalıq rásmiylestiriw rejesinde usi kárxanada qollanilatuǵın esap formasiniń tolıq minezlemesi keltirilip, kárxanada qanday elektron esaplaw mashinaları, qurilmalar hám basqa texnikalıq qurallardan paydalaniliwi kórsetiledi. Buxgaletriya esabınıń formasin tańlawda usi máselege tiyisli kórsetpeler hám kórsetpelerden paydalaniw, kárxana xizmetiniń belgili shárt-sharayatların esapqa aliw, buxgalteriya esabı ámeldegi formalarıniń abzallıqları hám kemshiliklerin úyreniw usinis etiledi.
Buxgalteriya esabın texnikalıq úskenelew rejesinde esapti kompyuterlestiriw máselesine óz-aldina orin ajiratiw lazim. Elektron esaplaw mashinalarınan paydalaniw menen birge, túrli esaplaw kesteleri hám mexanikalıq ólshegish quralları (ólshegish idis, tárezi hám t.b.)nan da paydalaniw zárúr.
Buxgalteriya xizmetkerleriniń miynetin shólkemlestiriw rejesinde buxgalteriya apparatiniń dúziliwi hám shtat kestesi aniqlanip, hár bir xizmetkerge lawazim kórsetpesi islep shiǵıladi, olardiń tájiriybesin asiriw boyınsha ilajlar belgilenedi, esap isleriniń grafikleri dúziledi.
Buxgalteriya apparatiniń strukturasin hám oniń óz-aldina bólinbeler menen baylanıs qiliw formaların aniqlawda buxgalteriya esabın oraylastirilǵan yamasa oraylastirilmaǵan formada shólkemlestiriw haqqındaǵı máseleni sheshiw zárúr.
Oraylastirilǵan buxgalteriya esabında kárxananiń esap apparati oraylıq buxgalteriyada jámlenedi hám onda óz-aldina bólinbeler (bólim, skladxana hám t.b.)den kelip túsiwshi dáslepki hám jiyma hújjetlerge tiykarlanip sintetikalıq hám analitikalıq esap bir jayda ámelge asiriladi. Kárxana bólinbelerinde bolsa tekǵana xojalıq operaciyaları dáslepki hújjetler menen rásmiylestiriledi.
Oraylastirilmaǵan buxgalteriya esabında esap apparati kárxananiń óz-aldina bólinbelerine tarqatilip, ol jerde sintetikalıq hám analitikalıq esap ámelge asiriladi hámde bólinbe, bólim hám basqa quramlıq bólimbelerdiń balans hám esabatları dúziledi. Bul jaǵdayda oraylıq buxgalteriya quramlıq bólimbelerdiń balans hám esabatların uliwmalastirip, pútkil kárxana boyınsha jiyma balans hám esabatlardi dúzedi hámde quramlıq bólinbelerde buxgalteriya esabı hám esabattiń júritiliwi ústinen qadaǵalawin ámelge asiradi.
Ámeliyat soni kórsetpekte, buxgalteriya esabın oraylastiriw bas buxgalter tárepinen basshilıq hám qadaǵalawdiń tásirsheńligin támiyinleydi, esap xizmetkerleri ortasinda miynet bólistiriwin maqsetke muwapiq ámelge asiriw hám EEM dan nátiyjeli paydalaniwǵa imkán beredi. Soniń ushın, buxgalteriya esabın tekǵana iri kárxanalarda oraylastirilmaǵan halda shólkemlestiriw maqsetke muwapiq.
Kópshilik kárxanalarda oraylastirilǵan buxgalteriya esabı sistemasi qollaniladi. Ayrim kárxanalarda belgili shárt-sharayatlardan kelip shiqqan halda qisman oraylastirilmaǵan buxgalteriya esabı shólkemlestirilip, quramlıq bólinbelerde dáslepki hújjetlerdi dúziwden tisqari ayrim sintetikalıq schetlar boyınsha analitikalıq esap júritiledi, qárejetler esabı ámelge asiriladi, ónim (jumis, xizmet)lerdiń haqiqiy ózine túser bahasi esaplanadi hám t.b. Biraq, quramlıq bólinbelerde aqirǵı buxgalteriya esabı júritilmeydi. Balans hámde basqa esabat formaları dúzilmeydi.
Buxgalteriya xizmetkerleriniń miynetin shólkemlestiriwde, esap isleriniń grafigin dúziw zárúrli basqish esaplanadi.
Esap jumisları grafikleriniń tiykarǵı maqseti xizmetkerler ortasinda waziypalardi bólistiriw, jumislardiń orinlaniw múddetlerin aniqlaw bolip, esap xizmetkerleriniń miynetin ilimiy shólkemlestiriw boyınsha ilajlar belgilenbekte. Bunday grafikler individual, strukturalıq hám jiyma bolıwi múmkin.
Individual grafikler (kalendar rejeler)de hár bir esap xizmetkeri tárepinen qanday isler hám olar qaysi múddetlerde orinlaniwi kórsetiledi. Grafikte xizmetkerdiń jumis kúni dawaminda hám onnan uzaǵıraq dáwirlerde (hápte, ay, sherek hám t.b.) bánt bolıwi támiyinlenedi.
Strukturalıq grafiklerde buxgalteriyaniń yamasa kárxananiń óz-aldina quramlıq bólinbeleri (esap-kitap bólimi materiallıq bólim, skladxana hám t.b.) tárepinen qanday isler hám qaysi múddetlerde orinlaniwi lazimliǵı kórsetiledi.
Jiyma grafikte pútkil kárxana boyınsha óz-aldina esap islerin orinlaw (inventarizaciya ótkiziw, finanslıq, statistikalıq hám basqa esabatlardi dúziw hám sh.k.) múddetleri kórsetiledi. Onda kárxana boyınsha pútkil esap-processi uliwmalastirilǵan halda sáwlelendiriledi. Oniń orinlaniwi ushın kárxana bas buxgalteri juwapker esaplanadi. Esap isleriniń grafigi kesteler kórinisinde dúzilip, olarda rejelestirgen ilerdiń orinlaniw múddetleri tuwrisinda belgi qoyiw kózde tutiladi.

1^ Analitikaliq (greka «analytikos» - bo`leklew, bo`leklerge ajiratiw)

*^* Xronologikaliq (grek. Chronos - waqit) - Ha`diyselerdin` waqit aralig`indag`i izbe-izligi

2^ O`zbekistan Respublikasi nizami «Buxgalteriya esabi tuwrisinda», 2-statya.

3^ Usi jerde